ریاست جلسه بعداز ظهر به عهده دکتر حسین مفتخری، استاد تاریخ دانشگاه خوارزمی، بود. وی ضمن بیان ویژگی‏های اساسی تاریخ شفاهی، مهمترین بحث را عینیت دانست و گفت: «منشأ تاریخ شفاهی در غرب بود؛ وقتی از مراکر قدرت دور و وارد مردم شدند. تاریخ شفاهی در پی دموکراتیزه کردن تاریخ بوده، یعنی ورود تمام اقشار به تاریخ که به کنار و حاشیه نهاده شده بودند و مردم فرودست را هم در بر می‏گیرد. تاریخ شفاهی یک مطالعه بین رشته‏ای است که در کنار جامعه‏شناسی، مردم‏شناسی و ... رو به رشد نهاد.»

سپس سخنران نخست جلسه عصر، دکتر حبیب‏الله اسماعیلی، سردبیر کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، به «نسبت حافظه تاریخی و تاریخ شفاهی» پرداخت. او گفت: «به نظر من گرانیگاه تاریخ شفاهی «حافظه» است؛ یعنی نقطه ثقل تاریخ شفاهی. چرا که اگر قرار باشد سه عنصر شکل‏گیری تاریخ شفاهی، (راوی، گفتگوگر، زمان و مکان) با هم ترکیب شوند و تحقیق تاریخ شفاهی را تولید کنند به سرعت، به سمت حافظه و خاطره می‏روند. همچنین بر خلاف تصور، حافظه امری فردی نیست، زیرا پرسشگر حافظه مصاحبه‏شونده را به صدا در می‏آورد و آن حافظه در جمع شکل گرفته است.»

او ضمن ارائه تعاریفی از تاریخ شفاهی ادامه داد: «جایی گفته‏اند گردآوری صداهای خاموش که به نظر من مهم است؛ اما در کشور ما صداهای که شنیده می‏شوند، بیشتر کار می‏شوند، و حواشی جامعه را نداریم. این هم نوعی بومی‏سازی است.»
اسماعیلی، حافظه را مجموعه رخدادها و خاطرات دانست که مرز بین فرد را با دیگری مشخص می‏کند و یادآور شد: «گوینده رخدادها را به گونه‏ای  می‏آراید که معنا ببخشد و با حافظه تاریخی به نفطه تلاقی برسد. بنابراین حافظه تاریخی، چیستی ما را در جهان نو در مقیاس کلان اجتماعی نشان می‌دهد.»
او ادامه داد: «حتی مصاحبه‏گر باتجربه هم گاهی با به کارگیری تمام تکنیک‏ها ناچار است پس از مصاحبه سوالات را تنظیم کند. زیرا ذهن راوی مانند ماهی است و در چارچوب ما نمی‏گنجد و برداشت خودش را می‏گوید. چون او خود را بازآرایی می‏کند و در تمام مصاحبه‏ها این امر پیش می‏آید. البته مورخ، اگر بخواهد ارزیابی کند، می‏شود به جمع بندی رسید؛ اجماع متخصصین اهل تاریخ می‏تواند راه گشا باشد.»
وی سخنان خود را این گونه جمع‏بندی کرد که گرانیگاه تاریخ شفاهی، حافظه است و در سه ضلع تاریخ شفاهی بروز می‏کند و متجلی می‏شود و راویان از خود دفاع می‏کنند، و باید با ارزیابی ببینیم گزاره‏های راوی دارای معنا هستند یا نیستند.

سخنران بعدی، محسن کاظمی، نویسنده و پژوهشگر تاریخ شفاهی، ضمن معرفی مراکز تاریخ شفاهی خارج و داخل کشور، «جایگاه پژوهش در تاریخ شفاهی» را همراه تکنیک‏های قبل و بعد تحقیق، مورد بحث قرار داد و با ذکر مثال، تحقیق را وظیفه پژوهشگر دانست.
او گفت: «همیشه بحث چیستی تاریخ شفاهی و تفاوت آن با سنت شفاهی و خاطره مثل مارپله بوده است؛ ناچاریم از نو آنها را توضیح بدهیم.»

او از برجسته ساختن طرح تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد که انتقاد کرد و گفت: «پیش از آن، خانم مهناز افخمی در دانشگاه کلمبیا کار تاریخ شفاهی ایران را آغاز کرد که کارش علمی‏تر است. اعتبار و بودجه دانشگاه هاروارد تمام شده است. فقط دانشگاه کلمبیا اطلاعات را آزادسازی نکرده است.»
او گفت: «ضبط و پیاده‏سازی کافی نیست. ما نیاز داریم کار تاریخ شفاهی را با تحقیق شروع کنیم. برای جلوگیری از برخی انحرافات و اعوجاج ها باید تحقیق کرد. این تحقیق به سه دوره تقسیم می شود: پیش از انتخاب سوژه، حین انجام گفتگو و پس از نشر آن.
تحقیق پیش انتخاب سوژه؛ برای اینکه بتوانید دست پر باشید باید شناخت داشته باشید. زیرا نمی‏شود بدون اطلاعات صحبت کنیم. برای عمیق بودن مصاحبه مطالعه لازم است؛ به صورت میدانی، کتابخانه‏ای، و مطالعه  زندگینامه مطالعاتی داشته باشیم تا کلیاتی را در ذهن شکل دهیم و بر سئوال، اشراف داشته باشیم. واضح است که برای مصاحبه با موسیقیدان باید نت‏ها را بشناسیم؛ پس افراد باید در حوزه‏هایی که تخصص دارند ورود کنند. مثلاً در کشور ما تاریخ شفاهی ادبیات را آقای اکبریان و تاریخ شفاهی سینما را آقای جعفری لاریجانی انجام دادند که موفق هم بوده‌اند.»
او درباره تحقیق حین انجام پروژه هم به موضوعاتی اشاره کرد: «باید در فرصت‏های بین مصاحبه‏ها هم اطلاعات خود را تکمیل کنیم. بحث راستی‏آزمایی را هم همان زمان با افراد یا اسناد بسنجیم و همه را به انتهای کار موکول نکنیم؛ جلسه بعد مطرح کنیم تا اشکالات رفع شوند. البته این اشکالات را طبیعی است، زیرا ذهن فیزیکی ممکن است به یاد نیاورد و یا جابجا بیان کند. پس تحقیق حین پروژه کمک می‏کند آنچه از روند مصاحبه حاصل می شود، یک محصول نزدیک به حقیقت باشد.»
وی درباره تحقیق پس از اتمام پروژه ادامه داد: «برخی بعد از اتمام پروژه، با آن خداحافظی می‏کنند در حالی که ممکن است به ذهنی یا فردی تلنگر بخورد و مطلبی را کامل کند که اگر کار را رها کنید، به حقیقت دست نمی‏یابید. لذا توصیه می‏کنم پرونده کار را باز نگه دارید؛ همچنین با دسترسی به اسنادی که آزاد می‏شوند، هم می شود اصلاحاتی را انجام دهیم.»
این نویسنده بحث خود را با انتخاب راوی به پایان رساند و گفت: «تاریخ شفاهی صدای مردم حاشیه است. در موضوع انقلاب و جنگ به سراغ کسانی می رویم که لزوماً فرماندهان جنگ یا رهبران طراز یک نیستند؛ تا زمانی که کتاب عزت شاهی و احمد احمد چاپ نشده بود، کسی آنها را نمی‏شناخت و تاریخ شفاهیِ جهانِ گمشده، این‏ها را تبلور داده است.»

حسین احمدی، سخنران پایانی نشست، درباره «سنت شفاهی و تاریخ شفاهی در تاریخ‏نگاری ایران و اسلام» صحبت کرد و گفت، حتی منابع مکتوب ما هم روزی، شفاهی بوده‏اند. سپس به بازتعریف سنت شفاهی و تاریخ شفاهی پرداخت و تشابه و تمایز آنها را برشمرد.

وی گفت: «مبنای سنت شفاهی بر حافظه جمعی است، اما حافظه فردی در حیطه تاریخ شفاهی است که راوی بر اساس بینش خود به جهان پیرامون، ذهنش را بیان می‏کند. این نو ع روایت با تاریخ تفاوت دارد؛ زیرا راوی برداشت خود را بیان می‏کند و شاهد رخداد نبوده است.
بزرگان و نخبگان و کهنسالان در تاریخ شفاهی نقش کلیدی دارند اما در سنت شفاهی بیشتر نخبه‏ها مطرح هستند و اینکه چه کسی رویداد را تعریف می‏کند، بر صحت آن تاثیر دارد. تاریخ شفاهی حاصل سه رکن مهم است: با گذشته پیوند دارد، دربردارنده حافظه آدمی است و تجارب را از نسلی به نسل دیگر منتقل می‏کند. تاریخ شفاهی در میان مردم پدید می‏آید در زندگی مردم رخنه می‏کند و قلمرو می‏گستراند؛ اکثریت بی‏نام و نشان را به عنوان قهرمان مورد توجه قرار می‏دهد.»

این نشست با پرسش و پاسخ حاضران به پایان رسید.

ملیحه کمال ‏الدین



نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی