تكيه بر شفاهيات در تاريخ، حداقل در جامعه ايران بحث تازه اي نيست و پايه تاريخ نگاري در ايران بعد از اسلام بر روايات شفاهي استوار بوده است.
تاريخ شفاهي عبارت است از روشي براي جمع‌آوري، حفظ و نگهداري خاطرات، زندگي‌نامه‌ها، آداب و رسوم و اطلاعات متنوع ديگر كه از طريق مصاحبه با افراد مطلع و صاحب نظر كه در زمينه‌هاي سياسي، اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و... حضور عيني و ملموسي داشته باشند، صورت مي‌گيرد و پس از طي مراحلي مانند پياده‌سازي ، تايپ و ويرايش به صورت يكي از منابع مهم در كنار اسناد مكتوب مورد استفاده محققين و پژوهشگران قرار مي‌گيرد.
با توجه به اينكه اسناد و كتاب ها نمي توانند همه چيز را راجع به گذشته ما بگويند، كسب اطلاعات تاريخ معاصر ازطريق مصاحبه می تواند اهميت تاريخ شفاهي را براي اكثر مورخين ومحققين معلوم کند.
هر كس خاطرات منحصر به فرد از زندگي خود دارد، و تاريخ درواقع شرح و تحليل رويدادها است ازسرنوشت انسان ها با هر درجه، اهميت كه درخور سهم شان است. نخبگان با توجه به جايگاه شان وتوده هاي بي نشان، همگی با سرگذشت جمعي شان در تاريخ حضور دارند.
تاريخ شفاهي راهي به سوي دموكراتيك كردن تاريخ و كاهش شكاف بين نخبگان و عموم مردم است.
معرفي و تاريخچه آرشيو:
آرشيو تاريخ شفاهي يكي از بخش هاي مديريت امور اسناد و مطبوعات سازمان كتابخانه ها، موزه ها و مركز اسناد آستان قدس رضوي است.
پس از ايجاد اداره اسناد در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، با الگو برداری از مؤسسات مشابه، به خصوص سازمان اسنادملی، آرشیو تاریخ شفاهی به عنوان واحدي مجزا در اواخر سال 76 زير نظر رئيس اداره اسناد شروع به كار نمود. در سال 79 آرشيو از حالت مستقل در آمده و زير بخش نمايه سازي اسناد قرار گرفت. اين وضعيت تا سال 1382 ادامه پيدا كرد. با اصلاح چارت كتابخانه وتبديل اداره اسناد به «مديريت امور اسنادو مطبوعات» اين قسمت از ابتداي سال 83 به عنوان يك بخش مستقل به فعاليت خود ادامه داد. در این سال با استفاده از نتایج مطالعات «طرح بررسی مراکز تاریخ شفاهی» و تطبیق کارهای تاریخ شفاهی با استانداردهای موجود، تحولات زيادي در این بخش بوجود آمد.
این آرشیو با انجام مصاحبه، كسب اطلاعات تاريخي و آماده سازي و ارائه آن به محققان، در چهارچوب اولويت هاي مد نظر سازمان کتابخانه ها به عنوان يكي از مراكزتاريخ شفاهي در كشور فعاليت مي كند.
این بخش، متناسب با نيازهاي سازماني و حيطه جغرافيايي با اولويت قرار دادن موضوعات تاريخ شفاهي آستان قدس رضوي و شهر مشهد در زمينه هاي كاري ذيل در دوازده سال گذشته به صورت پروژه های تاریخ شفاهی به فعاليت پرداخته است.
الف-تاريخ آستان قدس رضوي
1- تاريخ سياسی: شامل وقايعی که در اماکن متبرکه اتفاق افتاده و يا آستان قدس رضوی به نوعی با آن ارتباط داشته است. مانند حادثه مسجد گوهرشاد و پيروزی انقلاب اسلامی.
2- تاريخ ابنيه: جمع آوری اطلاعات در مورد بافت قديم حرم مطهر، ساخت و سازهای انجام شده در طی سدۀ اخير و تغييراتی که در اماکن متبرکه بوجود آمده را شامل می شود. مانند تغييرات صورت گرفته در صحن ها و رواق های مطهر.
3- تاريخ اداری: شامل اطلاعاتی در مورد ساختاراداری آستان قدس رضوی از جمله تشکيلات اداری حرم مطهر و سازمان مرکزی آستان قدس و مؤسسات تابعه آن است.
4- تاريخ فرهنگی: كسب اطلاعات از فعاليت های فرهنگی آستان قدس رضوی، مانند اداره مدارس، نشر و گسترش فرهنگ علوم دينی و قرآنی است.
ب-تاريخ مشهد
1- تاريخ سياسی: عبارت از بررسي حوادث سياسي معاصر مانند: وقايع شهريور1320 و نهضت ملي نفت. احزاب و انجمن های سياسی و مذهبی مانند: حزب مردم، انجمن پيروان قرآن، کانون نشر حقايق اسلامی، .... و تمام وقایع انقلاب اسلامی در مشهد بين سال های 1342 تا 1357.
2- تاريخ فرهنگی: شامل تاريخ آموزش و پرورش و ساختارهای فرهنگی از جمله مؤسسات گوناگونی که در اين زمينه فعاليت می کرده اند مانند انجمن های ادبی در اين چهار چوب قرار مي گيرند.
3- تاريخ اجتماعی: تاريخ محلات قدیم مشهد، مراسم و جشن های مذهبی، ملی و مناسبت های گوناگون، مانند آداب و رسوم اجتماعی و سرگذشت خانواده های قديمی، تاريخ فرهنگی، سياسی و اجتماعی دراين حيطه قرار مي گيرد.
4- تاريخ مذهبی: عبارت از تاريخ حوزه، هيئت های مذهبی، مراسم دينی و... است.
5- تاريخ اداری: شامل تاريخ مؤسسات اداری از جمله شهرداری، بهداری و استانداری است.
گذشته از موارد فوق اين آرشيو در موضوعات ذيل نيز مصاحبه هايي انجام داده است.
تاريخ رجال و بزرگان: شامل تاريخ رجال و بزرگانی می شود که در آستان قدس رضوی و مشهد در زمينه های سياسی، مذهبی، فرهنگی، اداری، ادبی، هنری و پزشکی فعاليت داشته اند.
تاريخ شفاهی جنگ ايران و عراق: شامل مصاحبه با آزادگان، جانبازان، ايثارگران و خانواده های شاهد است.
تاريخ شفاهی شهرستان های استان خراسان: مصاحبه با افراد و شخصيت هاي شهرستان هاي استان وكسب اطلاعات تاريخي در موضوعات مختلف را در برمي گيرد.
مراحل کار تاریخ شفاهی:
روش کار در تاریخ شفاهی به این شکل است كه پس از تعريف يك پروژه، مجري آن با انجام مطالعه پیرامون طرح، دستنامه اي شامل شرح پروژه و مداخل و سوالات تهیه می کند. پس از تصویب طرح توسط سازمان، مصاحبه کننده به وسيله كانون هاي بازنشستگی یا با واسطه معمرين با مصاحبه شوندگان مطلع پروژه ارتباط برقرار مي کند. پس ازمصاحبه اوليه قرار مصاحبه اصلي گذاشته مي شود. تلاش مصاحبه کننده کسب اطلاعات در خصوص موضوع مورد مصاحبه و وارد شدن به جزئیات مصاحبه است. با وجودی که این علم خصلت میان رشته ای دارد اما آن بخش از گفتگو که ماهیت تاریخی دارد از اهمیت بیشتری برخوردار است. معمولاً جلسه اول مصاحبه به صورت تصويري و جلسات بعدي به صورت صوتي انجام مي گيرد.
روند آماده سازي مصاحبه ها با تشکیل پرونده شامل: پر نمودن فرم ها، آماده نمودن پوشه، پشت نویسی و بایگانی آن شروع می شود. تبديل و تكثير نوارهای ویدئو به كاست و سي دي و ظهرنويسي مشخصات مصاحبه بر روی نوارها و ثبت دفتر اندیکاتور در مرحله بعدی قرار می گیرد. اين پروسه با پياده سازي نوارهاي کاست مصاحبه، بازشنوايي وتايپ آنها ادامه مي يابد. بعداز تايپ، مصاحبه ها نمايه سازي شده ونمايه ها بررسي مي شوند. آخرين مرحله ورود اطلاعات و نمايه ها به كامپيوتر وچك وبازبيني آنها مي باشد. در اين مرحله است كه محققين و پژوهشگران براي رفع نياز پژوهشي خود از مصاحبه ها در كنار ديگر اسناد و پژوهش ها استفاده مي كنند.
به دلیل گسترش حوزه كاری تاريخ شفاهي و آشنایی اساتيد و محققين با فعالیت های این بخش، روند استفاده از اين منابع در چند سال اخير افزايش يافته است.
عناوین پروژه های کار شده در آرشیو تاریخ شفاهی
این بخش با گسترش حوزه كاري و تعریف موضوعات و پروژه های جدید و بهره گیری از 4 نفر کارشناسان رسمي و جذب 12 نفر نیروی مقطعي علاقه مند و برون سپاری امور، موفق شده است در طی 12 سال با بيش از 1411 نفر در 2757 جلسه به مدت 2200ساعت مصاحبه صوتي و تصويري انجام دهد.
در ادامه، آمار 12 سال فعالیت تاریخ شفاهی به تفکیک سال در قالب جدول و نمودار ارایه می گردد.
ارائه خدمات:
مصاحبه های تاریخ شفاهی یکی از با اهمیت ترین منابع تاریخ معاصر محسوب می شود. امروزه اکثر نویسندگان و محققین از این اطلاعات به عنوان يك منبع بكروارزشمند در نوشته های خود بهره می برند تاجایی که عدم استفاده از منابع تاریخ شفاهی در تحقیقات معاصر یک نقص برای پژوهشگر محسوب می شود.
بخش تاریخ شفاهی مدیریت امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی باهدف فراهم آوری و بستر سازی زمینه های مطلوب اطلاع رسانی به محققان و مراجعان در چارچوب مقررات «آئین نامه خدمات تخصص اسناد» جهت رفع نیازهای اشخاص و گروه ها و غنا بخشیدن به امر پژوهش ارائه خدمات می دهد.
آماده سازي مصاحبه ها، ثبت آن ها در دفاتر، تهیه كاتالوگ، نوشتن سياهه توصیفی، پیاده سازی، بازشنوایی، تایپ، نمایه سازی، وروداطلاعات به رايانه وقراردادن مصاحبه ها بر روي اينترنت از جمله کارهای انجام شده آرشیو برای دسترسی آسان وسريع پژوهشگران به اطلاعات مصاحبه ها است.
مراجعه کنندگان با داشتن معرفی نامه معتبر مرتبط با عنوان موضوع تحقیق و تایید مدیریت امور اسناد و مطبوعات و سرپرست گروه اسناد و کارشناس مسئول بخش تاریخ شفاهی می توانند نسبت به مطالعه و فیش برداری از منابع اقدام نمایند.
اگر مراجعه کنندگان، متقاضی تصویرمتن پیاده شده، کپی نوار کاست یا فیلم و سی دی باشند، می توانند پس از موافقت، طبق مقررات و با پرداخت هزینه ها نسبت به تهیه تصویر وکپی با هماهنگی کارشناس امور محققان اقدام کنند.
محمد نظرزاده، کارشناس تاریخ شفاهی
