کودتا به روایت سیا

■ سرنگونی دولت مصدق به روایت اسناد سازمان سیا
■ دونالد ویلبر
■ ترجمه: بهمن سراحیان،سلمان قاسمیان
■ تهران، انتشارات دانش نگار،چاپ اول، 1389، تعداد صفحات: 168

درآمد
کودتای 28 مرداد 1332 ش به عنوان یکی از مهم ترین و سرنوشت سازترین حوادث سیاسی تاریخ معاصر ایران سرمنشاء بسیاری از حوادث تلخ تاریخی این سرزمین به حساب می آید این کودتا، اولین کودتایی بود که با مداخله مستقیم و علنی دو دولت خارجی (انگلیس و آمریکا) برای سرنگون کردن یک دولت ملی (دولت دکتر مصدق) با همکاری محمدرضا شاه و به دست بی رحم ترین افراد ایرانی، که مزدوری بیگانگان را به عهده گرفته بودند انجام گرفت.
دکتر مصدق نه یک بت است و نه فقط دولتمردی سیاسی که خدمت او را بتوان در چند اقدام اقتصادی و اجتماعی خلاصه کرد. او فریاد خشم‌آلود مردمی است که آوای حق طلبانه اش هنوز و بلکه برای همیشه در این سرزمین و در دورترین نقطه های جهان در گوش ها طنین می اندازد.
جبهه‌ي ملی در سال 1328 با موافقت دکتر مصدق تشکیل شد ولی این جبهه همان طوری که از عنوان آن بر می آید، مجموعه ی ناهمگونی از گروه های سیاسی کاملاً متضاد با خاستگاه های متفاوت بود. اعضای جبهه به ظاهر در یک نقطه با هم اتفاق نظر داشتند، آن هم ملی کردن صنعت نفت بود که در فراز و نشیب های بعدی، بسیاری از اعضای مثل حزب زحمت‌کشان و پان ایرانیسم از آن جدا شدند. (بیگدلی، ص 38)
به هر ترتیب با تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت در اسفند 1329ق دولت انگلستان تلاش کرد تا منافع از دست رفته خود را دوباره به دست آورد به همین دلیل به انجام فعالیت گسترده در داخل و خارج ایران برای مهار جنبش ملی نفت و جلوگیری از اجرای صحیح آن پرداخت. در این شرایط دولت ایران برای جلوگیری از توطئه عوامل انگليسي در داخل کشور، تصمیم به قطع روابط سیاسی خود با دولت انگلیس گرفت و در تاریخ 30 مهر 1331 یادداشتی خطاب به سفارت انگلیس در تهران، مبنی بر قطع روابط سیاسی بین دو دولت نوشت.
دولت انگلستان به منظور بازگرداندن وضعیت سابق و سلطه ی انحصاری خود بر نفت، دست به اقداماتی از جمله: تحریم خرید نفت از ایران، تعقیب قضایی خرید از ایران، فراهم نمودن اسباب کودتا، انجام یک سلسله عملیات پنهان و مهم تر از همه جلب عملیات و همکاری دولت آمریکا و کاهش پایگاه مردمی دولت مصدق زد.
بعد از تصویب طرح مشترک انگلیس و آمریکا برای سرنگونی دکتر مصدق، صفارت آمریکا به همراه عوامل انگلیس مسئولیت اجرای طرح مذکور را بر عهده گرفت.
کرمیت روزولت (Kermit Roosevelt ـ فرمانده‌ي سیا درخاورمیانه) در تاریخ 28 تیر 1332به تهران وارد شد و پس از ملاقات با شاه و جلب نظر او فعالیت های خود را برای سرنگونی دولت دکتر مصدق آغاز نمود. شاه پس از آن که از طرف دولت آمریکا و انگلیس خیالش راحت شد رضایت خود را اعلام داشت. ولی با وجود این فعالیت ها کودتا در 25 مرداد 1332 با شکست روبرو شد روزولت بیدرنگ عملیات دیگری رابرای اجرای یک کودتای دیگر آغاز نمود. و سر انجام در غروب 28 مرداد 1332 کودتای آمریکا ـ انگلیس به وقوع پیوست و انگلستان دگر بار سلطه‌ي خود را بر ملت ایران تحمیل نمود.

معرفی کتاب
کتاب سرنگونی دولت مصدق به روایت سند سازمان CIA در یازده بخش و پنج ضمیمه گرد آوری شده است کتاب حاوی اسنادی درباره کودتای 28 مرداد 1332 است که توسط «دونالد ویلبر  DONALD, WILBER» گردآوری شده است و بهمن سراجیان، سلمان قاسمیان آن را به فارسی ترجمه کرده اند.
دونالد ویلبر در سال 1907 م در ایالات مادیسون(MADISON)  به دنیا آمد پس از گذراندن دوره‌های عمومی تحصیل در همان ایالات در دانشگاه برینستون در رشته‌ي هنر معماری به ادامه‌ي تحصیل پرداخت وی در 1929 م در رشته ی هنر فارغ التحصیل گردید و تحصیلات عالیه‌ي خود را در رشته ی معماری ادامه داد و یک سال بعد توسط مؤسسه ی شرق شناسی دانشگاه شیکاگو به عنوان کارشناس باستان شناسی مصر مشغول به کار شد.
در سال1993 م به دانشگاه پرینستون بازگشت و در رشته ی معماری ادامه ی تحصیل داد یک سال بعد به سوریه و سپس ایران آمد و به همکاری با آرتور اوپام پوپ (ARTRHUO PHAM POPE) پرداخت. در طول اقامتش در ایران اطلاعات فراوانی راجع به بناهای معماری ایران گرد آورد که آن، را در کتاب آثار معماری تیموری و ایلخانی خود آورده است. در طول جنگ جهانی دوم به خدمت سیستم جاسوسی آمریکا در آمد. در همین زمان دوران دکتری خود را در رشته ی معماری ادامه داد و در 1949 م مدارک دکترای خود را گرفت. در دوران پس از جنگ و بروز مسائل مختلف در خاورمیانه، هم چون مسئله نفت ایران و شوروی، ملی شدن نفت تا بازگشت شاه به قدرت در سال 1953م /1332ش، به عنوان یک استراتژیک پست بزرگ سیاسی در خصوص مسائل ایران مطرح گردید. دونالد ویلبر در عملیات آژاکس نقش بسیار مهمی را بر عهده داشت و در مراحل مختلف عملیات از تصمیم برای تدوین طرح نخست وزیری زاهدی جزئی از عوامل اصلی کودتا بود. او تا دوران بازنشستگی خود را در 1969م به عنوان تحلیل گر مسائل جاسوسی با سازمان سیا همکاری نمود. او در رابطه با مسائل ایران و خاورمیانه از عهد باستان تاکنون کتب و مقالات متعددی نوشته است. در زمینه های مختلف تاریخ فرهنگ و تمدن ایران، ایران در عهده پهلوی و برخی دوره های تاریخی دیگر دارای آثار برجسته ای است. وی سر انجام در سال 2000م درگذشت. بخش های کتاب «سرنگونی دولت مصدق به روایت سند CIA» عبارت است از پیش گفتار، مقدمه‌ي مترجم، یادداشت نگارنده‌ي گزارش، خلاصه‌ي گزارش، قدم های نخستین، تهیه‌ي پیش نویس طرح، تحکیم نقشه‌ي عملیاتی، اتخاذ تصمیمات و آغاز فعالیت ها، اعمال فشار بر شاه، نخستین عملیات، شکست آشکار کودتا (25 مرداد)، شاه پیروز می شود، گزارش به لندن، آن چه عملیات به ما می-آموزد.
