محققان تاریخ‌شفاهی برای مستند کردن تحقیقات‌شان از تمام منابع و مدارک استفاده می‌کنند. آنها در این عرصه ملاکشان تنها ضبط یک گفت‌وگوی هدفمند و آگاهانه نیست بلکه بدنبال سوژه‌‌هایی هستند تا ازبررسی آن به مسائل جدیدی دست یابند. یکی ازمنابع مطالعاتی در این موضوع عکس‌های یادگاری هستند که اغلب به‌صورت پراکنده در لابه‌لای آلبومهای شخصی نگهداری می‌شوند. این عکس‌ها هرچند ساده و یادگاری به نظر می‌رسند ولی در پاره ای از مواقع منبع مهمی‌برای طرح سؤال و تدوام مصاحبه فعال برای پژوهشگران تاریخ‌شفاهی هستند.
در واقع عکس‌های مصاحبه شوندگان زمینه ای مناسب برای شناخت و پیش زمینه ای برای مباحث تاریخ‌شفاهی می‌باشد. اگر تاملی در مجموعه آلبومهای شخصی افراد داشته باشیم در دسته‌بندی این عکس می‌توان به چند محور اساسی اشاره نمود:
۱- عکس‌های یادگاری: اغلب افراد از این نوع عکس‌ها دارند که ممکن است گروهی یا انفرادی باشند. این عکس‌ها کمک می‌کنند تا دامنه اطلاعات مصاحبه شونده مورد بازبینی قرار گیرد ودر برخی از موارد، شخصیت‌های حاضر در عکس به ایجاد سؤال و طرح دیدگاه جدیدی درباره موضوع می‌انجامد.
۲- عکس‌های تاریخی: در بین گنجینه‌‌های شخصی در برخی از موارد عکس‌هایی مشاهده می‌شود که ارزش تاریخی دارند. این عکس‌ها بسیار مورد استناد پژوهشگران هستند و به عنوان مدرک مورد استفاده قرار می‌گیرند. عکس‌های تاریخی برگرفته از حوادث تاریخی و رویدادهای سیاسی گذشته هستند. این عکس‌ها زمینه مناسبی برای شناخت هرچه بیشتر یک مصاحبه شونده و پی بردن به میزان اطلاعات تاریخی و میزان مشارکت وی در اتفاقات و رویدادهای گذشته به‌دست می‌دهند؛ مثل تصاویری که حضور مصاحبه شونده را در تجمعات، راهپیمایی‌ها، جشنواره‌ها، حوادث و رویدادهای انقلابی و... نشان می‌دهند و محقق تاریخ‌شفاهی را با ابعاد جدید مطالعات شفاهی آشنا می‌سازد.
۳- عکس‌های ورزشی: در بین مصاحبه شوندگانی که طی یک سال گذشته با آنها مصاحبه کرده‌ام، تعدادی از آنها ورزشکار بودند و از دید این افراد به رویدادهای ورزشی مشهد در دوره پهلوی پرداخته شده است؛ عکس‌های آنها به مصاحبه کننده در ثبت روایت‌ها کمک می‌کنند و نقش ارزنده ای در پیشبرد پژوهش‌های تاریخ‌شفاهی دارد.
۴- عکس شخصیت‌ها و رویدادها: حضور شخصیت‌های کشوری در بازدید از کارخانجات و برنامه‌‌هایی که به این مناسبت تدارک دیده می‌شد، موضوعی است که در میان انبوه عکس‌های شخصی افراد دیده می شود. این عکس‌ها اغلب به حضور استانداران و درباریان گذشته اختصاص دارند.
اهمیت این عکس‌ها بر همگان آشکار است و شفاهی‌کاران با دیدن این تصاویر به رویداد‌هایی که احتمالا در زمان حضور این شخصیت‌ها اتفاق افتاده، می‌پردازند.
۵- عکس‌های رویداد انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی: تحولات انقلاب اسلامی و جنگ عراق علیه ایران پیروزی انقلاب و حضور در اجتماعات آن از دید عکاسان دور نبوده، تعداد زیادی به ثبت این دو رویداد پرداخته‌اند و آلبومهای شخصی افراد نشان از وقایع انقلاب و جنگ دارند. این آلبومهای شخصی را می‌توان گنجینه‌‌های ناشناخته انقلاب اسلامی و جنگ عنوان کرد که دور از دید محققان است و پژوهشگران تاریخ‌شفاهی می‌توانند با استفاده از این عکس‌ها به اتفاقات انقلاب اسلامی و جنگ بپردازند.
در میان انبوه آلبومهای شخصی افراد آنچه نگران کننده است نحوه نگهداری این عکس‌ها است که بدون توجه به ارزش تاریخی عکس با اصول ابتدایی نگهداری می‌شوند. مهم‌ترین آسیبی که این عکس‌ها را تهدید می کند، فرسودگی است. برخی از این عکس‌ها در آلبومهای چسب‌دار قرار گرفته و صدمه دیده‌اند؛ برخی دیگر به جای تابلو روی دیوار رفته‌اند و تابش مستقیم نور آفتاب و... کیفیت آنها را به‌تدریج کم کرده است.
نتیجه گیری
مهم‌ترین رسالت پژوهشگران تاریخ‌شفاهی در حال حاضر شناسایی اسناد و جلب اعتماد صاحبان آنها برای بازگرداندن به آرشیو‌ها است. هر چند تعدادی از مصاحبه شوندگان با رضایت خاطر این اسناد را در اختیار پژوهشگران می‌گذارند اما تعداد زیادی هم با محرمانه دانستن این عکس‌ها فرصت پژوهش از پژوهشگران می‌گیرند، بنابراین جلب رضایت مصاحبه شوندگان مهم‌ترین اصل در این راستا است.
پژوهشگران تاریخ‌شفاهی باید در روند پژوهش خود به مسأله شناسایی گنجینه‌‌های شخصی توجه داشته و با همکاری مصاحبه‌شوندگان این اسناد را از خطر نابودی نجات دهند.
غلامرضا آذری خاکستر
