دولت عثمانی به عنوان برجسته‌ترین نماینده از دولت‌های ترک با سابقه ای بیش از ۷۰۰ سال، در پی توطئه مشترک روس‌ها و اروپایی‌‌ها در جنگ جهانی اول از میان رفت و میراث آن به صورت کشور‌های مستقل کوچکی که تا به امروز اساس دشمنی و دوئیت میانشان برقرار است، باقی ماند.
ترک‌های ترکیه پس از انحلال عثمانی، از تمام دعاوی خود نسبت به سایر بلاد که بزرگترین امپراتوری در طول تاریخ بود، دست برداشتند و با نگاه داشتن کلاه خود از هر نوع ادعای تسلط بر دیگر مناطق چشم پوشی کردند. آتاتورک (پدر ترک‌ها) دولت ناسیونالیستی ترک را در محدوده ترکیه فعلی تاسیس کرد، اندیشه ای که از پیش و البته همان هم به تاثیر از غربی‌ها در این منطقه پدید آمده بود.
ترک‌ها از این که توانستند بودند بمانند خوشحال بودند. اکنون دست خالی باید خود را می ساختند. این حرکتی بود چندین دهه ادامه یافت. یکی از ارکان دولت عثمانی، روحیه نظامی گری آن بود که در طول هزار سال سبب غلبه ترک‌ها بر بسیاری از مناطق اسلامی شده بود. این روحیه در ترکیه جدید هم در قالب افسران جوان خود را نشان داد. تسلط نظامیان بر ترکیه جدید چند دهه ادامه یافت تا این که به تدریج اسلام گرایان در صحنه سیاست ترکیه ظاهر شدند. این گروه محصول گرایش‌های مختلف فکری از دوره عثمانی قدیم و جدید و نیز تحت تاثیر افکار و اندیشه های نو و همین طور جریان اسلام گرایی در ایران و بلاد عربی هستند. آنان در تلاش هستند تا ترکیه را بر اساس سنت های اسلامی، البته مدل اصلاح یافته آنچه در عثمانی بوده، بازسازی کنند. بنابرین علاوه بر آن که در داخل تلاش می کنند تا وحدت مذهبی و قومی بر محوریت فرهنگ اسلامی ـ ترکی پدید آورند، کمابیش اشاراتی هم به دو بخش خارجی دارند. نخست مناطق عربی که روزگاری مدید تحت سیطره و نفوذ ایشان بوده و آثاری از آنان در آن نواحی برجاست و دیگری مناطق ترک نشین که اکنون در کشور‌های مستقلی (در آسیا، قفقاز و اروپا) وجود دارد. این نفوذ بیشتر صورت فرهنگی دارد و ترکیه به عنوان مرکز و محور بر آن است تا روی آن‌ها تاثیر گذار باشد. بسیاری از ترک‌های لائیک با بخش اول یعنی توجه به سیاست اسلامی ـ عربی مخالفند، اما با توجه به روحیه ناسیونالیستی در بخش دوم موافق هستند. هرچه هست، ترکیه فعلی اساس را روی مناسبات حسنه و فرهنگی با کشور‌های دیگر گذاشته و تلاش می کند تا بر قدر و مرتبت خود در منطقه بیفزاید.
ترک‌ها برای رسیدن به نقطه‌ای درخور راه طولانی در پیش دارند. آنان آگاهند که برای رسیدن به این نقطه باید میراث دوره عثمانی را، البته عثمانی بدون خشونت را، احیا کنند. موسسه تاریخ ترک که مهم ترین مرکز برای احیای تاریخ ترک‌هاست، اگرچه در بدو تاسیس با گرایش های آتاتورک آغاز شد اما به تدریج به تمامی جنبه های فرهنگ ترکی به ویژه دوره عثمانی توجه کرد. اکنون ترک‌ها نه تن‌ها به دوره عثمانی توجه دارند که دوره سلجوقیان آناتولی را هم بس مهم می‌شمرند.
گزارش زیر بر اساس یک مرور بر فهرست آثار منتشره توسط موسسه فراهم آمده و نویسنده تلاش کرده است تا حوزه های مورد توجه این موسسه را در پژوهش‌هایش نشان دهد، با این یادآوری که به رغم آن که فرهنگ فارسی در فرهنگ ترکی تاثیر شگرفی داشته، سهم ایران و زبان فارسی در آثار منتشره توسط این موسسه اندک است. این کار نیازمند ارتباط بیشتر و فعال تر است.
نباید از این حرف گذشت که تمدن اسلامی روش دوش سه قوم اصلی است. عرب‌ها، فارس‌ها و ترک‌ها. هر کدام این‌ها سهم قابل توجهی در این تمدن دارند و تعامل میان آنان بدور از افراط گرایی های قومی که روزگاری بعثی ها در بلاد عرب، و احزاب لائیک ترک در ترکیه و پهلوی ها در ایران دنبالش بودند، می‌تواند محور فعالیت های مشترک فرهنگی ـ اسلامی قرار گیرد.
* * *
موسسه تاریخ ترک (turk tareh kurumu) در سال 1930 به دستور آتاتورک برای نگارش و تحقیق علمی در تاریخ ترک و تمدن آن تأسیس شد. هئیت اصلی آن شانزده نفر از مورخان معروف تاریخ ترک بودند که از آن جمله اسماعیل حقی اوزون چارشیلی، و خلیل اینانج بودند. مرکز این موسسه در شهر آنکارا در منطقه صحیه در یک ساختمان زیبا و نسبتا بزرگ است.
هدف این موسسه، تحقیق و معرفی تاریخ و تمدن ترکان و نیز پژوهش در تاریخ ترکیه است. خروجی ٱن نیز در قالب کتاب و مجله است و کهن ترین مجله آن که در زمان خود آتاتورک در سال 1937 انتشار آن آغاز شد مجله بلّتن (به معنای «یاد دهنده») است. از این مجله تا سال 2009 تعداد 268 شماره منتشر شده است. مجله دیگری هم به نام بَلگلر (اسناد) متعلق به این موسسه است که تاکنون 34 شماره از آن منتشر شده است. موسسه تاریخ ترک، به لحاظ اسناد، یکی از غنی‌ترین مراکز اسنادی است. هیوک مجله سومی است که موسسه در حوزه اسنادی منتشر می‌کند.
از دیگر فعالیت های این موسسه برگزاری کنفرانس های بین المللی است که تا سال 2010 ، 85 کنفرانس برگزار کرده که همگی تحت عنوان کنگره تاریخ ترک بوده است. نخستین آن در سال 1937 در کاخ دلمه باغچه برگزار شده است. مقالات کنفرانس‌های برگزار شده در 39 مجلد به چاپ رسیده است.
کتابخانه موسسه که سابقا در دانشکده زبان و تاریخ و جغرافیا بود در سال 1967 به ساختمان جدید آن که امروزه هم همانجاست، منتقل شده است. ساختمان فعلی در سال 1980 جایزه معماری بین المللی آقاخان را دریافت کرد. این کتابخانه در زمینه تاریخ ترک، یکی از غنی‌ترین مجموعه های موجود در ج‌هان است. در این کتابخانه نزدیک به 250 هزار مجلد کتاب وجود دارد که خریداری و یا طی مبادله کتاب، تهیه شده است. کتابخانه موسسه با 244 موسسه در خارج از کشور و 75 موسسه داخلی تبادل کتاب دارد. خدمات کتاب دیجیتالی این کتابخانه نیز گسترده بوده و بیش از پانصد هزار کتاب را می‌توان مورد سرچ قرار داد.
بخشی از موسسه اختصاص به تحقیقات باستانشناسی دارد و در این زمینه نیز گزارش های فراوانی از این قبیل تحقیقات منتشر کرده است.
موسسه تاریخ ترک به پروژه‌‌های مختلفی که در ارتباط با موضوعات آن است کمک می‌کند. برای مثال در زمینه تاریخ اجتماعی و فرهنگی ترکیه، تاریخ ترک از آغاز تا امروز، تاریخ تصوف در میان ترکان و موضوعات دیگر که مورد حمایت موسسه قرار دارد.
گفتنی است که موسسه مشابهی با همین گستردگی در حوزه زبان و ادبیات ترک توسط آتاتورک تأسیس شده است که تا به امروز به فعالیت در حوزه های مختلف پژوهشی ادامه می دهد.
اطلس تاریخ ترک یکی از موضوعات مورد علاقه این موسسه است که تحقیقات در این زمینه پیگیری می‌کند.
خروجی های این موسسه در قالب کتاب بسیار گسترده بوده و عمده انتشارات آن در محل ساختمان، در یک کتابفروشی عرضه شده و از آنجا به نقاط دیگر فرستاده می‌شود. جالب است که فروش این قبیل کتاب‌ها در مراکز دیگر ممنوع است!
بخش های اصلی پژوهشی این موسسه عبارت است از:
کمیته بین المللی تحقیقات مربوط به پیش از عثمانی و دوره عثمانی.
کمیته تحقیقات مربوط به جنوب و شرق اروپا.
کمیته علوم تاریخ بین المللی.
کمیته بین المللی تاریخ نظامی
انتشارات موسسه در موضوعات متنوعی است که برخی از آن‌ها عبارت است از:
منابع کهن تاریخ ترک 39 عنوان
چاپ‌های انتقادی منابع ترک 33
ترجمه متون تحقیقی در تاریخ ترک 16
کتاب‌های مربوط به گزارش حفریات و باستانشناسی 51
مونوگرافی باستانشناسی و تاریخ هنر 68
تک نگاری های دیگر 237
تک نگاری های با خطوط کهن در حوزه تاریخ ترک 21
نشریات کنفرانس ها 15
ترجمه‌‌هایی از تواریخ عمومی 21
تواریخ فتح استانبول 12
فهرست ها و کتابشناسی ها 14
تاریخ ج‌هان 23
حوزه اسناد 27
ترکیه جدید 113
کنفرانس‌های سالانه مربوط به آتاتورک 8
تاریخ نگاری و سالشمار عثمانی 17
منابع تاریخ سلجوقیان 21
کتاب‌های عمومی برای مردم 8
البوم‌ها 9
متون عثمانی تغییر خط داده شده از عثمانی به لاتینی 2
ویژه نامه یک صدمین سال تولد آتاتورک 8
از دل تاریخ 26
مقالات کنگر‌های بین المللی 15
پروژه تاریخ اجتماعی و فرهنگی ترکیه 13
پروژه تاریخ دنیای ترک 6
پروژه تاریخ ترک خارج از کشور ترکیه 1
نقشه ها 1
شمار زیادی کتاب در موضوعات تاریخی دیگر نیز از سال 2009 به این سو چاپ شده و شامل طیف وسیعی از کتاب‌ها در حوزه تاریخ ترک است.
مروری بر حوزه های پژوهشی موسسه تاریخ ترک
شماری از آثار این موسسه به نوعی به تاریخ ایران نیز مربوط می‌شود، چنان که برخی از متون کهن تاریخ ایران را نیز ترجمه و منتشر کرده اند که نمونه آن تاریخ ج‌هانگشای جوینی است. این کار تن‌ها در حوزه متون کهن تاریخی است که موادی در باره ترکان دارد. طبعا در این موسسه کتاب خاصی در باره ایران انتشار نیافته است. برخی از متون کهن انتشار یافته همراه با اصل فارسی آن‌ها منتشر شده است.
یکی از آثار منتشره موسسه چاپ عکسی کتاب ج‌هان نما کاتب چلبی است که بسیار زیبا با جلد چرم از روی یک نسخه خطی نفیس در سال 2009 منتشر شده است. این اثر مهم ترین اثر در رشته جغرافیاست که در دوره عثمانی تالیف شده است. وفات کاتب چلبی در سال 1657 است و این کتاب را چ‌هار سال پیش از آن یعنی در سال 1654 تالیف کرده است. نسخه موجود در 700 صفحه منتشر شده است. سال 2009 از طرف یونسکو به عنوان سال کاتب چلبی معرفی و معین شده بود.
ایضا به همین مناسبت نسخه ای زیبا و مذهّب و رنگی از تقویم التواریخ کاتب چلبی که به صورت مجدول تاریخ ج‌هان را به صورت سالشمار نوشته، منتشر شده است. موسسه یک کتابچه مستقل هم در باره زندگی و آثار کاتب چلبی منتشر کرده است. (1991).
فذلکة اقوال الاخیار فی علم التاریخ و الاخبار اثری از حاجی خلیفه یا کاتب چلبی است که در زمینه تاریخ ملوک آل عثمان نوشته شده است. این اثر در سال 2009 منتشر شده است. اصل کتاب به زبان عربی بوده و موسسه آن را با یک تصحیح خوب با همان حروف عربی از وی منتشر کرده است. مصحح آن سید محمد السید محمود استاد دانشگاه اسکندریه در بخش ترک شناسی آن، می‌باشد. مقدمه این اثر در شناخت کاتب چلبی، آثار او و همچنین این اثرش بسیار مفصل و پرارج است.
پیری رئیس (م 1554) بزرگترین جغرافی دان دوره عثمانی است که موسسه برخی از کار‌های وی را منتشر کرده است. وی نخستین کسی است نقشه ج‌هان را به طور کامل ترسیم کرده است. یک کتاب رحلی با نام بحریه در شناخت دریای اژیه و مدیترانه دارد که توسط همین موسسه چاپ شده است. کتابی هم با عنوان زندگی و آثار پیری رئیس توسط آفت اینان تالیف شده که مؤسسه آن را در سال 2008 منتشر شده است.
یکی از موضوعات مهم بحث از عشائر و طوایف آناطولی است که در یک اثر شش جلدی مفصل وضعیت عشایر آن نواحی ما بین سال‌های 1453 – 1650 مورد بحث قرار گرفته است. این اثر توسط یوسف خلج اغلو که از مورخان زبده ترکیه است نوشته شده است.
کتاب ویژه ای هم میان منشورات این موسسه در باره «ذوالقدر‌ها» هست که یکی از طوایف مهم آناتولی است که در تحولات آغازین عصر صفوی هم ذی نقش بودند و بیشتر در فارس مستقر شدند. این اثر از پروفسور رفعت یینانچ نوشته شده است. ترک‌ها همیشه روی ترکمان ها نیز حساسیت داشتند و سعی می کنند از آنان حمایت فرهنگی و سیاسی کنند. اثار فراوانی در باره ترکمان‌ها نوشته شده که از جمله اثری است با عنوان ترکمان‌ها زیر سایه امپریالیسم روس.
بخشی از کار‌های موسسه تاریخ ترک پرداختن به تاریخ ارامنه است. دلیل این امر دفاعی است که از عثمانی در این زمینه صورت گرفته و برابر آنچه که ارمنیان در این باره گفته اند به تحقیق و تحریر درآمده است. البته در حاشیه آثاری هم در باره ارامنه در دیگر نقاط آناطولی پرداخته شده است.
تصوف نقش مهمی در عثمانی داشته و طریقت های متعدد از قبیل بایرامیه و نقشبندیه و بکتاشیه و ده‌ها طریقت دیگر که برخی هنوز زنده و فعالند در آناطولی فعال بوده‌اند. برخی از آثار منتشره توسط مؤسسه به صوفیان و اسناد و مدارک و متون آنان اختصاص یافته است.
حجم زیادی از منتشورات موسسه به تاریخ سلجوقیان آناتولی اختصاص یافته و در باره بسیاری از آنان و آثار و اماکن مربوط به ایشان کتاب‌هایی منتشر شده است.
پرداختن به مسائل درونی عثمانی و تاریخ آن و انتشار ده‌ها رساله و متن در این زمینه جزو کار‌هایی است که موسسه ترک در پی آن است. برای مثال انتشار کتابی است در باره تحول نظام جدید در عثمانی در پی از میان بردن پنی چری ها و برآمدن نظام جدید که در سال 1790 نوشته شده است. در این رساله که با حروف لاتین چاپ شده صد‌ها بیت شعر فارسی هم بکار رفته که عینا با حروف فارسی درج شده است و یک شعر جالب آن: «گنبد مسجد شهر از همه فاضلتر بود – گر به عمامه کسی کوس فضیلت می زند».
کتابی در باره نمازگاه سلطان محمد فاتح در گوزوو بود که جالب توجه است. نمازگاه ساختن یک بنای مخصوصی است در میانه راه و گاه داخل شهر هم هست. یک چشمه، چند درخت یک ایوان با یک محراب. هیچ بنای دیگری ندارد. این نمازگاه‌‌ها عملا یک پارک محسوب می شود و در عین حال محل نماز است و تفریح. ایده خوبی برای ساختن مشابه آن در مناطق شهری به جای پارک هست. تصاویر جالبی از این نمازگاه در این کتاب چاپ شده است. یک نمونه را همراه این گزارش آورده ام که معلوم شود چطور نمازگاه یک مرکز تفریحی – عبادی است.
