بخش نخست رادر شماره پیش خواندیم. بخش دوم و پایانی درادامه می آید:
خبرنگار روزنامه كيهان از درگيري بين مردم و مأموران نظامي در مقابل بيمارستان جرجاني و اطراف ميدان ژاله خبر داد. مردم مقابل بيمارستان جرجاني در خيابان تهران‌نو اجتماع كرده بودند و قصد داشتند براي مجروحان خون اهدا كنند، ولي مأموران قصد داشتند با تيراندازي آنها را متفرق سازند. ساعت 4 بعدازظهر نيز در ميدان ژاله و خيابانهاي اطراف بين مأموران و مردم درگيري شد.(10) درهمين حال خبرنگار روزنامه آيندگان از كمبود كيسه خون خبر داد و نوشت: اين كمبود كار خون‌گيري اهداكنندگان را با مشكل روبه‌رو كرده است.(11)
آمارهاي مختلفي درباره شهدا و مجروحان حوادث امروز منتشر شده است. خبرنگاران روزنامه اطلاعات آمار شهدا و مجروحان را در بيمارستانهاي مختلف تهران به اين شرح اعلام كرده‌اند: هزارتختخوابي، چهارده شهيد و 124 مجروح، لقما‌ن‌الدوله؛ سه شهيد و پانزده مجروح، داريوش كبير؛ چهار شهيد و چهل مجروح، سعادت‌آباد؛ يك شهيد و يك مجروح، جرجاني؛ سه مجروح، مركز طبي كودكان؛ چهار شهيد و پانزده مجروح، دكتر شريعتي؛ شش شهيد و هشتاد مجروح، سينا؛ يك مجروح، فارابي؛ چهار شهيد و يك مجروح، سوانح؛ يك مجروح، شفايحیائيان؛ سه مجروح كه دو نفرشان فلج شده‌اند و فيروزگر دو شهيد.»(12) خبرگزاري پارس آمار شهدا را 28 نفر اعلام كرد و افزود: 141 مجروح نيز در بيمارستهاي داريوش كبير، فارابي، ايران، فيروزگر، هزارتختخوابي و اقبال بستري هستند.(13)
حجت‌الاسلام روحالله حسينيان كه شاهد اين حوادث بوده در اين باره مي‌نويسد: دانشگاه تهران مملو از جمعيت بود و مردم مقابل دانشگاه اجتماع كرده بودند و روحانيون براي آنها سخنراني مي‌كردند. مردم يكسره شعار مي‌دادند «رهبران! رهبران! ما را مسلح كنيد.» در اين هنگام گروهي از جوانان با دستهاي خونين وارد دانشگاه تهران شدند و جواني كبد يكي از شهدا را ـ كه در اثر اصابت گلوله از سينه‌اش بيرون افتاده بود ـ روي دست گرفت و با هيجان شعار داد: «اين است سند جنايت بختيار.» در اين هنگام آيت‌الله مرتضي مطهري در ميان جمعيت حاضر شد و در سخناني كوتاه مردم را به آرامش دعوت كرد و از آنان خواست براي نشان دادن مخالفتشان با دولت بختيار در خيابانهاي دانشگاه يك راهپيمايي سمبليك انجام دهند. آيت‌الله مطهري و عده‌اي از روحانيون در پيشاپيش و مردم به دنبال آنها در خيابانهاي دانشگاه راهپيمايي كردند و مجدداً به مسجد دانشگاه بازگشتند.(14)
مراكز اطلاعاتي، امنيتي و نظامي نيز از حوادث امروز تهران گزارشهايي تهيه كردند. يك مقام مطلع در فرمانداري نظامي تهران و حومه ادعا كرد؛ در حدود ساعت 15 امروز گروه زيادي از خرابكاران كه برخي از آنان مسلح بودند از پشت بامها و ساختمانهاي مجاور ميدان 24 اسفند به ماموران حفاظت ساختمان ستاد ژاندارمري كشور حمله كردند و قصد آتش زدن ساختمان را داشتند كه با مقابله مأموران ژاندارمري روبه‌رو شدند و مأموران اقدام به تيراندازي هوايي و شليك گاز اشك‌آور كردند و براي متفرق كردن مردم از ماشين آب‌پاش استفاده كردند. فرمانداري نظامي در ادامه مدعي شد مهاجمان با اسلحه به سوي ماموران تيراندازي كردند كه در نتيجه يك سرباز كشته و يك درجهدار مجروح شد. در ادامه آمده است: مهاجمان از حركت ماموران فرمانداري نظامي به سوي ميدان 24 اسفند ممانعت كردند و به سوي اين ماموران آتش گشودند كه در اثر تيراندازي متقابل ماموران حدود چهل نفر از مهاجمان مجروح شدند.(15)
سرتيپ ذوالفقاري، رئيس اداره روابط عمومي ژاندارمري، درباره علت حادثه ميدان 24 اسفند گفت: «در ساعت 30/14 روز 8/11/57 اخلالگران در ميدان 24 اسفند به اتوبوسهاي سرويس كاركنان ستاد حمله كرده، دو دستگاه را آتش زده و به پنج دستگاه ديگر و يك ميني‌بوس آسيب رساندند. سه نفر نگهبان در شمالي براي تفرقه جمعيت مبادرت به تيرهوايي مي‌نمايند كه اخلالگران با ازدحام و اشغال اطراف ستاد و ساختمانهاي مجاور با اجراي تيراندازي و پرتاب كوكتل مولوتف و نارنجك يك سرباز به درجه شهادت نائل و يك استوار مصدوم و ناهارخوري افسران دچار حريق مي‌گردد. ناچار و به منظور تقويت نگهبانان و رفع محاصره از فرمانداري نظامي تقاضاي كمك گرديد كه تا ساعت 20/18 ماموران مزبور موفق به پراكنده كردن جمعيت مي‌شوند.»(16 و 17) و
ستاد بزرگ ارتشتاران گزارش داد: «ساعت 30/15 عده‌اي اخلالگر با سنگ و چوب به ساختمان ستاد ژاندامري در 24 اسفند حمله و با ايجاد راه‌بندان از ورود افراد كمكي ممانعت نموده ولي مأمورين فرمانداري نظامي توانسته‌اند از راههاي مختلف خود را به ژاندارمري برسانند و در اثر تيراندازي پانزده نفر كشته و 160 نفر مجروح گرديدند، ضمناً دو قبضه جنگ‌افزار به دست اخلالگران افتاده و يك كاميون ارتشي با سلاحهاي داخل آن را منفجر [كردند] و يك اتوبوس سرويس ژاندارمري به آتش كشيده شد.» در ادامه يك گزارش آمده است كه در ساعت 10/16 دقيقه يكي از سربازان اسلحه خود را به مهاجمان داد و مهاجمان نيز يك سرباز را كشتند.(18)
پليس تهران درباره حادثه امروز ميدان 24 اسفند گزارش داد: «ساعت 30/14 روز 8/11/57 جمعيتي كه در داخل و اطراف دانشگاه [تهران] اجتماع كرده بودند. به داخل ميدان 24 اسفند رفته و به ستاد ژاندارمري حمله كردند كه از طرف مامورين به مهاجمين شليك گرديد. متعاقباً مامورين فرمانداري نظامي در طول خيابان آيزنهاور جلوي وزارت كار و پپسي‌كولا با تظاهركنندگان درگير و با تيراندازي و استفاده از گاز اشك‌آور نسبت به متفرق كردن آنان اقدام نمودند. برابر اطلاع در حمله به ستاد ژاندارمري دو قبضه اسلحه ژـ3 به وسيله تظاهركنندگان برده شد و گويا سربازي توسط مهاجمين به قتل رسيد. برابر بررسيهاي معموله در وقايع فوق حدود نوزده نفر كشته و قريب 199 نفر مجروح و در بيمارستانهاي مختلف تحت درمان قرار دارند.»(19)
فرمانداري نظامي تهران و حومه در گزارش ديگري درباره حوادث امروز ميدان 24 اسفند نوشت: «از ساعت 31/14 كه اتوبوسهاي قرارگاه و ادارات ژاندارمري از مبدا پارك قلقلي و ونك به سمت ميدان 24 اسفند در حركت بودند به وسيله اخلالگران محاصره و چند نفر از رانندگان مضروب و شيشه‌هاي اتوبوس شكسته می‌شود. از همين لحظه سربازان نگهبان ضلع شمالي قرارگاه به منظور رهايي اتوبوسها و رانندگان مبادرت به تيراندازي هوايي نموده‌اند. اخلالگران ابتدا با سنگ و پرتاب شيشه‌هاي بنزين و سپس نارنجك، اتوبوس ژاندارمري را در ميدان 24 اسفند به آتش كشيدند و سرباز وظيفه جلال اخلاقي مورد اصابت نارنجك اخلالگران قرار گرفته و قبل از رسيدن به بيمارستان فوت مي‌نمايد. كه بلافاصله به مناطق 6، 2 و 4 فرمانداري ابلاغ می‌شود تا نسبت به پاكسازي منطقه اقدام نمايند. در درگیري‌های پیش آمده خسارتهاي زير وارد مي‌گردد: الف ـ بيش از دوازده تن غيرنظامي كشته و زخمي مي‌گردند. ب ـ تظاهركنندگان تعداد يك دستگاه خودرو سواري و يك دستگاه اتوبوس سرويس ژاندارمري را به آتش كشيده و رانندگان آن را به سختي مجروح و مصدوم كرده‌اند. پ ـ تعداد زيادي از شيشه‌هاي ستاد ژاندارمري شكسته شده است. ت ـ ساختمان اداره بيمه بازنشستگي آسيب ديده است. ث ـ از نقاط مختلف به وسيله اشخاص ناشناس با مسلسل و تفنگ به طرف مامورين ژاندارمري و مردم تيراندازي [شده كه] در نتيجه علاوه بر يك سرباز فوت شده و يك نفر درجهدار نيز مصدوم و در بيمارستان بستري گرديده است.(20)
حوادث امروز تهران در مطبوعات امريكا نيز بازتاب داشت. خبرنگار لس‌آنجلس تايمز با اشاره به حوادث امروز تهران نوشت: سربازان مركز ميدان 24 اسفند را در اختيار گرفتند و شروع به تيراندازي به سوي تظاهركنندگان در خيابانهاي منتهي به آن كردند. يكي از سربازان به حالت «تك تيرانداز» زانو زد و با نشانه‌‌گيري دقيق يكي از تظاهركنندگان را از پاي درآورد. برخي از افسران نيز سربازان را تشويق به تيراندازي مي‌كردند. وقتي سربازان يك خشاب را كامل خالي مي‌كردند. به آنان دستور آتش‌بس داده مي‌شد! در همين حال يكي از پزشكان بيمارستان داريوش كه لباسش خون‌آلود شده بود، به خبرنگاران گفت: «بيشتر زخمهايي كه ما مداوا كرديم در ناحيه شكم و سينه بودند. گويا سربازان به قصد كشت شليك مي‌كردند.»(21)
با توجه به خشونت گسترده امروز نظاميان در مقابله با مردم، سفارت امريكا در تهران گزارش محرمانه‌ای به امضاي سوليوان و با عنوان «مطبوعات خارجي ارتش را نامنظم و تشنه خون توصيف مي‌كنند» به وزارت امور خارجه امريكا نوشت(22) خبرنگاران امريكايي و ساير خبرنگاران خارجي به روايت ناآراميهاي ايران از ديد تظاهركنندگان مي‌پردازند كه اين امر مي‌تواند موجب پيدايش انتقاد از سياست دولت امريكا به عنوان حامي ارتش ايران گردد.
بنابراين گزارش خبرنگاران اي.بي.سي از سرپرست دفتر روابط عمومي آژانس ارتباط بين‌الملل و مشاور سياسي دعوت كردند تا درباره حوادث روز هشتم بهمن كه توأم با برخورد نظاميان با مردم در ميدان 24 اسفند بود، تبادل نظر كنند. حاصل اين تبادل نظر چنين بود:
«نيم دو جين سرباز دائماً به هر طرف شليك مي‌كردند و بسياري از گلوله‌هايشان به هدف اصابت مي‌كرد و بسياري ديگر از روي سر تظاهركنندگان مي‌گذشت.
يك سرباز يك فرد غيرنظامي را كه در اتومبيلي به انتظار نشسته بود كتك مي‌زد. يك سرباز ديگر گلوله‌اي به پاي سرباز اولي زد و به طرف تظاهركنندگان دويد. تظاهركنندگان اين سرباز را مورد ضرب و شتم قرار دادند تا اينكه متوجه شدند او به آنها پناه آورده است و پس از آن او را در آغوش گرفتند. در همين حال غيرنظامي كتك خورده تفنگ سرباز مجروح را برداشت و به طرف تظاهركنندگان دويد، غيرنظاميان ديگر به كمك سرباز مجروح شتافتند و با وجود مقاومت وي در برابر كمك آنها، غيرنظاميان او را با آمبولانس به بيمارستان بردند.
زخميان وارد بيمارستان مي‌شدند، و بعضي از آنها در همان حال شعار مي‌دادند. احساسات تند تماشاچيان پس از بيست دقيقه متوجه فيلم‌برداران شد، كه آنها نيز مجبور به ترك صحنه شدند.
تظاهركنندگان به طرف نظاميان سنگ پرتاب مي‌كردند ولي به جايي نمي‌رسيدند، ليكن اين كار عزم آنها را در ادامه مقاومت نشان مي‌داد.»
در اين جلسه خبرنگاران امريكايي، انگليسی و ساير مليتها، به گزارش شواهد عيني خود درباره خشونت نظاميان پرداختند. اين خشونت‌ها عبارت بود از تيراندازي به سوي تظاهركنندگاني كه «بدون اسلحه و با دست خالي» در ميدان 24 اسفند بودند. چند خبرنگار امريكايي تاكيد كردند كه «نظاميان در حالت جنون به سر مي‌بردند و تشنه خون بودند» خبرنگاران افزودند: حتي نظاميان به سوي آنان نيز آتش گشودند. آنها ديدند كه يك غيرنظامي ناشناس از بالاي يكي از بامها به سوي يك عكاس ايتاليايي با هفت‌تير آتش گشود و او را زخمي كرد و سپس با ادامه تيراندازي به ديگران اجازه نمي‌داد كه او را به بيمارستان برسانند. خبرنگاران افزودند: شنيد‌ه‌اند كه به نظاميان «دستور تيراندازي» به فيلم‌برداران داده شده است.
به گفته خبرنگاران خارجي، تظاهركنندگان جيمي‌كارتر را مسئول تمام حوادث ايران مي‌دانند.
ويليام سوليوان در پايان گزارش خود اين گونه نتيجه مي‌گيرد كه: «واضح است كه خبرنگاران در ناآراميهاي امروزه تهران از تظاهركنندگان هواداري مي‌كنند. اين هواداري نيز احتمالاً ناشي از بُعد عاطفي تيراندازي به سوي آنهاست. آنها از مقاومت در اين اوضاع بسيار مغرور هستند ـ يكي از خبرنگاران انگليسي معتقد است كه اي.بي.سي به خاطر اين كار پاداش مي‌گيرد و مي‌خواهند كه مقامات دولت امريكا اين صحنه‌ها را مشاهده كرده و آن را به واشنگتن گزارش دهند. به نظر ما بايد اين عامل را در نحوه انتقال اوضاع براي بينندگان امريكايي به رسميت شناخت. همين امر مي‌تواند موجب پيدايش انتقاد از سياست امريكا توسط مطبوعات شود.»(23)
پانوشتها:
۱۰ـ كيهان ـ ش 10624ـ 9/11/1357 ـ ص.
۱۱ـ آيندگان ـ ش 3275ـ 9/11/1357ـ ص 3.
۱۲ـ اطلاعات ـ ش 15771 ـ9/11/1357ـ ص 2.
۱۳ـ بولتن خبرگزاري پارس (اخبار ايران) ـ ش 303ـ 9/11/1357ـ ص 1.
۱۴ـ حسينيان، روحالله ـ يك سال مبارزه براي سرنگوني رژيم شاه، (بهمن 1356 تا بهمن 1357) ـ تهران ـ مركز اسناد انقلاب اسلامي ـ1385ـ صص 77ـ 768.
۱۵ـ بولتن خبرگزاري پارس (اخبار ايران) ـ ش 303ـ 9/11/1357ـ صص 5 ـ 4.
۱۶ـ آيندگان ـ ش 3287ـ 12/11/1357ـ ص 4.
۱۷ـ در كيفرخواستي كه پس از انقلاب براي محاكمه عاملين كشتار تهيه شد، چنين آمده بود:
«در تاريخ 8 بهمن ماه 1357 حدود ساعت 5/1 الي 2 بعدازظهر اتوبوسهاي ژاندارمري كه عازم ستاد ژاندارمري بودند به علت سرعت زياد اين اتوبوسها با مردمي كه در حوالي ميدان 24اسفند تجمع كرده بودند، برخورد مي‌كنند كه راننده مورد اعتراض قرار مي‌گيرد و اين امر باعث برخورد راننده‌هاي مسلح اتوبوسها و مردم مي‌گردد. و به دنبال آن قواي مسلح ژاندارمرم توسط راننده اتوبوس از قضيه مطلع شده و در اين هنگام سرگرد حسين اصفهانيان از ستاد ژاندارمري بيرون آمده و به افراد پاسدار و راننده‌هاي مسلح دستور تيراندازي مي‌دهد. زد و خورد بر اثر تيراندازي آغاز مي‌شود و در تعقيب آن تمام قواي آماده ژاندارم وارد صحنه عمليات مي‌گردند و سربازان و افسران و درجه داران ژاندارم به دستور متهم مردم را هدف قرار مي‌دهند و كشتار را آغاز مي‌كنند و زد و خورد تا ساعت 6 بعدازظهر ادامه مي‌يابد.» (كيهان، ش 10701، ص 8)
۱۸- مركز بررسي اسناد تاريخي وزارت اطلاعات ـ انقلاب اسلامي به روايت اسناد ساواك ـ جلد 25 (6/11/1357 ـ 22/11/1357) ـ تهران ـ مركز بررسي اسناد تاريخي وزارت اطلاعات ـ 1387 ـ ص 69.
۱۹ـ همان ـ صص 90ـ 89.
۲۰ـ همان ـ ص 85.
۲۱ـ همان.
۲۲- اين گزارش در تاريخ 10بهمن 1357 تهيه شده است.
۲۳ ـ موسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي ـ اسناد لانه جاسوسي امريكا ـ جلد 10ـ (روزشمار انقلاب اسلامي) تهران ـ موسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي ـ 1387ـ ص 11ـ 10.
میرزاباقر علیان‌نژاد