مترجمان کتاب در «پیش‌گفتار» به زمینه های ورود آمریکا به خاورمیانه و نیاز این کشور به نفت این مناطق را مورد بررسی قرار داده اند و هدف خود را از ترجمه کتاب مذکور «تلاش برای ثبت تاریخ نفت کشور و شناخت تاریخ استقلال طلبی مردم این مرز و بوم برای تعیین سرنوشت و منافع ملی خود» می دانند. (ویلبر ص 7). در «مقدمه» مترجمان به توضیح کلی در مورد اسناد ویلبر دونالد و ترجمه ی آن اشاره کرده اند و عنوان می کنند که «در بسیاری از از صفحات این گزارش اسامی اشخاص حذف شده است... مترجمین با مراجعه به مراکز معتبر کشف رمز به بازشناسی مطالب و اسامی حذف شده در این گزارش پرداخته‌اند... تصاویر موجود در کتاب نیز جزو متن اصلی نبوده و به منظور فنی سازی به متن اصلی ضمیمه گردیده است.» ( ویلبر ص 8).
دین ل.داج (Dean.L Dodage) نویسنده‌ي «گزارش فوق» دلیل تدوین آن را چنین برمی شمارد که «مدارک در دسترس و خاطره ها در حافظه ی اشخاصی که در عملیات (کودتا) شرکت داشته‌اند تازه بود و لازم می‌نمود که تاریخ عملیات بزرگ ثبت شود... بر پاره ای از نتایج حاصل از ارزیابی عملیات تاکید گردد... و به شکل رهنمود هایی در آید که در عملیات های مشابه بعدی به توان از آن استفاده کرد. ( همان، ص 14).
«خلاصه‌ي گزارش»، کودتا علیه دکتر مصدق را این گونه توجیه می کند «... مشروطیت ایران به خاطر ادامه‌ي نخست وزیری مصدق بی‌اعتبار گشته بود... حکومت او با حزب توده ایران همکاری کرده بود... به این ارزیابی رسیدیم که ایران در خطر رفتن به پشت پرده ی آهنین قرار دارد... جز طرح و اجرای برنامه‌ي مخفی سرنگونی دیگر هیچ کاری برای ترمیم وضعیت موجود امکانپذیر نبود.. » (همان، ص 15)
در ادامه آمده است که هدف از نقشه تی.پی.آ زاکس (TPAJAKC)  «سرنگونی حکومت مصدق و برقراری دوباره ی حیثیت و قدرت شاه و جایگزینی حکومتی دیگر به جای حکومت مصدق بود که ایران را با سیاست هایی سازنده اداره کند. هدف، به خصوص، بر سر کار آوردن حکومتی بود که به توافق منصفانه ای بر سر نفت نائل آید...» (همان، ص 14).
در مبحث «قدم های نخستین» به عوامل مؤثر در سرنگونی حکومت دکتر مصدق اشاره شده است. «تحقیقات به این نتیجه رسید که ترکیبی از شاه و زاهدی با کمک افراد سیا در محل، همراه با حمایت مالی شرایط خوبی را برای سرنگونی حکومت مصدق ایجاد خواهد کرد.» (همان ص،25) دلیل انتخاب زاهدی به عنوان یکی از مهره های اصلی این بود که وی زمانی عضو هیأت وزیران مصدق بود از هیأت وزیران بیرون رفته و تنها شخصیتی میان مخالفان بود که مخالفت خویش را آشکارا اعلام می کرد به همین دلیل پیروان بسیاری را به خود جلب کرد.
در تهیه‌ي «پیش نویس طرح» جزئیات نقشه عملیاتی به این صورت بود که
1- از میان نامزدهای بالقوه، زاهدی تنها کسی است که شجاعت و استواری لازم را برای جلب حامیان دارد.
2- شاه با بی میلی تمام حاضر به همکاری می شود و باید او را وادار به انجام این کار کرد.
3- قوای نظامی ترجیح می دهند که با شاه باشند.
