نویسنده: دكتر سيد ابوالفضل رضوي
تهران ۱۳۸۹
کتاب "شهر، سیاست و اقتصاد در عهد ایلخانان" تألیف دکتر سید ابوالفضل رضوی در 480 صفحه و شمارگان 1000 نسخه از سوی مؤسسه انتشارات امیرکبیر منتشر شده است.
برای آشنایی بیشتر با این کتاب مقدمه آن در ادامه می آید:
مغولها به مانند ديگر استپ نشينان با شهر و شهر نشيني بيگانه بودند و نمودهاي حيات شهري را ارجي نمي نهادند. ياساي چنگيزي بي توجهي به حيات شهري را در خود داشت و مغولها را از زندگي در شهرها منع مي كرد. بر همين اساس در هنگام تهاجم مغولها به مناطقي همچون ايران و چين تعداد زيادي از مردم شهرنشين كشته شدند و شهرهاي زيادي رو به ويراني نهاد. در خصوص ايران، مقاومت و نافرماني مردم شهرهاي مناطق شرقي عملكرد مغولها را شدت بخشيد و بخش مهمي از شهرهاي ايران ويران و نابساماني شديدي بر اين مناطق حاكم شد. مشكلاتي كه در دوره پس از تهاجم مغولها به وجود آمد نيز نابساماني هاي موجود را تشديد كرد. صرف نظر از كشتار شديد، تعداد زيادي از مردم شهرهاي اين مناطق به نواحي مركزي و غربي ايران روي آوردند و مركز ثقل حيات اقتصادي و فرهنگي ايران از خراسان به نواحي غربي تر آن انتقال يافت. نابساماني هاي پس از حمله مغول و عواملي كه ريشه در تحولات اين ايام داشت به اعزام هولاكو در نيمه قرن هفتم هجري انجاميد و اقدامات او به شكل گيري حكومت ايلخاني منجر شد. با پيدايش اين حكومت وضعيت مبهم ايران در تقسيم اولوسهاي چنگيزي از بين رفت و تحت تأثير تمركز و انسجام سياسي كه با ظهور اين حكومت به وجود آمد صلح و امنيت نسبي بر قلمرو ايلخانان حاكم شد. حكومت ايلخاني تجربه جديدي محسوب مي شد كه از تحولات پس از جهانگشايي مغولها ناشي شده بود. از اين روي طبيعي مي نمود كه ساختار سياسي- اقتصادي حاكم بر امپراتوري مغول را براي اداره ايران در نظر داشته باشد. چنين ساختاري كه با رويكرد گريز از مركز به جامعه و اقتصاد مي نگريست با شرايط جامعه ايراني سازگاري نداشت. با اين حال از آن جايي كه ايلخانان براي حكومت آمده بودند و نمي توانستند در بلند مدت با چنين رويكردي ادامه حيات دهند ناگزير شدند روش ديگري را كه با شرايط جديدشان همخواني داشته باشد در پيش گيرند. در همين جهت اجراي امور سياسي و اقتصادي را به ديوانسالاران ايراني سپردند و به واسطه آنها به برقراري روابط متقابل با مردم پرداختند. مشكلات برون مرزي نيز در اين رويكرد جديد ايلخانان به اقتصاد و سياست مؤثر افتاد و در راستاي تأمين نيازها و ضرورت هاي سياسي و اقتصادي، هرچه بيشتر بر عناصر ايراني تكيه كردند. واقع نگري قوم مغول نيز در اين جهت مؤثر واقع شد و آنها را وادار كرد تا نگرش خود را نسبت به شهرها و يا حداقل نسبت به مردم شهرنشين تعديل نمايند. توجه به تجارت و صناعت و آباداني شهرها نيز در همين جهت مورد توجه ايلخانان قرار گرفت. در تمامي دوران قبل و بعد از قدرت گيري مغولها، صناعت و تجارت مورد توجه آنها بود و اكنون كه نياز بيشتري به دستاوردهاي تجاري و صنعتي احساس مي كردند با اغماض بيشتري با آن برخورد نمودند. در ادوار مختلف تاريخي بخشي از راههاي مهم تجاري از نواحي استپ مي گذشت و اين امكان را به استپ نشينان مي داد كه ضمن رفع نيازهاي خويش با تجارت و نمودهاي حيات تجاري آشنايي پيدا كنند. از زمان پيدايش امپراتوري مغول، نظر به تمركز و انسجامي كه در ساختار جامعه ايلي به وجود آمد مسأله تأمين معيشت مغولها به صورت جدي تر مطرح شد و در راستاي اين مهم، تجارت نيز مورد توجه بيشتري قرار گرفت. به علاوه عامل حياتي كه مغولها، از طريق آن با جاذبه هاي اقتصادي ملل متمدن و ثروتمند غرب و شرق آسيا آشنا مي شدند تجارت و مناسبات تجاري بود. گذشت زمان و آشنايي مغولها با نمودهاي زندگي شهري نيز در اين واقعيت پذيري و حمايت ايلخانان از اقتصاد شهري تأثير زيادي داشت. گستردگي امپراتوري مغول كه زمينه هاي رونق تجارت و فعاليتهاي مربوط به آن را تقويت مي كرد و تلاش بزرگان ايراني در مهار رفتار مغولها و سعي در بومي كردن هرچه بيشتر آنها نيز رشد نسبي اقتصاد شهري را به همراه داشت. با اين اوصّاف در راستاي نيازها و ملاحظات مورد نظر ايلخانان زمينه هاي رشد اقتصاد شهري فراهم شد و فعاليتهاي گسترده اي در اين عرصه صورت گرفت. البته تحت تأثير مشكلات به جاي مانده از زمان تهاجم مغول و نابساماني هاي بعد از آن تمامي قلمرو از اين فرصت به دست آمدة پس از پيدايش حكومت ايلخانان بهره يكساني نبردند. رشد اقتصاد شهري بيشتر مربوط به مناطق مركزي و غربي قلمرو ايلخاني بود و در نواحي شرقي آن نمود كمتري داشت.
پژوهش هايي كه درباره اوضاع سياسي و اقتصادي عصر ابلخانان صورت گرفته اغلب با يك نگاه پيشيني و تحت تأثير عملكرد مغولها در دوران تهاجم، عهد ايلخاني را عصر انحطاط و انفعال حيات اقتصادي - اجتماعي مي دانند و معمولاً با رويكرد سياسي و نظامي به تحولات اين عصر مي نگرند. اين در حالي است كه شناخت انتقادي ساختار اقتصاد شهري در پرتو تأثيرگذاري متقابل ساخت سياسي و اقتصادي جامعه دوره ايلخاني اين نظريات شايع را رد و يا تعديل مي كند. در كتاب حاضر با در نظر داشتن اين نكته كه نتايج دوران هجوم مغولها بر چگونگي ساختار اقتصاد شهري دوره ايلخانان بي تأثير نبوده است ميان دوره هجوم و عصر حكومتگري مغولها تفاوت قائل شده و همِّ اصلي بر مطالعه ساختار اقتصاد شهري در عصر ايلخانان قرار گرفته است. با وجود اين در صورت نياز و در جهت روشن شدن ابعاد مختلف موضوع، ساختار سياسي و اقتصادي جامعه ايلي مغول - در دوران قبل و بعد از امپراتوري آنها - نيز به عنوان واقعيتي تأثيرگذار بر ساختار اقتصاد شهري عهد ايلخاني بررسي شده است
پژوهش حاضر در ده فصل تنظيم شده و در آخر به نتيجه گيري پرداخته است. نظر به ارتباط متقابل شهر و تجارت، تنوّع حرف و رشد صنعت و هنر در شهرها، در فصل اول تكوين حيات شهري در ايران و ساختار اداري و اجرايي آن در عهود اسلامي بررسي شده و ضمن توجه به مراكز تأثيرگذار در ساختار حيات شهري، جايگاه سياسي و اقتصادي شهر هاي ايران در آستانه هجوم مغولها مورد مطالعه قرار گرفته است. با توجه به تأثير متقابل ساخت سياسي و اقتصادي بر يكديگر، در فصول دوم و سوم برخورد جامعه ايراني با تهاجم مغول و تحكيم حاكميت آنها بر ايران و ساخت سياسي ايران در عصر ايلخانان مطالعه شده و با نگاهي به ساختار سياسي و اقتصادي جامعه ايلي مغول، تأثير تهاجم مغولها بر ساختار حيات شهري، چگونگي تشكيل حكومت ايلخاني و اهميت آن براي جامعه و اقتصاد ايراني بررسي شده است.جايگاه شهر در ساختار ايلي مغول و ساختار سياسي و اقتصادي شهرهاي قلمرو ايلخاني در فصل چهارم آمده و مباني و نمودهاي اقتصاد شهري اين عصر در فصول بعدي مورد بررسي قرار گرفته است.
