به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران گروه تاریخ دانشگاه خوارزمی (تربیت معلم) نشستی با عنوان «بررسی جایگاه تاریخ شفاهی در پژوهش‌های تاریخی» در روز یکشنبه 28 آبان 1391 از ساعت 9 تا 15 در محل این دانشگاه، برگزار کرد.
نشست با تلاوت آیات قرآن آغاز شد و مرتضی میردار، (دبیر نشست) گزارشی از شکل‌گیری نشست تاریخ شفاهی ارائه داد. دکتر فؤاد پورآرین رئیس دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه خوارزمی ریاست جلسه را بر عهده داشت.
دکتر سید ابوالفضل رضوی درباره «جایگاه روش در پژوهش‌های تاریخی» صحبت کرد و گفت: «در اینجا دو زمینه مطرح است: شرایط گفتمانی عصر گذشته و فضای گفتمانی که محقق در آن زندگی می کند؛ حاصل ارتباط محقق با گذشته، علم تاریخ است.
پاسخ به چرایی و چگونگی وقوع حادثه در پرتو گفتمانی گذشته را تبیین می‌گوییم. تلاش در راستای فهم چرایی و چگونگی وقوع حادثه در فضای گفتمانی زمان حال را تفسیر می‌گوییم. برای اینکه تاریخ نگاری شکل بگیرد باید دو مفهوم تبیین و تفسیر را کنار هم داشته باشیم.
در نتیجه تلاش در راستای فهم نظام‌مند در پژوهش‌های تاریخی در پرتو روش انجام می‌شود و فهم روش منوط به فهم روش شناسی است که باید پیشینه معرفت شناسی موضوع را لحاظ کنیم و بدون لحاظ کردن اینها ما نمی‌توانیم یک فهم مشخصی در خصوص روش داشته باشیم. اما چون بحث ما تاریخ شفاهی است، تلقی من این است که آنچه با عنوان تاریخ شفاهی مطرح می‌شود، اگر قرار است در پژوهش تاریخی کمکی کند، مربوط به مرحله تبیین یا کشف است؛ یعنی یک مورخ تاریخ شفاهی نقاط مبهمی که در خصوص آنها اطلاعات کم وجود دارد را پیدا می‌کند و با روش مصاحبه فعال، داده‌های موثق و حقایق موثر را ثبت می‌کند.
ممکن است این داده‌‌ها در اختیار یک مورخ دیگر قرار بگیرد که در راستای تحلیل موضوع از آن استفاده کند و یا خود متخصص تاریخ شفاهی، از آنچه در مرحله کشف به دست آورده، در مرحله ارزیابی نیز بهره بگیرد.»
سخنران بعدی جلسه، حجت‌الاسلام فخرزاده نیز در خصوص «کارکردهای مصاحبه در تاریخ شفاهی» با اشاره به اهمیت ثبت و ضبط حوادثی که بر ملت ایران گذشته، گفت: «تاریخ شفاهی اجازه می‌دهد تا اطلاعات موجود در ذهن افراد که متولی خاصی هم در جامعه ندارد، به راحتی در اختیار پژوهشگران قرار گیرد. دانشگاه‌های ما تمایلی به تاریخنگاری شفاهی ندارند شاید اگر تاریخنگاری شفاهی ما در کنار دانشگاه‌ها اتفاق می‌افتاد، تمایل بیشتری بود. در حال حاضر کاربرد و مصرف اطلاعات بیشتر مصرف تبلیغی و فرهنگی است در این صورت، قطعاً محقق بر اساس تقاضا اطلاعات را تنظیم می‌کند، به طوری که مردم لذت ببرند مانند داستان و خاطره و...»
وی درباره رابطه مصاحبه با تاریخ شفاهی افزود: «در فرایند تاریخنگاری مورخ با کمک اسناد گذشته را بازسازی می‌کند در تاریخ شفاهی هم همین کار انجام می‌شود. «اطلاعات ذهنی از گذشته» نمی‌گویم خاطره، چون تعریف عامه از خاطره آن بخش است که مهم بوده و شخصی است. در حالی که انسان‌ها گزیده‌ای از آنچه شاهد بودند را در خاطره بیان می‌کنند.
مورخ با ذهن شاهدان حوادث تاریخی سروکار دارد که با روش مصاحبه آن را ثبت می‌کند. مورخ صحت‌سنجی می‌کند و سپس تنظیم می‌کند. وقتی وقایع اتفاق می افتد و ثبت می‌شود دیگر تغییر نمی‌کند. اما وقتی در ذهن ضبط می‌شود با گذشت زمان هر ساله تغییر می‌کند. بنابراین نوعی سیال بودن است و وظیفه مورخ شفاهی سخت‌تر است باید حاشیه و دیدگاه امروز را از اصل قضیه جداسازی کند. مورخ اطلاعات را از بایگانی ذهن به منطقه یاد مصاحبه‌شونده هدایت می‌کند. اگر بپذیریم که متن تاریخی حاصل عبور داده‌های تاریخی از فیلتر راستی‌آزمایی مورخ و سپس تحلیل آنها توسط مورخ است، در این صورت می‌توانیم بگوییم تاریخ شفاهی داده‌های ذهنی در فرایند مصاحبه را ضمن آشکارسازی و جداسازی، راستی‌آزمایی می‌کند. عده‌ای می‌گویند همان عیناً باید چاپ شود مثل تاریخ شفاهی هاروارد (آقای لاجوردی) و راستی‌آزمایی حین مصاحبه باشد. عده‌ای هم معتقدند بر مبنای تجربه، راستی‌آزمایی اصلی پس از پیاده‌سازی صورت می‌گیرد. یعنی تطبیق آن با اسناد مکتوب و اسناد شفاهی دیگر چه بسا نیاز باشد مصاحبه تکمیلی یا پیرامونی هم انجام بگیرد.» 
حجت‌الاسلام فخرزاده همچنین نکاتی را درباره مصاحبه بیان نمود: «مورخ باید بر موضوع اشراف داشته باشد اگرنه هیچ تحقیقی حین مصاحبه صورت نمی‌گیرد. همچنین فضای مصاحبه باید آرامش ایجاد کند. رفتار مصاحبه‌کننده نیز در رغبت مصاحبه‌شونده برای بازگشت به گذشته موثر است. بنابراین فرایند مصاحبه نقش اساسی در تاریخ شفاهی دارد که باید به آن توجه کافی را داشته باشیم.»
«تاملی در مفهوم تاریخ نگاری شفاهی» موضوع سخنرانی بعدی توسط دکتر ملایی توانی از دانشگاه ارومیه بود. او با اشاره به اینکه درباره روشمند کردن پژوهش‌های تاریخی کمتر کاری صورت گرفته است، سه پرسش مطرح کرد و گفت: «آیا متن هایی که به عنوان تاریخ شفاهی میشناسیم تاریخ نگارانه است یا نه؟ دوم اگر تاریخ شفاهی ما را با تاریخنگاری مکتوب قیاس کنیم الان در چه وضعی هستیم؟ تاریخ شفاهی ما با گذار از چه مراحلی می‌تواند به مرحله تاریخنگاری شفاهی برسد؟»
وی افزود: «با یک قیاس در می‌یابیم که هنوز در مراحل اولیه هستیم یعنی تولید داده و کسب خبر از داده‌های شفاهی اینکه مصاحبه می‌کنیم و مکتوب می‌کنیم، همان شده تاریخ شفاهی ما که مرحله تاریخنگاری آغازین اسلام است. اما اگر با این روش ادامه بدهیم شاید داده‌های زیادی ارائه می‌دهیم اما به نقطه مطلوب نمی‌رسیم. بنابراین تاریخنگاری شفاهی ما باید از حالت «فرد محور» به «موضوع محور» تغییر وضعیت بدهد. یعنی موضوع انتخاب شود و با راویان مختلف مصاحبه شود. سپس آنها را گردآوری و ترکیب کنیم. بنابراین از حادثه مورد بحث یک روایت صحیح ارائه کنیم. در تاریخنگاری شفاهی باید یک رابطه علت معلولی برقرار شود و از مجموعِ آن یک شناخت حاصل شود.»
دکتر ملایی توانی با ارائه مراحل 15 گانهای به صحبت خود پایان داد.
بخش پایانی جلسه صبح این نشست سخنرانی میرهادی حسینی درباره «نقد و بررسی مرکز تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد» پایان یافت.
میرهادی حسینی گفت: «اگر توجه کنیم که ثبت مکالمات شفاهی مختص تاریخ نگاری معاصر است و تاثیر کلام بیشتر از کتاب است، آن گاه به اهمیت تاریخ شفاهی در تاریخ معاصر پی می بریم. و سپس به نقد و توضیحاتی درباره پروژه تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد پرداخت که می‌توان از طریق وب سایت آن دانشگاه به جزئیات آن دست یافت. این پروژه از دو سال پس از انقلاب اسلامی آغاز شده و مصاحبه با بیش از صد شخصیت سیاسی به انضمام فایل صوتی و متن آنها درسایت موجود است.»
اودر انتها افزود: «با توجه به محتوای فایلها انگیزه اصلی مصاحبه شونده‌ها این بوده تا با یافتن مقصر وقوع انقلاب با این نگرش توطئه علیه انقلاب اسلامی طراحی شده است و به مفاسد دوران پهلوی نپرداختهاند.»
در شماره آینده به گزارش جلسه بعد از ظهر این نشست خواهیم پرداخت.
ملیحه کمال الدین
