ابوالفضل حسن‌آبادی، دکتری تاریخ محلی و سرپرست گروه اسناد و مطبوعات سازمان كتابخانه‌ها، موزه‌ها و مركز اسناد آستان قدس رضوي را با کتاب تاریخ شفاهی ایران می‌شناسیم.
او در زمینه تاریخ شفاهی، تاریخ محلی و اسناد مقالات بسیاری دارد که در نشریه‌های معتبری چون کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، فصلنامه گنجینه اسناد و...  منتشر شده‌اند.
پنجمین همایش تاریخ شفاهی ایران، 15 اسفند 1387 در سازمان كتابخانه‌ها، موزه‌ها و مركز اسناد آستان قدس رضوي با مشارکت گروه تاريخ دانشگاه اصفهان، مركز مطالعات و تحقيقات فرهنگ و ادب پايداري، سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران، مركز اسناد انقلاب اسلامي برگزار شد. (رئیس همایش، محمدهادي زاهدي، رياست سازمان كتابخانه‌ها، موزه‌ها و مركز اسناد آستان قدس دبیر علمی: ابوالفضل حسن‌آبادی، اعضاي كميته علمي: دكتر مرتضي نورايي، علي‌رضا كمري، ابوالفضل حسن‌آبادي، دبير اجرايي: مهدي قيصري) در این همایش، متخصصان تاریخ شفاهی حضور داشتند و مقالاتی درباره «رو‌ش‌شناسی و موضوع‌یابی مطالعات شهری در تاریخ شفاهی» ارائه دادند.

ابوالفضل حسن‌آبادی در مقدمه کتاب، به تحلیل موضوع آن می‌پردازد:

«شهرها به مثابه موجود زنده بستري براي پديدار شدن هويت‌هاي اجتماعي هستند و تركيب‌هاي جمعيتي آن متشكل از گروه‌ها، اقوام، اقليت‌ها، مهاجران و... بر شخصيت آنها تأثير مستقيم دارد. چه بخواهيم و چه نه، ما جزيي از حيات شهري هستيم كه كنش و واكنش‌هاي اين عناصر تأثير مستقيم بر حيات ما دارد. در بررسي تاريخ يك شهر موضوعات متنوعي مانند اينكه چه مردمي از كجا و چگونه به شهرها آمده‌اند، چگونگي نيروي انساني، نژاد، امورات ديني، اشتغالات فكري، اماكن، تفريحات، عوارض و ماليات، مؤسسات تمدني، پيشرفت‌هاي زندگي بشر همه در محلي به نام تاريخ شهري شكل مي‌گيرد. شكي نيست كه انتقال همه اين زواياي زندگي شهري خصوصاً در ابعادي كه مربوط به روابط انساني و ارتباط آن‌ها با محيط مي‌باشد از طريق اسناد رسمي ممكن نمي‌باشد و بسياري از آن‌ها هيچ‌گاه ثبت نمي‌گردد.
يكي از مهم‌ترين ابزارهايي كه قابليت ثبت و ضبط اين اطلاعات را به محققان در اين حوزه مي‌دهد تاريخ شفاهي است كه به علت ماهيت بين رشته‌اي خود مورد توجه پژوهشگران در حوزه‌هاي مختلف تاريخ، جامعه‌شناسي، علوم اجتماعي و روان‌شناسي قرار داشته و آن‌ها را قادر مي‌سازد تا با استفاده از آن از طريق پژوهش‌هاي مشترك يا انفرادي در زمينه تاريخ شهري به فعاليت بپردازند. متأسفانه علي‌رغم چند دهه فعاليت در حوزه تاريخ شفاهي در ايران هنوز به مباحث ارتباط بين تاريخ شفاهي و تاريخ شهري پرداخته نشده است و جا دارد تا توجه بيشتري به آن صورت گيرد.»