در میان آثار منتشره اثری هم در باره کتیبه های قونیه است که برای شناخت این اثر دینی ـ صوفی ارزشمند است که تقریبا همگی مربوط به فرامین شا‌هان سلجوقی آناتولی است که در ارتباط با بنا‌های مختلف این مجموعه صادر شده است. آن متن ها همگی عربی است.
کتاب کنه الاخبار یکی از متون کهن تاریخ عمومی است که در سال 2009 منتشر شده است. این کتاب تاریخ عثمانی از آغاز تشکیل آن تا سال 1596 است که توسط گِلی بُلولی مصطفی علی (م 1600) است که به صورت عکسی چاپ شده است. چاپ حروفی این اثر با حروف لاتین در سال 1997 ، 2000 و 2003 منتشر شده است.
محاسن الاثار و حقایق الاخبار از دیگر متون عثمانی است که توسط احمد وصفی افندی (م 1769) از متون تاریخی است که شغلش روزنامه چی و وقایع نویس یعنی نویسنده گزارش‌های روزانه است و این اثر حاصل همان گزارش‌هاست که در دوره عبدالحمید اول و سلیم دوم نوشته شده است.
کتاب تاریخ ج‌هان نما اثر دیگری از تاریخ عثمانی است که متن ترکی عثمانی و لاتینی آن روبروی هم در سه مجلد منتشر شده است. این کتاب که معروف به تاریخ نشری (به نام مولانا محمد نشری) است در سال 898 هجری تالیف شده و به پادشاه عثمانی وقت تقدیم شده است. در واقع این کتاب تاریخ عثمانی در قرن چ‌هاردهم و پانزدهم هجری است.
روضه الکتّاب و حدیقة الالباب از ابوبکر بن الزکی المتطبب القونوی ملقب به صدر است که با تصحیح علی سویم مورخ برجسته ترک در سال 1972 توسط موسسه منتشر شده است. این اثر یکی از مهم ترین آثار در تاریخ سلجوقیان آناتولی است.
داستان جنگ‌های عثمانی در اروپا داستانی شگفت و عبرت آموز و از هر جهت نیازمند بررسی است. یکی از کار‌های منتشره کهن در این باره کتابی است با عنوان تدبیرات پسندیده از ابوسهل نعمان افندی که در باره علل شکست عثمانی در جنگ دوم با وین در سال 1683 نوشته شده و به سال 1999 توسط موسسه منتشر شده است.
یکی ازآثار فارسی منتشره توسط موسسه کتاب مناقب جمال الدین ساوی (م 630) تالیف خطیب فارسی است که با تعلیقات و تصحیح تحسین یازیچی در سال 1972 منتشر شده است. این اثر فارسی منظوم نود صفحه ای همراه با ف‌هارس یک اثر از نوع تذکره های صوفیانه است که اطلاعات مهمی در باره قلندر‌ها دارد.
حضور ترکان در دولت فاطمی نیز در کتاب دیگری با همین نام مورد بحث قرار گرفته است. در آن روزگار شماری از آنان به مناصب حکومتی دست یافتند. نویسنده این اثر ن‌هاد یازلی تاش است و در سال 2009 منتشر شده است. توجه به ترک‌های بیرون از ترکیه هم اصولا مد توجه موسسه قرار دارد. اثری در باره تاریخ خان قازان (1438 ـ 1556) که نویسنده آن روس بوده و به ترکی ترجمه شده است، در سال 2009 توسط موسسه منتشر شده است.
یکی از کهن ترین آثار ترکی در اخلاق کتاب کوتاد گو بیلیک به معنای علم مقدس است که مربوط به نخستین دوره مسلمان شدن ترک‌هاست. این کتاب در سال 1069 میلادی توسط یوسف خاص حاجب با لهجه و حروف عربی نوشته شده و نسخه های سه گانه آن در هرات و فرغانه و مصربرجای مانده است که نسخه هرات معروف ترین آن‌هاست. مانند این اثر کتاب عتبة الحقائق است که دردوره قراخانیان که ترک‌ها تازه مسلمان شده بودند نوشته شده است. این کتاب در سال 1998 توسط موسسه و برخی ناشران دیگر منتشر شده است. این اثر، یک اثر پندنامه‌ای است.
اثری نیز با عنوان چنگیز نامه که توسط اوتمیش حاجی در قرن شانزدهم میلادی نوشته شده و در سال 1992 در قزاقستان چاپ شده بوده عینا به صورت حروف عربی و لاتین منتشر شده است. یکبار هم در ژاپن منتشر شده است.
کتاب تاریخ تانگ قدیم از متون چینی است که بخش هایی از آن تاریخ ترک‌هاست. این بخش‌ها به صورت مستقل در یک مجلد توسط خانم اِسن بیکِ طوغان تدوین شده است. وی دختر زکی ولی طوغان معروف است. این خانم در حال حاضر هم فعال است. موسسه این کتاب را در سال 2006 منتشر کرده است. اثری دیگر مشابه آن با عنوان تاریخ خانی خان است که آن هم بخش خاص ترک‌ها را از آن جدا کرده و به ترکی با حروف لاتین منتشر کرده‌اند.
موسسه آثاری در باره فارابی و ابن سینا هم دارد و شماری از متون آن‌ها را چاپ و چند مونوگرافی هم در باره ایشان منتشر کرده است. ترک‌ها فارابی و ابن سینا را ترک می دانند و آثار آنان را از میراث خود می شمرند! یکی از رساله های فارابی که موسسه چا پ کرده رسالة فی الخلاء است که در سال 1950 منتشر شده است.
یکی از آثار منتشره توسط موسسه که البته در کمیته تاریخ ج‌هان آن فعالیت دارد، کتاب سنگینی است در دو مجلد با عنوان قبرستان‌های دنیای اسلام و سنت دفن. کتابی است که پژوهشی و هنری است که موسسه تحقیقات آناتولی فرانسه و اریسکا پس از برگزاری کنفرانسی در این زمینه، مجموعه آماده شده را در اختیار موسسه ترک گذاشته تا منتشر کند. ظاهرا در این مجموعه اثری از ایرانیان و یا قبرستان‌های ایران ندارد. صرفا محمد مکری (محقق علی اللهی عراقی) مقاله ای در باره سنت مویه کردن زنان در میان لر‌های غرب ایران در پی جنازه و پس از دفن دارد. برخی از مقالات این مجموعه: قبرستان صعده در یمن.
یکی از مورخان معروف ترکیه احمد یاشار اوجاق است که چندین اثر او توسط موسسه نشر شده است. از جمله کتاب مناقب نامه ها که مربوط به مناقب سران طریقت است.
کتاب مهم دیگری که موسسه در سال 2008 منتشر کرده مربوط به کتابخانه وقفی عثمانی است. این که این کتابخانه ها که فراوان هم هست، چطور تاسیس شده و با چه ساختار و تشکیلاتی پیش رفته است. این کتاب در در بیش از هفتصد صفحه انتشار یافته است.
فهرست کامل انتشارات موسسه در یک کتاب مستقل با تفکیک موضوعی در سال 2010 منتشر شده است.
نسخ بسیاری از این کتاب‌ها نایاب شده و مع الاسف هیچ کتابخانه ای در ایران به طور کامل آثار منتشره موسسه تاریخ ترک را ندارد. اخیرا شمار زیادی از آثار منتشره موسسه تاریخ ترک جهت کتابخانه مجلس و همین طور کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در قم خریداری شده است.
گفتنی است که رنگ وبوی انتشارات موسسه صرفا تاریخی است و کمتر به جنبه های تاریخی ـ اسلامی می‌پردازد. در زمینه آثار دینی مربوط به دوره عثمانی، آثاری توسط ارسیکا که یک ن‌هاد فرهنگی وابسته به سازمان کنفرانس است، منتشر می‌شود. مرکز ارسیکا در استانبول قرار دارد. طبعا ناشران خصوصی نیز آثار تاریخی فراوانی منتشر می‌کنند.
آدرس سایت موسسه تاریخ ترک این است: www.ttk.org.tr رئیس فعلی موسسه تاریخ ترک پروفسور علی برنجی است که ادیب و مورخ است و خود آثاری از کتاب و مقاله دارد که در سایت موسسه معرفی شده است.
رسول جعفریان
منبع: مرکز اسناد مجلس
