چکیده
بيش از بيست موسسه با موضوعات مختلف در اطراف تاريخ شفاهي ايران به كار ضبط و ثبت خاطرات مشغولند. هر سازماني با توجه به جديد بودن كار، با الگوبرداري از مراكز مشابه و كسب تجربه در حين كار، متناسب با نيازهاي خود به كار تاريخ شفاهي مي‌پردازد.
بي‌ترديد يك دهه كار و فعاليت در آرشيو تاريخ شفاهي مديريت اسناد آستان قدس رضوي تجربياتي را فراروي اين‌جانب نهاده است. فراهم‌آوري اين مطلب نيز بيان بخشي از تجربيات موجود و پاسخ به اين پرسش است كه:با توجه به ضرورت دقت در حين مصاحبه، چه تمهيداتي چيده شود تا استفاده‌كنندگان از مصاحبه به راحتي بتوانند از آن بهره ببرند؟
مقدمه
اهميت تاريخ شفاهي و كسب اطلاعات تاريخ معاصر از طريق مصاحبه، با توجه به اين‌كه اسناد و كتاب‌ها به تنهايي نمي‌توانند همه چيز را راجع به گذشته ما بگويند، براي اكثر مورخين و پژوهشگران به عنوان يك منبع باارزش تاريخي در كنار اسناد پذيرفته شده است.
هر كس خاطرات منحصر به فردی از زندگي خود دارد. تاريخ در واقع شرح و تحليل رويدادها است كه از سرنوشت كسان با هر درجه اهميت كه در خور سهمشان است ساخته مي‌شود. نخبگان با توجه به جايگاهشان و توده‌هاي بي‌نشان با سرگذشت جمعي‌شان در تاريخ حضور دارند.
تاكنون مختصر مطالبي كه در خصوص تاريخ شفاهي نوشته شده‌اند، بيشتر به خود مصاحبه و نحوه انجام آن توجه داشته واز مراحل پس از مصاحبه وارتباط تنگاتنگ اين مراحل باانجام مصاحبه غافل مانده‌اند.
در انجام مصاحبه تاريخ شفاهي مسئله مهمي كه بايد مدنظر قرار گيرد اين است كه بدانيم ما مصاحبه را براي استفاده ديگران انجام مي‌دهيم.ضرورت اين امر زماني مشخص و ملموس مي‌گردد كه خودمان را جاي استفاده‌كنندگان از مصاحبه قرار دهيم.
در اين نوشته فرض بر اين است که مصاحبه از نظر محتوايي شكل استاندارد و خوبي را طي مي‌كند. اما به دليل اين‌كه روند توليد مصاحبه‌ها در تاريخ شفاهي بسيار سريعتر از مراحل آماده‌سازي آن‌ها مي‌باشد، در اين مقاله تلاش خواهد شد که روندانجام مصاحبه و كسب اطلاعات تاريخي به صورتي طي شود تا پس از مصاحبه تمامي گروه‌ها،اعم از بايگان، پياده‌كننده، بازشنوا، تايپيست، نمايه‌ساز، تدوين‌گر و در نهايت مورخين و محققين بتوانند به سريع‌ترين، ساده‌ترين و بهترين شكل ممكن از مصاحبه بهره ببرند.
ابزارهاي فني
تاريخ شفاهي حضور و بالندگي خود را مديون تكنولوژي مدرن مي‌باشد. مصاحبه‌كننده بايد حداكثر تلاش خود را براي استفاده از بهترين و پيشرفته‌ترين وسايل جهت ضبط مصاحبه‌ها انجام دهد تا صدا و تصوير مصاحبه‌شونده با بهترين كيفيت ممكن ضبط شود.
كيفيت خوب صدا و حفظ و نگهداري اين اطلاعات با همين شرايط از مهم‌ترين اقدامات تاريخ شفاهي مي‌باشد. صداي واضح و بلند به پياده‌كننده و بازشنوا كمك مي‌كند تا بهتر بشنوند و عين مطالب مصاحبه را بدون كم يا زياد بر روي برگه پياده كنند.
استفاده از ضبط‌هاي استاندارد و مارك‌هاي معروف با كيفيت بالاي ضبط كه امتحان خود را پس داده‌اند، نوارهاي كاست مطمئن با ماندگاري بالا، باطري‌هاي سالم و قابل شارژ و ميكروفن‌هاي جدا براي دريافت عالي‌ترين صدا بسيار پسنديده است.
ميكروفن بهتر است بر روي يقه و در فاصله ده تا پانزده سانتيمتري دهان مصاحبه‌شونده نصب شود تا صداهاي جانبي مانند صداي هوا، افراد و يا صداي موتور ضبط را نگيرد.
متصل نمودن هدفن به ضبط صوت نيز به مصاحبه‌كننده اين امكان را مي‌دهد تا ضبط صدا را كنترل كند.
ضبط مصاحبه بهتراست به صورت نرمال (NORMAL) و نه دوبل (DOUBLE) بر روي كاست‌هاي نو و خام شصت دقيقه انجام شود. به خاطر جلوگيري از ضبط مجدد بر روي نوارته كاست شكسته شود و از آن نسخه پشتيبان تهيه گردد.1
در مصاحبه‌هاي ويدئويي و تصويري ظاهر مصاحبه‌شونده، حالات، حركت‌ها، احساسات و به عبارتي زبان بدن او قابل مشاهده است2. براي اين‌كه بتوانيم از اين مصاحبه جهت استفاده آتي مراجعان و يا پخش از رسانه‌هاي گروهي استفاده كنيم، بايد از تجهيزات استاندارد و مارك‌هاي معروف بهره ببريم و شخص متخصص و مجربي را جهت استفاده از وسايل تصويربرداري به كار گيريم.
ضبط ويدئويي بر روي نوارهاي استاندارد و به صورت (SP) باشد.از مصاحبه‌ها سي دي تهيه شود. جهت پرهيز از اشتباه و ضبط مجدد بر روي نوارهاي مصاحبه پس از تصويربرداري، ته نوارهاي ويدئويي(VHS) شكسته شود و در نوارهاي minDVC كشوي انتهايي بازگردد.
همراه داشتن دوربين عكاسي و تهيه حداقل دو قطعه عكس، يك قطعه به تنهايي از مصاحبه‌شونده و يك قطعه به همراه مصاحبه‌كننده ميتواند در تكميل پرونده مصاحبه‌شونده موثر باشد.
بهره از تكنولوژي جديد و روش‌هاي الكترونيكي با توجه به ارائه خدمات بهتر و امكان استفاده آيندگان از مواد فراهم‌شده، براي توسعه موثر پسنديده است.
اقدامات حين مصاحبه
از جمله اموري كه ميتواند روند آماده‌سازي مصاحبه را تسهيل و تسريع كنداين است كه مصاحبه‌كننده اهميت كار و روند و پروسه مصاحبه را براي مصاحبه‌شونده شرح دهد. بديهي است اگر مصاحبه‌شونده متوجه شود كه گفت‌وگوي وي پس از ضبط، پياده، بازشنوايي و نمايه خواهد شد، در بيان كلمات دقت خواهد كرد و تلاش خواهد نمود تا اسامي، نام اماكن و تاريخ‌ها را دقيق و مستند ارائه كند.
همه گروه‌هاي استفاده‌كننده از مصاحبه اعم از پياده‌كننده، بازشنوا،نمايه‌ساز، بايگان و حتي محققين و پژوهشگران ترجيح مي‌دهند در تمامي طول مصاحبه، يك مصاحبه‌شونده با يك مصاحبه‌كننده رودررو باشد.
وجود چند نفر در مصاحبه كه معمولاً يا به‌طور كامل معرفي نمي‌شوند و يا در طول مصاحبه تنها يك بار معرفي ميشوند، باعث مي‌شود تا پياده‌كننده و بازشنوا متوجه نشوند كه جملات عنوان شده متعلق به چه كسي مي‌باشد. نمايه‌ساز نيز در مستند نمودن اسامي و به همين ترتيب بايگان در ظهرنويسي نوارها و تشكيل پرونده براي مصاحبه‌شونده و مراجعه‌كنندگاني كه قصد استفاده از مصاحبه را دارند، در ارجاعات با مشكل مواجه ميشوند.
پياده‌سازي و بازشنوايي
يكي از امور تخصصي، مهم، وقت‌گير و در عين حال هزينه بربراي اكثر مراكز آكادميك و اسنادي كه كار تاريخ شفاهي راانجام مي‌دهند كار پياده‌سازي مصاحبه‌ها مي‌باشد.
از نكاتي كه ميتواند در سرعت روند پياده‌سازي و بازشنوايي مصاحبه موثر باشد تلفظ صحيح كلمات به صورت شمرده و با صداي واضح و بلند توسط مصاحبه‌شونده است. بهتر است در ابتداي مصاحبه بسيار مودبانه از مصاحبه‌شونده خواسته شود تا در تلفظ كلمات دقت لازم را به عمل آورد و بسيار بلند و شمرده صحبت كند.
اگر تلفظ برخي از كلمات توسط مصاحبه‌شونده گنگ و مبهم ادا مي‌شود، به ايشان يادآوري گردد تاآن لغت رابه صورت واضح تكرار كند. اين مهم در خصوص لغات خارجي باید بيشتر رعايت گردد.
مصاحبه‌كننده بايد ليستي از كلمات نامفهوم واصطلاحات نامانوس يااشتباه را در هنگام مصاحبه يادداشت و در اختيار مصاحبه‌شونده قرار دهد تا اگر نياز به توضيحي دارند در جلسات بعدي مصاحبه آن‌ها را شرح دهد و يا آن‌ها را به صورت مكتوب تصحيح كند كه در پرونده مصاحبه‌شونده قرارگيرد تا پياده‌كننده را در زمان پياده‌سازي ياري نمايد.
در مصاحبه‌هاي ميداني كه به صورت مستندانجام مي‌شود و يا زماني كه مصاحبه‌شونده عكس‌ها و اسناد را توضيح مي‌دهد، بايد مصاحبه‌شونده از تمامي اسامي و اماكن به صورت مستند نام ببرد و از ايما و اشاره و يا استفاده از ضماير به جاي اشخاص و اماكن بپرهيزد تا پياده‌كننده و بازشنوا بدون ابهام مصاحبه را پياده و بازشنوايي كند.
صداي خوب و با كيفيت بالا به پياده‌كننده و بازشنوا كمك شاياني خواهد كرد تا بهتر بشنوند. بنابراين وجود صداهاي حاشيه‌اي مانند صداي تلفن، موبايل، كولر، تلويزيون، سروصداي بچه‌ها و. .. كه باعث مشكلاتي براي پياده‌كننده و بازشنوا ميشوند بايد برطرف گردد.
همكاري با نمايه‌ساز
يكي از امور فني،علمي و در عين حال زمان‌بر كه دسترس‌پذيري سريع محققين و مورخين را به اطلاعات مصاحبه ممكن مي‌سازد نمايه‌سازي صحيح واستاندارد مصاحبه‌ها پس از پياده‌سازي، بازشنوايي و تايپ آن‌هااست.
در هنگام مصاحبه، مصاحبه‌كننده بايد مطلع باشد كه كوچك‌ترين اطلاعات اخذشده از مصاحبه‌شونده در خصوص نام اشخاص، تاريخ،اماكن و غيره ميتواند نمايه‌ساز را در هنگام كار نمايه‌سازي كمك كند. بنابراين يك مصاحبه‌كننده مجرب بايد تمام تلاش خود را معطوف به مستندسازي مواردفوق نمايد.
واضح است كه نياز يك مصاحبه‌كننده حرفه‌اي را يك مصاحبه‌شونده حرفه‌اي كه شرايط مصاحبه رادرك كند، برطرف خواهد كرد. بنابراين خوب است اهميت نمايه‌سازي و مستندسازي مشاغل، وقايع، اماكن و محلات، اشخاص، سازمان‌ها و ادارات به شكلي محترمانه به مصاحبه‌شونده گوشزد شود تا وي در حين مصاحبه نهايت همكاري را در اين ارتباط داشته باشد.
اگر مصاحبه‌شونده بعداً مي‌توانداطلاعات دقيق‌تري به ما بدهد اين فرصت به او داده شود تا با كنكاش در اسناد و مدارك در جلسات بعدي مصاحبه يا به صورت مكتوب داده‌هاي صحيحي به ماارائه دهد تا جهت استفاده نمايه‌ساز در پرونده مصاحبه‌شونده نگهداري شود.
مصاحبه‌كننده نبايد سعي كندافراد را مجبور به يادآوري اطلاعات و تاريخ‌ها كند. چون احتمالاً اطلاعات اشتباه به دست خواهند داد. مردم بعضي مواقع وقايع و اتفاقات را نه براساس تاريخ كه براساس مطابقت زماني به ياد مي‌آورند. اگر قرار است مصاحبه‌شونده تاريخ واقعه‌اي را به ياد بياورد بهتر است از او بپرسيم قبل از ازدواج شما بوده است يا بعد از آن، قبل از بيست و هشت مرداد سي و دو بوده و يا پس از آن. به اين ترتيب نمايه‌ساز ميتواند واقعه اصلي را مستند يا تاريخ‌گذاري كند.
در خصوص مستندسازي نام اشخاص، پرسيدن از شغل و منصب، سن، محل كار، دخيل بودن در واقعه‌اي مهم و حتي زمان مدرسه و تحصيل ميتواند به نمايه‌ساز براي مستندسازي اسامي ياري رساند.
سؤال از نام قديمي و يااسم جديد اشخاص، مشاغل، سازمان‌ها، اماكن و محلات يكي ديگر از راه‌هاي مستند‌نمودن آن‌هاست.
برای مستندكردن اماكن و محلات،از طريق پرسش از منطقه و ناحيه، خيابان‌ها و محلات معروف اطراف آن‌ها، قرار داشتن ساختمان‌هاي مهم ادارات دولتي يا خانه‌هاي افراد صاحب منصب يا مشهور در آن محله يا مكان مي‌توان آن‌ها را مستند نمود.
دريافت اسناد و مدارك، عكس‌ها، شجره‌نامه‌ها، نقشه‌ها، كتاب‌ها، مجلات و بريده روزنامه‌هاي مربوط به مصاحبه‌شونده و همچنين زندگي‌نامه پرشده توسط وي از ديگر مواردي است كه نمايه‌ساز را در امر نمايه مصاحبه‌ها كمك مي‌كند.
تعهدات و قراردادها
از جمله امور مهمي كه به مصاحبه جنبه قانوني مي‌دهدامضای قراردادهايي بين شخص و يا مراكز مصاحبه‌كننده با مصاحبه‌شونده مي‌باشد. در اين قراردادها مي‌توان نحوه استفاده از مصاحبه، ايجاد محدوديت‌هاي دسترسي مدنظر مصاحبه‌شونده، دريافت اسناد و مدارك او و نحوه استفاده از مواداهدايي به مصاحبه‌شونده را در قالب فرم‌هاي مدون مشخص نمود.
فرم‌ها بايد طبق نظر مصاحبه‌شونده پر شود و توافق‌هاي انجام‌شده در خصوص مصاحبه،اسناد و عكس‌هاي وي محترم شمرده شود و تا زماني كه مصاحبهشوندگان اجازه نداده‌اند مصاحبه‌هاانتشار نيابند.
برخي مراكز معمولاً يك نسخه از كپي نوار كاست، ويدئو، سي دي و حتي متن مصاحبه را متناسب با قوانين خود به مصاحبه‌شونده اهدا مي‌كنند.اگر چه براي جلب اعتماد و همكاري مصاحبه‌شونده و تقدير و تشكر از وي اين امر ضروري است اما بايد در خصوص نحوه استفاده از مواد اهدايي قراردادي تنظيم شود تا حق معنوي مصاحبه كه متعلق به مراكز مصاحبه‌كننده است از بين نرود.
بديهي است امضای اين توافقات موانع قانوني استفاده از مصاحبه‌ها، مانند حق كپي‌رايت، پخش از رسانه‌هاي گروهي وانتشارآن‌ها را براي مراكز مصاحبه كننده واستفاده كنندگان آتي مرتفع خواهد نمود.
بيان مشخصات و ثبت نوارها
بيان مشخصات كلي مصاحبه از نكات مهم شناسايي و اطلاع‌رساني دقيق آن مي‌باشد. عنوان روز و تاريخ، نام و نام‌خانوادگي مصاحبه‌كننده و مصاحبه‌شونده، مكان مصاحبه، موضوع مصاحبه، شماره جلسه مصاحبه و مشخص نمودن صوتي يا تصويري‌بودن مصاحبه از مواردي است كه ميتواند در ابتداي نوار مصاحبه توسط مصاحبه‌كننده ذكر گردد.
اولين كاري كه بلافاصله پس از مصاحبه بايد انجام شود، برچسب‌گذاري نوارها و ذكر مشخصات مصاحبه بر روي آن‌ها است. بيشتر مصاحبه‌كنندگان اين موضوع را كم‌اهميت تلقي كرده و به‌سادگي از كنار آن مي‌گذرند. حال آن‌كه اين امر به نگهداري نوارها كمك مي‌كند و خطر مفقود‌شدن نوارها را كاهش مي‌دهد.3
اگر چه با توجه به كمبود فضا تنها نام و نام‌خانوادگي مصاحبه‌شونده و شماره نوار، بر روي نوار و يا سي دي نوشته مي‌شود، اما بر روي قاب آن‌ها اطلاعات بسياري را مي‌توان نوشت. نام و نام‌خانوادگي مصاحبه‌شونده و مصاحبه‌كننده، موضوع مصاحبه، تاريخ مصاحبه، مدت مصاحبه، مكان مصاحبه، شماره جلسه مصاحبه، شماره نوار كاست، شماره نوار ويدئو، شماره سي دي و شماره پرونده مصاحبه‌شونده از مواردي است كه به عنوان مشخصات كلي مصاحبه بر روي قاب نوارهاي كاست، ويدئو، سي دي، دفاتر ثبت و درون پرونده مصاحبه‌شونده بايد نوشته شود.
انجام موارد فوق در بازيابي آسان‌تر نوارها و پرونده مصاحبهشوندگان به ما كمك كرده و در ارائه بهتر خدمات به مراجعان و پژوهشگران موثر خواهد بود.
نتيجه
به‌طور متوسط اگر در يك روز سه مصاحبه توسط مصاحبهشوندگان مختلف انجام شود و پنج نفر كار آماده‌سازي مصاحبه‌ها را پيگيري كنند، تنها كار يك مصاحبه كامل و مراحل آماده‌سازي آن پايان مي‌يابد. به نظر مي‌رسد با توجه به سرعت انجام وقايع و گستردگي آن‌ها در تاريخ معاصر و كندي روند آماده‌سازي4، به كارگيري نيروهاي علاقه‌مند و آموزش آن‌ها،سرعت انجام مراحل پس از مصاحبه را افزايش مي‌دهد.
مصاحبه تاريخ شفاهي، مصاحبه در عمق است. مصاحبه‌كننده خوب بايد به يك موضوع از زواياي مختلف بپردازد. جزئيات را تعقيب و ريز اطلاعات را از مصاحبه‌شونده دريافت كند. كسب اطلاعات كامل با حفظ اعتدال در موضوع و ابهام‌زدايي از مصاحبه، محقق را قادر خواهد ساخت تا در آينده كه مصاحبه‌شونده در قيد حيات نيست، بدون هيچ مشكلي نياز خود را مرتفع سازد.
ثبت حاشيه‌هاي مصاحبه بسيار مهم است. مكتوب نمودن حواشي مصاحبه و نگهداري آن‌ها در پرونده مصاحبه‌شونده در آينده و مراحل آماده‌سازي مصاحبه‌ها راهگشا خواهد بود.
باانجام مصاحبه، كار مصاحبه‌كننده تمام نمي‌شود. بلكه وي ميتواند در تمامي مراحل آماده‌سازي از پياده‌سازي گرفته تا نمايه و حتي كمك و راهنمايي به محققين، كار آماده‌سازي و ارائه خدمات را سرعت بخشد.
انجام تبليغات جهت بالا بردن ميزان استفاده از آرشيوهاي تاريخ شفاهي و داخل نمودن نيروهاي آكادميك و دانشگاهي براي استفاده از پتانسيل آن‌ها در زمينه انجام تاريخ شفاهي ويااستفاده از مصاحبه‌ها جهت تحقيق و پژوهش به عنوان يك منبع بكر و ارزشمند به گسترش تاريخ شفاهي ياري مي‌رساند.
آماده‌سازي فهرست، كاتالوگ، تهيه سياهه، خلاصه مصاحبه و وروداطلاعات به رايانه و قرار دادن مصاحبه‌ها بر روي اينترنت دسترسي به آن‌ها را آسان و سريع مي‌كند.
انتشار مصاحبه‌ها در قالب كتاب، مقاله و يا از طريق اينترنت از ديگر شيوه‌هاي اطلاع‌رساني و خدمات‌دهي به مراجعه‌كنندگان و پژوهشگران مي‌باشد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت‌ها:
1ـ حسن‌آبادي، ابوالفضل ، تاريخ شفاهي در ايران، مشهد: سازمان كتابخانه‌ها، موزه‌ها و مركز اسناد آستان قدس رضوي، 1355) ص115.
http//www.iranian-1-0-history.com/Tarich5.htm-2
3ـ بن عبدالعزيز، عزمي، مستندسازي تاريخ شفاهي، تجربه آرشيو ملي مالزي، ترجمه محمدحسين شجاعي، گنجينه اسناد، 59 (پاييز 1384)، ص81.
4ـ نورايي، مرتضي، درآمدي بر پاره‌اي مشكلات نظري و كاركردي تاريخ شفاهي، گنجينه اسناد،64 (زمستان 1385)، ص156.
محمد نظرزاده