او درباره آرشيو تاريخ شفاهي مطبوعات سازمان اسناد آستان قدس رضوي و گزارش برگزاری همایش چنین آورده است:

«آرشيو تاريخ شفاهي مديريت امور اسناد و مطبوعات سازمان كتابخانه‌ها، موزه‌ها و مركز اسناد آستان قدس رضوي يكي از بزرگترين مراكز تاريخ شفاهي در ايران محسوب مي گردد كه با بيش از 2000 ساعت مصاحبه در زمينه تاريخ آستان قدس و مشهد، اطلاعات شفاهي با ارزشي را در اين زمينه تاريخ شهري در موضوعات متنوعي گردآوري كرده است. اين آرشيو تاكنون حضور فعالي را با شركت و ارائه مقاله در نشست‌هاي قبلي داشته است. در انتهاي نشست چهارم كه در اسفند 86 در تهران توسط مركز مطالعات و تحقيقات فرهنگ و ادب پايداري حوزه هنري سوره برگزار شد، برگزاري پنجمين نشست به آستان قدس واگذار گرديد و سازمان‌هاي مركز مطالعات و تحقيقات فرهنگ و ادب پايداري حوزه هنري سوره، سازمان اسناد و كتابخانه ملي، مركز اسناد انقلاب اسلامي و گروه تاريخ دانشگاه اصفهان براي همكاري اعلام آمادگي نمودند. اين موضوع در انجمن تاريخ شفاهي ايران  مطرح و بعد از بحث و گفت‌وگو، فراخوان اوليه با موضوع روش‌شناسي و موضوع‌يابي مطالعات شهري در تاريخ شفاهي تهيه گرديد.
اهمّ موضوعات فراخوان عبارت بود از:
ـ رویکرد مطالعات شهری به تاریخ شفاهی؛
ـ موضوع ‌شناسی مطالعات شهری در تاریخ شفاهی؛
ـ ویژگیهای شناختی تاریخ شفاهی در شهرهای زیارتی؛
ـ پیشینه‌شناسی و روند تکوین جمعیت‌ها، انجمن‌ها، احزاب و گروه‌ها؛
ـ سیر و سرگذشت مؤسسات و نهادهای اقتصادی و پولی؛
ـ اصناف و حرف سنتی؛
ـ بقاع متبركه، بازشناخت نهادها و مکان‌های فرهنگی زیارتی؛
ـ بافت عمارت جابجایی‌های رخداده در بافت شهری گذشته؛
ـ پیامد وقایع رخداده مهاجرت روستائیان به شهر؛
از مجموع مقالات رسيده به دبيرخانه همايش فرستاده شد و بيست مقاله نيز در نهايت ارسال گرديد كه بعد از بررسي نه مقاله انتخاب شد. همايش در روز پنج شنبه 15 اسفند 1387 در محل تالار اجتماعات بنياد پژوهشهاي اسلامي برگزارگرديد و مقالات منتخب طي چهار نشسست جداگانه در صبح و بعدازظهر برگزار گرديد و در خاتمه جمع‌بندي از همايش صورت گرفت و از ارائه‌دهندگان مقالات و سازمان‌هاي شركت‌كننده با اهداي تنديس و هداياي جانبي تقدير گرديد. مقالات اين ويژه‌نامه مجموعه‌اي از سخنراني‌ها و مقالات پذيرفته شده براي چاپ مي‌باشد كه به منظور استفاده محققان و پژوهشگران به چاپ رسيده است. جا دارد تا از جناب آقاي زاهدي رياست محترم سازمان، اعضاي انجمن تاريخ شفاهي در ايران، سازمان‌هاي مشاركت‌كننده دربرگزاري همايش و اعضاي كميته‌هاي علمي و اجرايي همايش  تشكر گردد.
اميد است تا مجموعه فراهم شده ضمن فراهم‌سازي زمينه بيشتر تحقيقات در اين مورد سهمي در گسترش تاريخ شفاهي در ايران داشته باشد.»

این کتاب، مرجعی برای شفاهی‌کاران، مصاحبه‌کننده‌ها، پژوهشگران، دانشجویان، کارمندان سازمان‌های اسناد و دیگر علاقه‌مندان تاریخ، تاریخ شفاهی و حوزه مطالعات شهری به شمار می‌رود.

علیرضا کمری در مقاله نخست، «مدخلي بر تاريخ شفاهي و مطالعات شهری»، تاریخ شفاهی را به عنوان رشته، رویکرد یا روش ـ ماهیتی میان‌رشته‌ای ـ فرارشته‌ای؛ یعنی با حوزة علوم اجتماعی (جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی، روان‌شناسی)، ادبیات و زبان‌شناسی و فلسفه هم‌پیوند می‌داند. سپس ضمن بیان ارتباط جامعه‌شناسی و شهرنشینی با تاریخ شفاهی و عنوان مقالات، هدف همایش را بیان کرده است: «از منظر مطالعات شهری این جریان تبدُّل و گذار شتابزده مسأله‌شناسی شده، روش‌های مطالعاتی آن به دست ‌آید، تا مقدمه‌ای باشد برای احصای موضوعات و اهتمام و اقدام به عمل در مسیر تاریخ‌پژوهی بر شیوه تاریخ‌ شفاهی.»

دکتر مرتضی نورایی از دانشگاه اصفهان در مقاله خود با عنوان «كالبد شكافي موضوع و موضوع‌يابي در تاريخ‌نگاري شفاهي»، این گونه آورده است:

«در عرصة تاريخ‌نگاري موضوع يابي منعطف به ضرورت‌هاي زمان است. به بيان ديگر، تحقيقات تاريخي در اَشكال مختلف، پاسخي به پرسش‌هاي موجود مي‌باشد. اما موضوعات در سبك‌هاي تاريخي موجود به روش‌هاي بازيابي و بازنمايي متفاوتي نياز دارند. تاريخ شفاهي از مبدأ تا مقصد، بيانگر روش متمايزي در حيطة تاريخ‌نگاري است؛ چنان‌كه پديدة مصاحبه فعال خود مي‌تواند دربردارندة موضوعات متنوع و متعدد باشد. از اين رو ميان شفاهي‌كاران، كار تحقيق يك روند (پروسه) در نظر گرفته مي‌شود تا هدف. از سوي ديگر محوريت مصاحبه در تاريخ شفاهي بيان‌كنندة آن است كه تخلية اطلاعاتي در باب گذشته متكثر است؛ يعني مصاحبه‌شونده به عنوان منبع آگاهي‌هاي متنوعي در نظر گرفته مي‌شود. از اين جهت است كه محصول موفق، بايد نمايشي از موادي باشد كه از زواياي گوناگون بتوان به تفسير آن پرداخت. بدين صورت مورخ (مصاحبه‌كننده) بايد توجه داشته باشد كه موضوعات مدّ نظر او باز و انعطاف‌پذير بوده و در واقع دايره‌اي از احتمالات هستند. در مصاحبه همچنين مسير كار پيوسته به جهت‌هايي منتهي مي‌شود كه در بسياري از موارد حاوي روايتي كم و بيش مستقل از پرسش‌هاي مبنايي اولية مصاحبه هستند. اين مقاله بر آن است تا در قالب محورهاي، زير به چگونگي موضوع‌ يابي و موضوع پروري در تاريخ شفاهي بپردازد:
ـ پروژه‌هاي شفاهي سؤال محور است نه فرضيه محور؛
ـ چگونگي چرخش موضوع محوري به پروسه محوري؛
ـ چرخش از پرسش: آن واقعه چه بود؟ به آن واقعه چگونه فهميده مي‌شد؟
فرايند محورهاي بالا پاسخ‌گوي ايجاد فرصت هاي متكثر براي بازيابي جهان‌هاي گم شدة پيرامون ما است.»

علی‌اکبر کجباف از دانشگاه تهران در مقاله «اهميت تاريخ شفاهي خانوادگي در بازسازي هويت شهري» آورده:

«تاريخ شفاهي به عنوان يك روش ميان رشته‌اي در دهه‌هاي اخير مورد توجه محققان و پژوهشگران قرار گرفته است و با توجه به قابليت‌هاي وسيع توانسته در زمينه‌هاي مختلفي مورد استفاده قرار گيرد كه يكي از آن ها بررسي تاريخ شهرهاست. از گذشته‌هاي دور تاريخ خاندان‌ها يكي از منابع مهم بررسي تاريخ شهرها بوده است كه متأسفانه در دوره معاصر با توجه به گسترش جمعيت و پراكندگي آن، گردآوري اين نوع منابع كمتر مورد توجه قرار گرفته است. در اين مقاله با بررسي اهميت تاريخ خانوادگي و چگونگي گردآوري اطلاعات مرتبط با آن سعي خواهد شد به جنبه‌هاي مختلف اهميت تاريخ شفاهي خانوادگي پرداخته شود.»

برای آشنایی بیشتر با این کتاب، فهرست مقالات در ادامه می آید:

•مدخلي بر تاريخ شفاهي و مطالعات شهري (15 اسفند 1387): علیرضا کمری
•كالبد شكافي موضوع و موضوع يابي در تاريخ‌نگاري شفاهي: مرتضی نورایی
•تاريخ شفاهي، خاطرات جمعي و هويت شهری: ابوالفضل حسن‌آبادی و مرتضی دهقان‌نژاد
•جايگاه تاريخ شفاهي در تداوم هويت شهري: سید ابوالفضل رضوی
•نقش تاريخ شفاهي در پیشینه‌شناسی و روند تکوین جمعیت‌ها، انجمن‌ها و..: غلامرضا عزیزی
•اهميت تاريخ شفاهي خانوادگي در بازسازي هويت شهري: علی اکبر کجباف
•اهميت تاريخ شفاهي در مستندسازي تاريخچه مؤسسات تمدني: محمد نظرزاده
•اهمیت تاریخ شفاهی در انجام مصاحبه‌های حوزه علوم اجتماعی: حسین سنابادی عزیز
•جايگاه تاريخ شفاهي در مستندسازي گروه‌ها و انجمن‌هاي مختلف زنان در مشهد: شکوه‌سادات سمیعی
•كاربست روش و بينش تاريخ شفاهي در بازكاوي تأسيس نهادهاي جديد در مشهد: محمدتقی ایمانپور، زهیر صیامیان گرجی
•نقش آستان قدس رضوي در جذب پزشكان خارجي: غلامرضا آذری خاکستر
•نقش تاریخ شفاهی در حفظ هویت تاریخی اماکن مذهبی: غلامرضا آذری خاکستر
•تاريخ شفاهي پست و تلگراف خراسان: علی نجف‌زاده
•بافت سنتي محلات، تعارضات در منابع مكتوب و شفاهي: مهدی ابوالحسنی

از نقاط قوت کتاب، داشتن مخاطبان خاص یا به نوعی مخاطب‌گزینی آن است؛ همچنین بیشتر شفاهی‌کاران فعال در آن مقالات تخصصی ارائه داده‌اند. اما با توجه به تاریخ نشست و سال انتشار و قدیمی‌ شدن برخی اطلاعات، 4 سال انتظار، کمی طولانی است؛ البته ممکن است موانعی منجر به این وقفه شده باشند که خود، بحثی مجزا است.

این کتاب در ۲۲۱ صفحه و قطع وزیری منتشر شده و مقاله‌های آن در آینده در سایت و هفته‌نامه تاریخ شفاهی ثبت خواهند شد.

ملیحه کمال‌الدین



نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی