محمد درودیان؛ روایت جدید از جنگ یادداشت درباره سخنرانی برادر عزیزم گلعلی بابایی درباره روایتگری جنگ و نظراتی که درباره عنوان شد، با ارج نهادن به زحمات برادر عزیز جناب آقای قدمی، بیش از هر چیز ناظر بر ضرورت و تأکید بر بازتعریف مفهوم راوی است. با این توضیح، منظور از راوی، روایت و روایت گری چیست؟ فرض بر این است که مفاهیم، کارکرد دارند و به همین دلیل شکل می گیرند، صیقل می خورند و تغییر می کنند. بنابراین در این یادداشت، خاستگاه اولیه راوی گری و کارکردهای مفهومی آن در سه دهه گذشته، توضیح داده خواهد شد. هدف اصلی در این یادداشت، مصادره مفهوم «راوی- روایت» و یا محدود کردن آن به اشخاص یا نهادها و سازمانهای خاص نیست، بلکه کمک به فهم بهتر و بحث در این باره است.
در عین حال باید به آشفتگی‌های حاصل از توسعه مفهوم راوی و روایت توجه کرد، زیرا در حالیکه مفهوم راوی- روایت برای توضیح بخش گسترده ای از اقدامات کنونی اشخاص و مراکز تحقیقاتی، همچنین گونه‌های مختلف رویکردی- روشی قابل اطلاق است، اما بمعنای پوشش همه آنها، و پاسخ به نیازهای کنونی و آینده نیست.
توضیح درباره خاستگاه اولیه راوی‌گری و تحولات آن، تابع این فرض است که؛ نمی توان مفاهیم را جدا از قلمرویی که در آن تولد، رشد و تکامل یافته و کارکردهای آن، در پاسخ به نیازهای زمانه، مورد بررسی قرار دارد. در این صورت، تصویر غلط از مفهوم راوی، محل منازعه بی حاصل قرار خواهد گرفت و روشن نخواهد شد که مسئله اصلی چیست و کدام است؟ همچنین نمی توان مفهوم راوی را با تعریف جدید از آن و در نقطه عزیمتی که با خاطره گویی پس از جنگ با برگزاری شب های خاطره آغاز شده، محدود کرد و سپس آن را محل نزاع قرار داد.
بنابراین از طریق جستجوی شرایطی که راوی‌گری بمثابه یک شیوه تفکر و روش برای بحث درباره جنگ شکل گرفت، می توان پرسش ها و موارد اختلافی را در فضای روشن و شفاف‌تری مورد گفتگو و بازاندیشی قرار داد، در غیر اینصورت این نگرانی وجود دارد که برداشت متفاوت از «راوی گری جنگ»، به مسئله اصلی تبدیل و بجای اهتمام به روایت جنگ با روش های مختلف، اختلاف نظرها موجب ظهور شکاف و چند پاره‌گی شود. بدون تردید مسئله اصلی حوزه ادبیات و تاریخ نگاری جنگ، «روایت از جنگ» و نه مناقشه درباره « مصادیق روای و رواتگری جنگ» است.
1) مجموعه دوستانی که در دفتر سیاسی سپاه از سال 1360 اقدام به ثبت و ضبط تاریخ و واقعه جنگ کردند، ابتدا کار خود را با گفتگو با عاملان و شاهدان واقعه آغاز کردند که نتیجه آن 700 عدد نوار صوتی است که در بایگانی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس موجود است. کتاب «خرمشهر در جنگ طولانی» بر پایه بخشی از گفتگوهای یاد شده درباره مقاومت در خرمشهر، و تکمیل آن نوشته شده است. از زمستان سال 1360 حضور در ساختار فرماندهی جنگ موجب ضبط و ثبت تمامی مراحل طراحی و فرماندهی عملیات شد که تا پایان جنگ ادامه داشت. کتاب «دو سال جنگ»، اولین اثر مکتوب درباره رخدادها سیاسی- نظامی و باورهای فرهنگی- اعتقادی جنگ بود که در تابستان سال 1361، با تیراژ 100هزار نسخه چاپ و به سه زبان انگلیسی، عربی و اردو ترجمه شد. در سال 1362 در بخش جنگ دفتر سیاسی سپاه، برای نخستین بار به هنگام چاپ فیش‌های تحقیقاتی، این پرسش به میان آمد که؛ کاری که مجموعه دوستان انجام می دهند، چه نام دارد؟ پیش از این، در قرارگاهها و لشکرها از عنوان «بچه های دفتر سیاسی» استفاده می شد که محل اعزام نیروها به جبهه بود. پس از بحث های فراوان، به پیشنهاد برادر عزیزم جناب آقای دکتر نخعی، عنوان راوی انتخاب و بر روی فیش های تحقیقاتی نوشته شد که موجود است. این اقدام به معنای خودآگاهی و باورپذیری ضبط و ثبت تاریخ جنگ با عنوان «راوی» و با هدف جلوگیری از تحریف جنگ بود. ضمن اینکه در ساختار واحد انتشارات و تبلیغات سپاه، بخش ثبت وقایع جبهه و جنگ خاطرات رزمندگان جمع آوری و بعضاً منتشر می‌شد.
2) پس از اتمام جنگ، فرصت جدیدی فراهم شد تا خاطرات شاهدان و عاملان وقایع جنگ در شهرها و مناطق نبرد، همچنین پشت جبهه برای مردم بازگو شود. چنانچه گفته می شود، تا کنون 250 نشست ثبت خاطره برگزار شده است. همچنین آثار بسیار ارزشمندی چاپ و منتشر شده که مورد استقبال عموم مردم قرار گرفت. در این میان زحمات دوستان دفتر ادبیات بویژه برادران عزیز: سرهنگی، بهبودی و کمره ای و بسیاری دیگر، نقش برجسته و ممتازی در روایت جنگ داشته و خواهد داشت.
3) فراهم‌سازی امکان بازدید مردم از مناطق جنگی، این ضرورت را شکل داد که افرادی باید درباره عملیاتها و آنچه در این مناطق روی داده است، برای مردم توضیح دهند. کسانیکه این رسالت را بر عهده گرفتند، بنام «راوی» شناخته شدند که برخی سابقه حضور در جنگ را دارند و برخی دیگر جوان هستند و بر اساس شنیده‌ها و نوشته‌ها، جنگ را روایت می کنند. در این مرحله ضرورتهای جدید برای آشنایی مردم با صحنه های نبرد، موجب شکل گیری مفاهیم و ساختارهای جدید فرهنگی شد که مفهوم راوی، نقش محوری داشته است. این نیز گفتنی است که بازدید از جبهه‌های جنگ و شرح وقایع رخداده، نه به شکل گسترده‌ی پس از جنگ، بلکه در زمان جنگ پا گرفت.
نتیجه گیری
1) آنچه از سوی مجموعه افراد دفتر سیاسی از سال 1360 با مصاحبه آغاز و سپس موجب ثبت و ضبط و گزارش نویسی عملیات ها با حضور در ساختار فرماندهی جنگ و انتشار کتاب شد، گر چه افراد به نام محل مأموریت نیروها که دفتر سیاسی سپاه بود، شناخته می شدند، اما در سال 62 و همزمان با انتقال نیروها از دفتر سیاسی، همچنان آنها بنام «بچه های دفتر سیاسی» شناخته می شدند.
2) پس از اتمام جنگ، ثبت خاطرات رزمندگان در جبهه و پشت جبهه و انتشار آن از سوی مجموعه دوستان دفتر ادبیات مقاوت انجام شده و می شود. عنوان «راوی» نیز پس از جنگ برای کسانی برگزیده شد که جنگ را برای مردم به هنگام بازدید از مناطق جنگی، توضیح می دهند.
ترجمه انگلیسی این مطلب را در شماره 201 بخش انگلیسی بخوانید.
منبع: وبلاگ محمد درودیان