4- عملیات باید در صورت امکان جنبه قانونی یا شبه قانونی داشته باشد و نه کودتایی خارج از چارچوب قانون.
5- درست پیش از روز شروع عملیات ساقط کردن حکومت مصدق افکار عمومی باید مساعد اقدام علیه مصدق باشد.
6- بخش نظامی کار، زمانی می تواند با موافقت اجرا شود که پایگاه سیا نقشه را همراه ایرانی هایی که زاهدی معین می کند مورد بازبینی قرار گیرد.
7- حکومت جدید تدابیر احتیاطی لازم برای مقابله با واکنش حزب توده را اتخاذ کند. (همان صص 30 ـ 31).
کرمیت روزولت و همکارانش هنگامی که به دنبال «تحکیم نقشه ی عملیاتی» خود بودند توجه خود را به دو عامل معطوف کرده بودند یکی واکنشی که می بایست در قبال قوی ترین عناصر جانبدار دکتر مصدق مثل رهبران ایل قشقایی (خسروخان و ناصرخان) نشان می دادند و دیگری کوشش هایی که صرف تقویت و توسعه نیروهای ضد مصدق می شد.
در مبحث «اتخاذ تصمیمات و آغاز فعالیت ها» برای شروع کودتا افرادی که مأمور اجرای نقشه شده اند معرفی شده است: روزولت به عنوان مسئول بخش عملیات در تهران انتخاب شد. جان لویت (john H.leovitt) به نیکوزیا فرستاده شد تا با پایگاه انتلیجنس سرویس در تماس باشد و سه خط ارتباطی را که قبلا ایجاد شده بود برقرار نگاه دارد. نایب سرهنگ استفن جانسون مید (estepen Johnson meade) مأموریت یافت که به نمایندگی از طرف سیا در پاریس با شاه زاده اشرف، خواهر شاه، در تماس باشد ژوزف گودین رئیس پایگاه در تهران ـ مأموریت یافت نقش مسئول ستاد فرمانده‌ي عملیات ـ روزولت ـ را بر عهده بگیرد او نخست در واشنگتن وسپس در تهران جورج کارول ـ رئیس اداره ی اطلاعات خارجی در تهران ـ راه یافت و مسئولیت اجرای بخش نظامی عملیات را به او واگذار کرد.
دونالدویلبر مأموریت یافت جنبه های تبلیغاتی را در طول عملیات بر عهده بگیرد.
جان والر ـ(johnH.walr)  مأموریت یافت در تی.پی آژاکس مسئولیت‌های اداره‌ي مرکزی سیاه را در پشتیبانی از عملیات بر عهده بگیرد و رابط سیا با وزارت خارج و وزارت دفاع باشد.
روزه گوئیران، رئیس پیشین پایگاه سیا درتهران، که روزهای اجرای نقشه اژاکس در تهران حضور نداشت، مراحل اولیه‌ي عملیات را در تهران رهبری کرد. برای عملی شدن کودتا نیاز بود تا محمدرضا شاه هم با آن همکاری کند و فرمان نخست وزیری زاهدی و عزل دکتر مصدق را امضا کند، وی که هرگز به عنوان یک فرد شجاع شناخته نشده بود در ابتدا مردد بود ولی سرانجام عوامل کودتا با «اعمال فشار بر شاه» او را با خود همراه کردند.
آن چه شاه را عقب نگه می داشت فقط ویژگی های شخصیتی او نبود مصدق محبوب ترین شخصیت تاریخ معاصر ایران به شمار می رفت و اگر چه عملیات خرابکارانه و فشارهای اقتصادی بریتانیا او را تضعیف کرده بود، هنوز هم مورد علاقه و ستایش مردم ایران قرار داشت حتی مشخص نبود که آیا شاه از لحاظ حقوقی می تواند او را برکنار نماید یا خیر عواقب این طرح ممکن بود متوجه خود طراحان آن شود و نه تنها حیات شخصی شاه بلکه کل نظام سلطنت را به خطر اندازد. (کینزر، ص11). ولی بنابر اسناد CIA امده است که «بنابر قول نصیری (که هیچ-گاه تأیید نشد) سرانجام این ثریا بود که شاه را قانع کرد فرمان ها را امضا کند اگر این امر راست باشد ثریا متصدی بوده است. دور از انتظار  (ویلبر،ص54 ) «نخستین عملیات» کودتا چیان در 16ـ اوت 1953م/25مرداد 1332ش شروع شد ولی «سرهنگ نصیری در 23:30 در خانه‌ي مصدق دستگیر شد» (همان، ص60 ) و «در حدود ساعث 2:30 صبح ایرانی هایی که هنوز می‌خواستند عملیات را به انجام رسانند زمانی که دیدند واحدها تقویت شده‌اند و قوای بیشتری به سمت شهر می‌روند و خودروها را متوقف کرده می‌پرسند چه خبر است، متقاعد شدند که شکست خورده اند.» (همان، ص 61)
در مبحثی که به توضیح «شکست آشکار کودتا» پرداخته شده به این امر اشاره دارد که «حزب توده نیز همانند حکومت از نقشه ها آگاهی داشت اما چگونگی آن را نمی دانیم..» (همان، ص 64) بعد از شکست کودتا در 25 مرداد و فرار شاه به بغداد سخنان او از رادیو پخش شد که گفت: «آن چه در ایران انجام گرفته است به معنای واقعی کلمه کودتا نیست او بر طبق قانون اساسی مصدق را از نخست وزیری عزل و سرلشکر زاهدی را به جای او به نخست وزیری منصوب کرده است.» (همان ، ص 69)
خبر کودتای 25 مرداد مردم ایران را در بهت و حیرت فرو برده بود این کودتا با مداخله علنی شاه و به وسیله‌ي فرمانده و عوامل گارد سلطنتی مردم را خشمگین ساخته بود. از صبح 25 مرداد، شهر تهران به حال نیمه تعطیل در آمده بود و مردم در گوشه و کنار درباره ی کودتای نافرجام شاه گفتگو کردند. (نجاتی، ص 406)
در صبح 25 مرداد که کرمیت روزولت خبر شکست کودتای نظامی و دستگیری سرهنگ نصیری را از رادیو شنید بی درنگ دست به کار بررسی و اجرای کودتای دوم شد. شاه که در کودتای اول شکست خورده بود فرمان نخست وزیری زاهدی را امضاء کرد در 28 مرداد 1332 فرمان مذکور در روزنامه های ستاره اسلام، آسیای جوان، آرام، مرد آسیا، ملت ما و ژورنال دو تهران منتشر شد. خبرها حاکی از آن بود که امر سرنگون کردن در شرف رخ دادن است. جنب و جوشش خیابان های بزرگ تهران را فرا گرفته بود و این حرکت به خانه دکتر مصدق می رسید «در خود تهران واپسین مقاومت ها از میان می رفت ستاد ارتش تصرف شد و در پایان روز ساعت 19 خانه مصدق تصرف و منهدم شد هر چه در این خانه بود در خیابان و معابر فرو ریخته شد.» (ویلبر، ص 94) و به این ترتیب بود که دولت دکتر مصدق سرنگون و «شاه پیروز می شود.»
مبحث مربوط به «گزارش به لندن» به سفر روزولت به لندن و دیدار وی با سرلشکر ژ.آلکساندر سینکر و دیگر مقامات انتلیجنس سرویس  پرداخته شده است روزولت در این دیدار گزارشی از تحولات داخلی و جو روانی حاکم بر ایران را توضیح داد.
بحث پایانی گزارش ویلبر تحت عنوان «آن چه عملیات به ما می آموزد» به این امر اشاره دارد که «دو عنصر از عناصر پشتیبان عملیات، توانایی سرعت بخشیدن به عملیات را زمانی که بدین کار نیاز پیدا می شد، نداشتند این دو بخش ارتباطات و دایره جنگ روانی بود.» (همان، ص 103) هم چنین «از درس های دیگری که آموختیم توانایی اداره ی مرکزی سیا در برنامه ریزی و توانایی پایگاه های آن در اجرای دستورهای عمومی و خاص بود.» (همان ، ص 106) در پایان به این امر اشاره شد که «در عرصه ی جهانی منافع آمریکا و انگلستان و فعالیت هایشان باید همگرا شوند معامله بزرگ این بود که زمانی که دو طرف دیدند اهدافشان یکی است، هماهنگی لازم در زمینه های خاص عملیات را به عمل آوردند.» (همان ، ص 110)
در پایان کتاب پنج ضمیمه آمده است:
ضمیمه اول مربوط است به «طرح اولیه عملیات تی.پی.آ.زاکس که در یک ژوئن 1953م از نیکوزیا به مراکز سیا و انتلیجنس سرویس مخابره شد.»
ضمیمه ی دوم مربوط می شد به «عملیات تی.پی.آ زاکس که لندن آنرا تصویب کرد.»
ضمیمه سوم مربوط است به «یادداشت 23 ژوئیه 1953(1 مرداد 1332) وزارت امور خارجه انگلستان» به گزارش هایی راجع به جنبه نظامی تی پی آزاکس پرداخته است.
ضمیمه ی پنجم و آخرین ضمیمه مربوط می شود به «انتقاد نظامی: درس هایی که از تی.پی.آزاکس جنبه های برنامه ریزی نظامی کودتا گرفتیم».

نکاتی در مورد کتاب :
نکات قوت:
ـ هرچند کتاب حاضر دارای جانبداری خاص است اما به دلیل آن که اسناد در همان زمان تهیه شده است در روشن شدن بسیاری از مسائل تاریخی می تواند راه گشا باشد.
ـ از نکات مثبت کتاب می توان به زیرنویس آن اشاره کرد که توسط مترجمین تهیه شده است و خواننده را در درک مطالب مستغنی می-کند.
ـ عکس هایی که در کتاب چاپ شده در اسناد اصلی نبوده و توسط مترجمین افزوده شده است.
نکات ضعف:
ـ یکی از نواقص کتاب این است که هیچ گونه متن اصلی اسناد در کتاب چاپ نشده است.
ـ اسناد حاضر به دلیل آن که توسط خود کودتا چیان تهیه شده است دارای جانب داری خاصی است و نباید بعضی از مطالب آن را بدون چون و چرا و تفحص در کتب دیگر باور داشت.
نکته ای که باید به آن اشاره کرد این است که دونالد ویلبر در هنگام انجام کودتا در ایران نبوده و گزارش وی از کودتا بر اساس گفته های کرمیت روزولت و سایر نقش آفرینان است و در این روند، برخی واقعیت ها لاجرم از دست رفته یا دچار سوء تعبیر شده اند.

منابع :
ـ بیگدلی، علی، ( فقدان استراتژی و ناکامی دکتر مصدق ) فصلنامه‌ي روابط خارجی، سال چهارم، شماره 15 (تابستان 1382).
ـ کینزر، استیون. همه مردان شاه، ت :لطف الله میثمی، تهران، صمدیه، 1382.
ـ نجاتی، غلامرضا. جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای 28 مرداد 1332، چاپ هشتم، بی جا، شرکت سهامی انتشار، 1378.
ـ ویلبر،دونالد. سرنگونی دولت مصدق به روایت سند سازمان CIA، ت: بهمن سراحیان، سلمان قاسمیان، تهران، دانشنگار، 1389.

مهدی احمدی (دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، دانشگاه تهران)

منبع: کتاب ماه تاریخ و جغرافیا شماره 147 مرداد 1389


نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی