فصل ۳

خود

مقدمه
مورخ شفاهی می‌داند که راوی در حین روایت داستان یک رویداد یا تجربه عملاً به طور مستقیم یا غیر مستقیم دربارة خودش به ما اطلاعات می‌دهد. مصاحبه‌ای که کل وقایع و تجربیات زندگی یا تاریخ زندگی کسی را به ثبت می‌رساند به مصاحبه‌شونده امکان می‌دهد تا در لابه‌لای ماجراهایی که از زندگی‌اش روایت می‌کند احساسی را که هم‌اکنون دربارة خودش دارد را نیز برملا سازد. ماحصل و اوج زندگی او در همین دیدگاهی است که مصاحبه‌شونده از خویشتن خویش پیدا کرده و به ما نشان می‌دهد. مصاحبة داستان زندگی از راوی دعوت می‌کند تا عمق وجود خود را بکاود، به درونیات خود بیندیشد، با کشمکش‌هایش کنار بیاید و خود را همچون پیکرة کاملی در قالب یک روایت واحد بازسازی نماید. مصاحبه‌شونده در مسیر تعامل با مصاحبه‌گر به فرایندی (مصاحبه) وارد می‌شود که طی آن می‌تواند برای خود هویت بسازد. حتی در مصاحبه‌ای که هدفش صرفاً گردآوری اطلاعات است ندرتاً اتفاق می‌افتد که راوی پته خودش را روی آب نریزد.
«خود» در اینجا به معنای فرد خودمختار و مستقلی است که از خودآگاهی یا باطن پیچیده و پرمایه‌ای برخوردار است. یکی از اهداف اصلی مورخان شفاهی را کاوش در این باطن و استخراج محتویات آن «خود» تشکیل می‌دهد. استفادة رشته‌های علوم اجتماعی و علوم انسانی از اسناد شخصی یا ذهنی-مانند خودزیست‌نامه، خاطرات مکتوب و تاریخ شفاهی-از قدیم‌الایام ابزاری برای دسترسی به اطلاعات تجربی و شناخت فرهنگ سوژه‌های‌شان بوده است. اما پژوهشگران و علاقمندانِ فرهنگ مردمی طی سی سال گذشته به شدت به روایت زندگی روی آورده و در مطالعات خود از انواع و اقسام آن بهره گرفته‌اند که این امر موجب نوعی تحول در متدولوژی و تفسیر شده است. در این تحول شاهدیم که به امور ذهنی ارج می‌نهند و درک می‌کنند که داستان زندگی انسان‌ها اصولاً کنش‌های روایی پیچیده و افشاگرانه‌ای است و به واسطه آنهاست که دید ما نسبت به عمق فرایند شکل‌گیری هویت راوی و رابطة این فرایند با نیروهای مؤثر تاریخی گشوده و تیز می‌شود. به اعتقاد بعضی‌ها فرهنگ مردم کشورهای توسعه‌یافتة غربی امروزه شکلی اعتراف‌گونه به خود گرفته است. زمانی بود که بعضی از ابعاد زندگی خصوصی مردم به هیچ وجه افشا نمی‌شد، اما مصاحبه با چهره‌ها، انعکاس روایت شخصی افراد از کامیابی‌ها و ناکامی‌ها‌ی‌شان در مطبوعات و تمرکز جدی رسانه‌ها بر زندگی خصوصی مردم به تدریج افشای این ابعاد برای عموم را عادی کرده است. موفقیت خودزیست‌نامة دو جلدی باراک اوباما، رئیس‌جمهور آمریکا، شاهدی است از توجه به ابعاد خصوصی زندگی انسان‌ها در فضای فرهنگ مردمی. در توجیه این گرایش آورده‌اند که شناخت علل و عوامل شکل‌گیری هویت یک فرد و رسیدن او به مرحلة کنونی می‌تواند راهگشای ما به سمت شناخت نیروی فرهنگی مؤثر در شکل‌گیری زندگی‌مان باشد.(1) پس مطالعة «خود» صرفاً ابزاری برای کاوش در ذهنیت انسان‌ها نیست بلکه راه مطالعه و شناخت فرهنگ و کشف نسبت آن با ذهنیت را هموار می‌سازد.
رشته‌ای که تمرکز بر داستان زندگی را به عنوان رویکردی در راستای کشف رابطة بین تجربه‌های شخصی و فرهنگ برگزید، مردم‌شناسی بود به طوری که بر اساس شیوه مخصوص به خودش بی‌طرفی و عینیت را به چالش کشید و پذیرای پدیده‌ای شد که به «زندگی‌نامة مردم‌شناختی»(2) معروف گردیده است.(3) تخلیه اطلاعات ذهنی راوی و خلق داستان زندگی او به منظور ارائه تفسیری از فرهنگ که جنبه‌های خشک علمی نداشته و روح ادبی بر آن حاکم باشد ابعاد و دیدگاه‌هایی را دربارة آن فرهنگ روشن می‌ساخت که با فنون سنتی نمی‌شد بدان‌ها رسید.(4) یکی از نمونه‌های اولیه رویکرد زیست‌نامه‌ای مذکور را در زندگی‌نامة نساء نوشتة مارجوری شوستاک،(5) می‌توان دید. نساء زنی از قبیله‌های شکارچی-دانه‌چین(6) کونگ‌سانِ صحرای کالاهاری آفریقاست. شوستاک در تشریح علت اتخاذ چنین رویکردی می‌نویسد که بدین طریق می‌خواست به مردمی نزدیک‌تر شود که زبان، شیوة زندگی و خودشناسی‌شان بسیار متفاوت بود و از راه دیگری به جز همان رویکرد نمی‌شد آنها را شناخت.(7) خودزیست‌نامه و دیگر اقسام زندگی‌نویسی از قدیم‌الایام در رشتة تاریخ جزء منابع قابل‌اتکاء و مشروع به شمار می‌آمده و نگارش زندگی‌نامه‌های تاریخی را به عنوان یک رشته فرعی می‌شناخته‌اند در حالی که در سایر رشته‌ها چنین اعتقادی وجود ندارد. با این وجود، استفاده از داستان زندگی برای مقاصد دیگری همچون ارائه یک دیدگاه متفاوت دربارة رویدادهای گذشته را معتبر و قابل‌اتکاء نمی‌دانستند زیرا چنین گزارش‌هایی عمدتاً ماهیت ذهنی داشتند. حتی گردآوری روایات بردگان آمریکا در دهه 1930 نیز تقریباً تا 50 سال بعد توجه مورخان را چندان به خود جلب نکرد زیرا معتقد بودند که قابل اعتماد نبوده و منابع تاریخی قرص و محکم و خلل‌ناپذیری نیستند.

1 -B. Obama, Dreams from My Father: A Story of Race and Inheritance (Edinburgh, 2008) and B. Obama, The Audacity of Hope: Thoughts on Reclaiming the American Dream (Edinburgh, 2008).
2 -anthropological biography
3 -See L. L. Langness and G. Frank, Lives: An Anthropological Approach to Biography (Novato, Calif., 1981).
4 -For a critical survey of this literature see V. Crapanzano, ‘Life Histories’, American Anthropologist, new series, 86 (4) (1984): 953-60.
5 -Marjorie Shostak
6 -hunter-gatherer
7 -M. Shostak, ‘ “What the Wind Won’t take away’, in T.L. Broughton (ed.), Autobiography, Vol. III (London, 2007), pp. 3-15.



نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی