کتاب 728 صفحه‌ای «فرماندهی و نافرمانی» یکی از عناوین مجموعه تاریخ شفاهی و تصویری ایران در عصر پهلوی دوم است که به کوشش حسین دهباشی سرپرست این طرح تدوین شده است. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ايران در فرآيند تکوين و توسعه خود، دامنه توجه به مطالعات تاريخی را به طور عام و تاريخ شفاهی را به طور خاص گسترده‌تر کرده است. سابقه کار در اين حوزه به بهمن‌ماه سال 1371 برمی‌گردد که اداره‌ «آرشيو شفاهی» در مديريت خدمات آرشيوی اين نهاد آغاز به کار کرد و پس از آن کوشش داشته است تا بر پايه سه موضوع افراد، رخدادها و نهادهای موثر در تاريخ معاصر ايران مصاحبه‌های کارشناسانه به انجام برسد. حاصل کار تا کنون بيش از دو هزار و 500 ساعت مصاحبه با 620 شخصيت تاثيرگذار تاريخ معاصر است که بخشی از آن‌ها در قالب کتاب‌های مستقل يا فصل‌نامه گنجينه اسناد منتشر شده است.
«طرح تاريخ شفاهی و تصويری ايران در عصر پهلوی دوم» مجموعه‌ای از ده‌ها گفت‌وگوی پژوهشی با تصميم‌سازان و بازيگران اصلی عصر پهلوی دوم است که پس از حدود 14 سال، در خلال صدها ساعت مصاحبه صوتی و تصويری و گردآوردن هزاران سند تاريخی گنجينه دست اولی از تجارب، کاميابی‌ها و ناکامی‌های حکومتداری در ايران تبديل شده است.(1) پهلوی‌ها هر دو خاستگاهی نظامی داشتند و نظامی‌گری و تأكيد بر مدرنيزاسيون ارتش ايران از شاخصه‌های اصلی رويكردشان به تجدد بود.  شايد به همين دليل است كه آشنايی با ديدگاه‌های فرماندهان نظامی محمدرضا پهلوی و آشنايی از درون با سيستم نظامی ايران و نوع روابط فرماندهان نظامی با شاه همواره برای تاريخ‌پژوهان و علاقه‌مندان به تاريخ معاصر ايران جذابيت داشته است.

کتاب «فرماندهی و نافرمانی» عنوان دومین جلد از مجموعه تاریخ شفاهی و تصویری ایران معاصر است که به گفت‌وگو و مصاحبه با سپهبد عبدالله آذربرزین از رجال سیاسی حکومت پهلوی اختصاص یافته است. آذربرزین جانشین و معاون عملیاتی و فرماندهی نیروی هوایی رژیم پهلوی را به عهده داشته و مدت کوتاهی هم پس از پیروزی انقلاب اسلامی به سمت فرماندهی نیروی هوایی منصوب شد.
گفت‌وگو با عبدالله آذربرزین(2) در خلال بیست و یک جلسه مصاحبه در سال 1388 در کالیفرنیای آمریکا، روایت دسته اولی از مشاهدات وی در مباحثی چون پیشینه نظامی پدرش در حکومت رضاشاه، وضعیت ایران قبل از کودتای رضاشاه، آموزش اولین دوره خلبانی در ایران، ساختار اداری و ترفیعات و ضداطلاعات و فرماندهان نیروی هوایی، واحد پروازهای شناسایی، عملیات مخفیانه هواپیماهای جنگنده ایران، نگرانی اسرائیل و آمریکا از توافق ایران و عراق در الجزایر، نحوه مدیریت شاه در برخورد با فرماندهان عالی رتبه ارتش، خریدهای نیروی هوایی، شوروی و انگلیس و آموزش خلبانان در این کشورها، نقش و جایگاه مستشاران خارجی در ارتش، خروج شاه از کشور و عملیات محرمانه برای بازگشت وی، انتصاب به فرماندهی نیروی هوایی پس از انقلاب و... است.
در بخشی از متن کتاب آذربرزین خاطره خود را از یک نشست با فرماندهان نظامی در سال 1357 چنین بیاد می‌آورد: «ازهاری هم آمد نشست. طرف چپش ده نفر سپهبد نشسته بودند. این طرف هم فرماندهانی نشسته بودند و من هم نشسته بودم. بدره‌ای بود، من بودم، خسروداد بود و تیمسار حبیب‌اللهی بود. ایادی شروع کرد صحبت کردن. من را نشان داد و گفت: اگر این آذربرزین به من هواپیما بدهد، از آنجا برنج می‌آورم و از هندوستان چای می‌آورم و حتی می‌توانم برای آن‌ها لباس و همه چیز از خارج وارد کنم. من دیدم اگر ولش کنیم، اصلا می‌رود سراغ مرغداری... من هم گفتم تیمسار یا نامه را درست نخوانده‌اید یا اینکه نمی‌توانید جلسه را اداره کنید. منِ سپهبد، چشمم کور، می‌روم برنج را از بازار آزاد می‌خرم. آخر الان که تمام تهران دارد در آتش می‌سوزد، مجسمه را دارند پایین می‌کشند و روی در و دیوارها بد و بیراه می‌نویسند، شما چطور به این سپهبد اجازه می‌دهید همه فرماندهان را جمع کنند، اینجا به روضه او راجع به سهمیه برنج سپهبدها گوش کنند؟». وی همچنین ادامه می‌دهد:«طوفانیان تلفن را برداشت و به ربیعی گفت: شما یک هواپیما بفرستید بمباران کند. ربیعی هم گفت: کجاست و فلان؟ گفتم: می‌خواهی چه کار کنی؟ می‏خواهی در شهر بمب بیاندازی؟ آن‌هایی که روی زمین ایستاده‌اند نتوانستند از آنجا حفاظت کنند. مگر بمب، نارنجک است؟ اگر آقای طوفانیان بلد بود چه کار کند، به جای این که به ربیعی تلفن کند، به هوانیروز تلفن می‌کرد که یک هلیکوپتر بفرستید بالا بایستد. هلیکوپتر هم می‌ایستاد آنجا هرکس هم یک قدم بیاید جلو یک گلوله می‌زنند جلویش.»
سپهبد عبدالله آذر برزين دوره تخصصی خلبانی و مدرسی اين رشته را در آمريكا گذراند و پس از بازگشت به ايران سمت‌های مهمی چون فرمانده پايگاه هوايی دزفول، معاونت عملياتی و جانشين فرمانده نيروی هوايی را به عهده داشت. او پس از انقلاب نيز در دوره كوتاهی به عنوان فرماندهی نيروی هوايی ارتش منصوب شد.
خواننده در اين كتاب از نزديك و درون با سياست‌های نظامی پهلوی دوم آشنا می‌شود. در بخشی از خاطرات آذربرزين می‌خوانيم: «نخستين باری كه (شاه) تصميم گرفت نخست وزير نظامی بگذارد، نظر شاه اين بود كه اويسی را بگذارد. اويسی در دفترش نشسته بود منتظر بود شاه احضار كند. روزی كه قرار بود اويسی را نخست وزير كند، كه شب قبل هم صحبت‌هايش را كرده بود و كارهايش را كرده بود، اول وقت صبح، سفير آمريكا آمد به كاخ، سفير آمريكا و سفير انگليس يك روز در ميان ملاقات‌هايی با شاه داشتند و معمولاً ساعت 10می‌آمدند. حضور ساليوان (آخرین سفیر آمریکا در ایران- 1979-1977) در كاخ و اجازه گرفتن از شاه، در روزی بود كه قرار بود اويسی بيايد فرمانش را بگيرد. قبل از اين كه اويسی بيايد فرمانش را بگيرد، يعنی ساعت 9 صبح، ساليوان آمد و تقاضای ملاقات اضطراری كرد. رفت داخل به شاه گفت اين به اسم قصاب 1342 معروف شده، حالا شما داريد اين را نخست‌وزير می‌گذاريد؟ ما داريم مساله را از طريق سياسی حل می‌كنيم، شما با اين كار مانع آن می‌شويد. اويسی رفت كنار، ازهاری را آوردند و نخست وزير كردند. يارو داشت از پله‌ها می‌آمد پايين به خيالش كه اينجا اروپاست. (خبرنگار) پرسيد برنامه شما چيست؟ (خنده) گفت من برنامه‌يی ندارم (فقط) می‌خواهم اغتشاش و بلوا را بخوابانم...»
بدنبال انتشار کتاب‌های مجموعه «تاریخ شفاهی و تصویری ایران در عصر پهلوی دوم» که از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلای ایران انتشار یافته است، گروهی از کارشناسان داخلی معتقدند «مطالب کتاب‌های این مجموعه ضد نظام جمهوری اسلامی، به نفع رژیم پهلوی و برخلاف رویه تاریخ‌نگاری و تحریف وقایع تاریخی است». روزنامه جمهوری اسلامی نیز طی نقد مفصلی به بررسی بررسی طرح تاریخ شفاهی پرداخته و نتیجه گیری نموده است مجموعه «تاریخ شفاهی عصر پهلوی دوم» مانند هر اثر تاریخی دیگری مملو از مطالب مناقشه‌برانگیز است که موافقان و مخالفان خاص خود را دارد».

محمود فاضلی



نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی