روز سه شنبه پنجم اسفندماه 1393، سخنرانی مهدی حسامی کارشناس عکس مرکز اسناد آستان قدس رضوی با حضور تعدادی از کارشناسان تاریخ در محل کلاس آموزش برگزار شد. وی با اشاره به تاریخچه عکاسی در جهان و ایران گفت: «عکس در لغت به معنای فنّ عکاسی و عکسبرداری است و همچنین به عمل و شغل عکاس نیز گفته می‌شود این هنر در اکثر زبان‌های جهان فتوگرافی خوانده می‌شود که ترکیبی از دو کلمه یونانی فتو به معنی نور و گرافی به معنی ثبت یا نگارش است. بنابراین، فتوگرافی به معنای نقش کردن با نور است. اولین تصویردر سال ۱۸۲۲میلادی توسط مخترع فرانسوی، ژوزف نیسه فور نیپس تولید شد. اما عملاً ابداع عکاسی روز 7 ژانویه 1893 درمجمع فرهنگستان علوم فرانسه اعلام شد. این ابداع را هم به شخصی به نام لوئی ژاگ مانده داگر نسبت میدهند. جرج ایستمن در سال ۱۸۸۴ میلادی فیلم رول را ابداع کرد و با ساخت دوربین جعبه‌ای در سال ۱۸۸۸، عکاسی را برای مردم عادی مقرون به صرفه نمود و تحول مهمی در عکاسی ایجاد کرد.»
حسامی ورود عکاسی به ایران را سه سال پس از اختراع دوربین عکاسی دانست و گفت: «به هر جهت با پيدايش اين صنعت و رشد و گسترش آن به فاصله كمتر از سه سال در جهان، در اواخر حكومت محمد شاه قاجار پاي اين صنعت به ايران گشوده شد. اولين عكسها در ايران به طور غيررسمي توسط پاولوف روسي به سال 1258ق. (1842م) گرفته شد و اولين عكسهاي رسمي توسط ژول ريشار فرانسوي به تاريخ 23 و یا 25 آذر 1223 از ناصرالدين شاه به هنگام ولايعتهدي در تبريز انداخته شد. بعدها به علت علاقمندي دربار و مخصوصاً ناصرالدين شاه قاجار به هنر و صنعت عکاسی، عدهای از افراد برجسته و آشنا به امور عكس وعكاسي از كشورهاي اروپايي وارد ايران شده وبه آموزش افراد مورد تأیيد دربار پرداختند و عدهای هم از افراد نخبه وصاحب نفوذ در دربار به قصد آموزش و خريد تجهيزات عكاسي به اروپا فرستاده شدند. اين عكاسان توانستند با توجه به موقعيت پيش آمده از زندگي خصوصي و محرمانه درباريان و حتي خود شاه عكسهاي نفيسي بر جاي بگذارند، كه در حال حاضر جزء با ارزش ترين اسناد دوره قاجار محسوب مي شود. ارنست هولستر نمونه این افراد است.»
این کارشناس عکس از آقا رضا عکاسباشی و عبدالله قاجار به عنوان اولین عکاسان ایرانی یاد کرد و در این زمینه گفت: «ملک قاسم میرزا، نخستین عکاس ایرانی و آقارضا عکاسباشی اولین عکاس حرفهای ایران و عبدالله قاجار اولین عکاس علمی وفنی ایران است. نخستين عكاسخانه عمومي در تهران زير نظر اقبال السلطنه به دست عباسعلي بيگ در سال 1285ق. بنياد نهاده شد. او در خيابان جباخانه مباركه حجرهای ترتيب داد و شروع به عكسبرداري نمود و قيمت عكس هم به بزرگي وكوچكي عكس ارتباط داشته است. «عكس بزرگ يكي چهارهزار دينار تا دوازده عدد. بعد از آن زيادتر طالب باشد يكي سه هزار دينار است. عكس كوچك يكي دوهزار دينار است تا دوازده عدد. بعد از آن هركس زيادتر بخواهد يكي سي شاهي.»
کارشناس عکس مرکز اسناد آستان قدس رضوی در ارتباط با تاریخ ورود عکاسی به مشهد معتقد است: «تاریخ عکاسی در شهر مشهد با توجه به اهمیت و جایگاه آن در تاریخ سیاسی دوره معاصر ایران بسیار مبهم و پنهان است به طوری که فاصله بین اولین عکس گرفته شده در مشهد به سال 1276ق. با اولین عکسی که به طور رسمی در شهر مشهد (1319ق.) میرزا فرج الله عباداف گرفته شده است 43 سال، و با اولین عکسی که به طور رسمی در ایران گرفته شده حدود 61 سال است و پیدا کردن علل و وعوامل این فاصله نیاز به یک بررسی علمی و تاریخی دارد. خوشبختانه قبل از تهیه عکس از شهر مشهد نقاشیهای از شهر مشهد تهیه شده است. از جمله این موارد به کلنل سی .ام. مک گرگوراشاره کرد که از مشهد در سال 1875م. تهیه کرده است.»
مهدی حسامی مهمترین علت عدم رشد عکاسی در مشهد را عدم امنیت دانست و گفت: «خوف از ترکمانان در خراسان به حدی بوده که آرمینیوس وامبری نوشته است: «جسارت را به حدی رساندم که چهار منزل بین مزینان تا شاهرود را بدون بدرقه طی کردم، در صورتی که خود ایرانیها کمتر جرأت میکنند این فاصله را بدون حمایت توپخانه طی کنند، زیرا از تاخت و تاز ترکمنها بسیار بیمناک میباشند.» همچنین ویکتور برار در حدود سالهای 1862م خراسان را مورد تهاجم اقوام بادیه نشین صحرای ایران و ترکمانان جلگههای ماوراء خزر میداند، که دولت تنها مالک شهرهای بزرگ در پشت دیوارهای گلین و کنگره دار بوده، و در بین راهها نیز امنیت وجود نداشته است. اولین عکاسی که به طور رسمی از طرف دربار برای پوشش قرار دادن اخبار جنگ وارد می‌شود به مدت 18ماه اسیر و گرفتار ترکمنها می‌شود. بلاكويل در سال 1277ق به دنبال لشگر ايران عازم مرو شد. در رابطه به هزینههای عکاسی در ایران و به خصوص در خراسان و شهر مشهد بنا به فاصله نسبتاً زیاد از پایتخت و حمل و نقل شیشههای عکاسی و جاپ و ظهور هم بسیار بالا بوده است. به طور مثال و بر اساس یاداشتهای تاریخچه عکاسی ایرج افشار، آنجا که از مالیات عکاسی در خراسان یاد میکند، به این نکته پی میبریم که عکاسی در خراسان سالها پیش از آن رواج داشته است: «مالیات عکاسی در خراسان در سال 1329قمری در سال بیست تومان بوده است و کتابفروشی پنج تومان. مطبعه سنگی ده تومان و مطبعه سربی شصت تومان.»
وی ورود عکاسی به آستان قدس را در دوره قاجار عنوان کرد و چنین ادامه داد: «آستان قدس رضوي نيز همگام با ساير مراكز و مؤسسات به محض ورود هنر و صنعت به شهر به دو منظور يكي براي براي ثبت وقايع، بازديدها و تشريفات مذهبي و سياسي و ديگري براي ثبت و ضبط تغيير و تحولات حوزه اماكن متبركه رضوي ومعماري، نهايت استفاده را از هنر وصنعت عكاسي برده است. حتي عكاساني را براي انجام امورعكس و عكاسي به استخدام خود در آورد كه نمونه اسناد مكتوب مربوط به پرداخت مواجب به عكاسان در حرم در دوره قاجار موجود است. ولي از عكسهاي گرفته شده توسط اين عكاسان ظاهراً خبري نيست. از جمله این عکاسان میتوان به میرآقا عکاسباشی اشاره کرد.»
آقای حسامی کارشناس عکس و مسئول بخش اطلاع رسانی مرکز اسناد در بخش پایانی سخنانش با اشاره به سبک عکاسی زیارتی گفت: «اولین کسانی که شروع به عکاسی در اطراف حرم از زائران کردند عکاساني بودند كه عکاسخانه نداشتند و به صورت سیار در اطراف حرم فعالیت میکردند. عکاسان اغلب مشتریان را به پشت‌بام‌های خانه‌های اطراف حرم، جایی که نمای خوبی داشته باشد می‌بردند و از مردم طوری که حرم در منظرة پشت سر آنها قرار می‌گرفت. اما حمل دوربین سنگین و ابزار کار و لنزهای نامناسب مشتری و عکاس را راضی نمی‌کرد و از این‌رو مونتاژ عکس مورد استقبال قرار گرفت. موضوعات پرده‌ها مضامین و مکان‌های قدسی است که بیشتر به حرم، گنبد و گلدسته‌ها، صحن‌ها، ضریح، ضمانت آهو و مربوط می‌شود. با اين حال عکاسان حرم بارگاهی و یا به نوعی عکاسان عکاسی زیارتی طی سالهای کار خود، همیشه به این خواست مشتری که قرار گرفتن در طبیعی ترین و واقعی ترین منظره حرم و بارگاه رضوی بوده، توجه داشته و سعی در ایجاد تصاویری هرچه شبیه تر به واقعیت کرده‌اند.»
غلامرضا آذری خاکستر
