کتاب "راهنمای تحقیق مصاحبه‌ای، زمینه و روش"، دایرةالمعارفی که از نو باید شناخت
تاریخ شفاهی به عنوان یکی از شیوه‌ها و روش‌های نوپدید و با مقبولیت علمی و ماهیت میان‌رشته‌ای و فرا‌رشته‌ای که دارد، به طور خاص در حوزه‌هایی چون جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی، روانشناسی، هنر، ادبیات عامه، و... و به طور اخص در حوزة تاریخ‌پژوهی و تاریخ‌نگاری و جایگاه ویژه‌ای یافته است.
در تاریخ شفاهی، مصاحبه به عنوان پایه و اساس این شیوة پژوهشی شناخته می‌شود. مصاحبه مقدم بر تاریخ شفاهی بوده که به آن موجودیت و موضوعیت می‌بخشد؛ طوریکه تاریخ شفاهی جدای از مصاحبه، اصولاً قابل تصور و فعلیت نیست. در واقع دستیابی به شناخت و فهم هرچه بهتر و دقیق‌تر از تاریخ شفاهی مستلزم دقت مجدد و تعمق بیشتر در مصاحبه، مسائل و موضوعات مرتبط به آن است. اگر این سخن: "مادة اولیة تاریخ شفاهی بوسیله‌ی مصاحبه تولید می‌شود" انکار ناپذیر باشد، ناگزیر از آن هستیم که در شناختن و شناساندن تاریخ شفاهی، بنیان و اساس آن را که در مصاحبه ریشه دارد، خوب بشناسیم و بشناسانیم. از این روست که موضوع مصاحبه در تاریخ شفاهی، در کانون توجه قرار دارد و شناخت و پرداختن به مبانی نظری و موضوعات مرتبط با آن برای پژوهشگران تاریخ شفاهی ضروری می‌نماید. به همین منظور برای تعمیق دانش و اطلاعات مربوط به فن مصاحبه که پایه و اساس تاریخ شفاهی می‌باشد، لازم است، علاوه بر تولید منابع مطالعاتی بومی- ایرانی1،(1) از نظرات، آراء و تجربیات علمی متخصصان و کارشناسان سایر جوامع علمی صاحب نظر در این حوزه بهره بجوئیم. در این جهت، شناسایی و معرفی منابعی که منعکس کننده آخرین دستاوردهای علمی آنها در این خصوص می‌باشد مغتنم و راه‌گشا خواهد بود.
کتاب سه جلدی "راهنمای تحقیق مصاحبه‌ای، زمینه و روش" ترجمه‌ی کتابی است با عنوان Handbook of Interview Research: Context and Method ، چاپ سال 2002 میلادی در آمریکا که توسط دو نویسنده، به نام‌های "جابر ِاف. گوبریوم(2)2 و جیمز آ. هولشتاین(3)3 " تألیف شده است. این اثر را می‌توان منبع قوی و غنی بشمار آورد که به‌صورت تخصصی و همه‌جانبه به موضوع مصاحبه می‌پردازد. این کتاب توسط معاونت پژوهشی دانشکده امام محمد باقر(علیه‌السلام) ترجمه و توسط انتشارات همین دانشکده اولین بار در سال 1384 و در چاپ دوم در سال 1387 با شمارگان 1000 نسخه و قیمت هر جلد 30000 ریال راهی بازار نشر شده است. نام مترجم این اثر در روی جلد و شناسنامه کتاب دیده نمی‌شود و به سبک معمول کتاب‌های ترجمه‌ای که در ابتدای کتاب توضیحی از مترجم درج می‌گردد، در این کتاب چنین اتفاقی نیفتاده است، که به نظر می‌آید دلیل آن برخی مسائل و ملاحظات سازمانی بوده باشد. متأسفانه این کتاب تخصصی و پر محتوا به دلایلی چون؛ عدم تبلیغ آن توسط ناشر، ناشناس بودن مترجم اثر، شمارگان محدود و ...! به‌صورت شایسته و مناسب، در حوزه نشرِ مرتبط با مصاحبه و تاریخ شفاهی بازتاب نیافته، شناسانده نشده و در نتیجه مورد غفلت قرار گرفته است. این کتاب در سه جلد و با 1680 صفحه، علاوه بر مقدمه ناشر ایرانی، دارای پیشگفتار و مقدمه‌ای از تدوین کنندگان آن می‌باشد که در شش بخش اصلی و چهل‌وچهار فصل سازمان یافته است. در واقع هر فصل این کتاب در برگیرندة یک مقاله تخصصی در زمینه، روش، مسائل و موضوعات مرتبط با مصاحبه است.
ناشر ایرانی کتاب در مقدمة خود در معرفی این اثر چنین آورده است:
«در یک برداشت کلی، مصاحبه در صورت‌بندی‌ها و روش‌های مختلف خود، روشی اساسی برای شناخت، مفاهمة اندیشمندان و جمع‌آوری اطلاعات و آگاهی در تاریخ علم بوده است. با گسترش انواع شاخه‌های علمی، به ویژه با اهمیت یافتن روش‌های کیفی‌نگر در مطالعات علوم اجتماعی، مصاحبه به عنوان یک روش شناخت مورد توجه روزافزون پژوهشگران قرار گرفت. به کارگیری گسترده مصاحبه در رشته‌های مختلف علمی به تدریج موجب طرح مسائل معرفت‌شناختی و روش‌شناختی مهمی ابتدا در خصوص روش‌ها، چارچوب‌های انجام مصاحبه و سپس در خصوص استراتژی‌های تحلیل، فهم محتوا و تفسیر نتایج مصاحبه گردید... شاید بتوان این کتاب را ما حصل بخشی از تحولات بنیادی در روش و معرفت علمی پیرامون مصاحبه دانست که خود نتیجة تحولات گسترده در تمام حوزه‌های علمی می‌باشد. کتاب "راهنمای تحقیق مصاحبه‌ای" با جامعیت دایرةالمعارفی خود که شامل 44 مقاله می‌باشد در 7 بخش [مقدمه بعلاوه شش بخش اصلی] تنظیم شده است.
این کتاب به عنوان مهم‌ترین دایرةالمعارف مصاحبه که مقالات مختلف آن به طور تفصیلی ابعاد و مسائل اجرایی، روشی و چارچوب‌های تحلیلی و تئوریک مصاحبه را بررسی می‌کند، می‌تواند راهنمای جامعی هم برای پژوهشگران عرصة پیمایش و هم کارشناسان، [...]، مصاحبه‌گران و [...] به شمار رود که با توجه به جامعیت کتاب، افراد می‌توانند بر حسب نیازها و ضرورت‌های شغلی و علمی به بهره‌گیری از آن بپردازند.»
با توجه به کمبود منابع مستحکم و ساختارمند در این حوزه به زبان فارسی، این ترجمه سه جلدی با ویژگی دایرة المعارفی که دارد، می‌تواند منبع غنی و راهنمایی مناسب برای پژوهشگران و متخصصان مصاحبه‌گر و شفاهی‌کار باشد، از این روست که بازشناسی و معرفی مجدد این کتاب ارزشمند، لازم به نظر رسیده است.
چکیده بخش‌های کتاب را در مقدمه ناشر چنین می‌خوانیم:
«مقدمه کتاب در دو فصل به بررسی مسائل کلی و مقدماتی و تاریخ عمومی مصاحبه پرداخته و تحولات رویکردی و مسائل جدید جامعه‌شناختی و زبان‌شناختی مرتبط به آن را مطرح می‌نماید. در این بخش، این ایده و یا تز اصلی کتاب ارایه می‌گردد که مصاحبه را امروزه نمی‌توان صرفاً روش و یا ابزار جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات خام محسوب نمود بلکه مصاحبه به عنوان واقعیتی اجتماعی در تعاملات فردی، اجتماعی و سازمانی در تمام حوزه‌های جامعه مدرن، در شکل‌گیری مفاهیم و معانی، مناسبات قدرت و تفسیر و توجیه نگرش‌ها و عقاید به ایفای نقش می‌پردازد.
بخش اول کتاب با عنوان فرم‌های مصاحبه و شامل 6 مقاله، گونه‌های مختلف مصاحبه را که توسط اندیشمندان مختلف تألیف شده، مورد توجه قرار می‌دهد. در واقع در این بخش چارچوب‌های [شکلی] حاکم و اصلی در چگونگی انجام مصاحبه و نحوة پیشبرد مصاحبه توسط مصاحبه‌گر بررسی و مقالة آخر این فصل، گرایشات جدید پست‌مدرنی را مطرح نموده و به نوعی به تحلیل انتقادی چارچوب‌های مرسوم در نحوة انجام مصاحبه می‌پردازد.
در بخش دوم با 8 مقاله نحوة انجام، ملاحظات و مشکلات مصاحبه با پاسخ‌دهندگان خاص بررسی می‌شود. در هر مقاله یکی از اقشار خاص اجتماعی مانند کودکان، مردان، زنان، افراد بزرگسال [و سالخورده]، گروه‌های نژادی و قومی خاص، نخبگان و بیماران مورد توجه قرار گرفته و به تفصیل مقتضیات و چارچوب‌های انجام و تحلیل مصاحبه با هر یک از آنها و ضرورت رعایت و توجه به آنها از طرف مصاحبه‌کنندگان و پژوهشگران بررسی می‌گردد.
بخش سوم با عنوان کارفرمایان مصاحبه، بیشتر به روش‌ها و چارچوب‌های حرفه‌ای و سازمان مصاحبه تأکید می‌گردد که از طرف سازمان‌های آموزشی، درمانی، قضایی و فرهنگی جهت گزینش و استخدام نیروهای انسانی حرفه‌ای و نیز مصاحبه با مخاطبان و مراجعان این گونه سازمان‌ها طراحی و پیشنهاد می‌گردد.
بخش چهارم کتاب حاضر به مسائل فنی مصاحبه و کیفیت و میزان کارایی و اعتبار سازوکارهای ارتباطی مانند تلفن، رایانه، اینترنت در انجام مصاحبه اختصاص دارد. در هر مقاله سعی شده یکی از این ابزارها و شیوه‌ها به تفضیل مورد بررسی قرار گرفته و مسائل جدید استفاده از آنها، هم برای مصاحبه و هم در تحلیل داده‌های مصاحبه برای مصاحبه‌گران طرح گردد. نتایج هر یک از مقالات مبتنی بر بررسی‌های میدانی و پیمایشی جامعی می‌باشد که به طور عینی از پروژه‌های تحقیقاتی مرتبط به کاربرد این امکانات در امر مصاحبه استنتاج شده است. یکی از مقاله‌های این بخش به طور خاص به پیچیدگی‌های فنی و کیفی مسأله پیاده‌سازی متن مصاحبه‌ها از نوارها و دیگر ابزارهای جدید می‌پردازد که توجه به آنها برای رعایت امانت و اعتبار گفت‌وگو [و مصاحبه]ها ضروری تلقی می‌شود.
بخش پنجم با عنوان راهبرداهای تحلیل را می‌توان یکی از مهم‌ترین بخش‌های این کتاب در نظر گرفت که به بررسی برخی چارچوب‌های تئوریک و راهبردهای مختلف تحلیل و نقاط ضعف و قوت آنها در تحلیل داده‌های به دست آمده از مصاحبه که با روش‌های مختلف انجام می‌گیرد، می‌پردازد. در این بخش تحلیل تئوری زمین، تحلیل روایتی، راهبردهای تحلیل تاریخ شفاهی و نظریه قوم‌شناسی نهادی برای بررسی مسائل کیفی مصاحبه‌های مختلف به کار گرفته می‌شود و چگونگی انجام و میزان اعتبار مصاحبه‌ها از دیدگاه رویکردهای متفاوت تحلیل می‌گردد.
در آخرین بخش کتاب رویکرد نظریه‌های پست مدرنیِ گفتمان و زبان‌شناختی، نحوة انجام مصاحبه، عوامل مؤثر بر روابط و مناسبات مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده، مسائل بازتابی مصاحبه در حیات اجتماعی و فرهنگی افراد، گونه‌های مختلف ارایه و نتایج انجام مصاحبه و نقش نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی در کیفیت و نتایج مصاحبه بررسی می‌گردد.»
از ویژگیهای کتاب سه جلدی "راهنمای تحقیق مصاحبه‌ای، زمینه و روش" این است که در پایان جلد سوم آن، نام و رزومه علمی و کاری سه ویراستار کتاب و همچنین شصت‌ویک(4)4 نویسندة مقالات آن درج شده است که مطالعه‌کنندگان کتاب را هرچه بیشتر با نام، سوابق علمی، شغلی و سایر آثار نویسندگان مقالات آشنا می‌سازد. علاوه بر این، نمایه موضوعیِ انتهایی جلد سوم کتاب برای دسترسی سریع و موضوعی به مطالب آن، به این اثر امتیاز مضاعف بخشیده است.
در پایان امیدواریم معرفی مجدد این کتاب علمی و تخصصیِ کمتر شناخته شده، موجب بازیابی، بازشناسی و چاپ مجدد آن شده و مورد استفاده پژوهشگران عرصة تاریخ شفاهی قرار گیرد.
1- از منابع مطالعاتی بومی- ایرانی در خصوص مصاحبه، می‌توان به کتاب "مصاحبه در تاریخ شفاهی" که مجموعه مقالات ارائه شده در چهارمین نشست تخصصی و کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی می‌باشد، اشاره نمود، که به اهتمام واحد تاریخ شفاهی مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری حوزه هنری جمع‌آوری و توسط انتشارات سوره مهر در سال 1387 به‌چاپ رسیده است.
2- Jaber F. Gubrium
3- James A. Holstein
4- برخی از مقالات کتاب به طور مشترک توسط دو یا سه نفر به رشته تحریر درآمده است.
جواد بهروزفخر
