فرصتی به نام تاریخ شفاهی جبهه فرهنگی برای شناخت فرهنگ و هنر مردمی انقلاب اسلامی :
صدها ساعت مصاحبه با چهره‌های مختلفی که بانی و پایه‌گذار گسترده‌ترین و فراگیرترین جریان فرهنگی و هنری تاریخ کشور طی دهه‌های 50 و 60 بوده‌اند، امکان کاوش و بهره‌برداری را با هدف‌گذاری‌های متنوع فراهم آورده است. گذشته از «ثبت» وقایع که ابتدایی‌ترین تکلیف در قبال سرگذشت یک ملت است، آنچه پژوهشگران تاریخ شفاهی جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی دنبال می‌کنند، بهره‌گیری از این محتوای عظیم برای اثرگذاری عملی در جریان تولید علوم انسانی متناسب با جامعه‌ی ایرانی اسلامی است. بر این اساس، بازنمایی انبوه تجربه‌های زیسته‌ی ملت در یکی از مهم‌ترین مقاطع حیاتشان، می‌تواند ابتذال حاکم بر فضای علوم انسانی انتزاعی و بریده از واقعیت موجود را به چالش کشیده و مبانی و ملزومات تولید علوم انسانی بومی و واقعی را در اختیار دانش‌پژوهان قرار دهد.

اولین نشست علمی پژوهشگران تاریخ شفاهی جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی از ۲۱ تا ۲۳ آبان در مشهد برگزار شد. علیرضا کمری، کارشناس برجسته‌ی تاریخ شفاهی، با حضور در جمع محققین تاریخ شفاهی جبهه فرهنگی که از شهرهای مختلف، خود را به مشهد رسانده بودند، ضمن آشنایی با فعالیت‌های صورت گرفته، به ارزیابی این حرکت نو پرداخت. موضوع تدوین تاریخ شفاهی جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی، به‌عنوان یکی از ضرورت‌های تاریخ‌نگاری برای انقلاب اسلامی، از سال ۸۸ در دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی، کلید خورد. از آن سال به این‌سو، طیف متنوع و متکثری شامل اشخاص، مکان‌ها، رویدادها و جریان‌های فعال در ساماندهی و مدیریت فرهنگ و هنر انقلاب اسلامی، مورد توجه محققین و پژوهشگران این مجموعه قرار گرفته است. صدها ساعت مصاحبه با چهره‌های مختلفی که بانی و پایه‌گذار گسترده‌ترین و فراگیرترین جریان فرهنگی و هنری تاریخ کشور طی دهه‌های ۵۰ و ۶۰ بوده‌اند، امکان کاوش و بهره‌برداری را با هدف‌گذاری‌های متنوع فراهم آورده است. گذشته از «ثبت» وقایع که ابتدایی‌ترین تکلیف در قبال سرگذشت یک ملت است، آنچه پژوهشگران تاریخ شفاهی جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی دنبال می‌کنند، بهره‌گیری از این محتوای عظیم برای اثرگذاری عملی در جریان تولید علوم انسانی متناسب با جامعه‌ی ایرانی اسلامی است. بر این اساس، بازنمایی انبوه تجربه‌های زیسته‌ی ملت در یکی از مهم‌ترین مقاطع حیاتشان، می‌تواند مبانی و ملزومات تولید علوم انسانی بومی و واقعی را در اختیار دانش‌پژوهان قرار دهد.

نشست سه‌روزه‌ی مشهد، فرصتی ایجاد کرد تا بخشی از گام‌های برداشته شده در این عرصه‌ی راهبردی توسط محققین عرضه شود. در این فرصت، گزیده‌ای از عملکرد گروه‌های مختلف گزارش می‌شود.

لرستان؛ از گروه سرود امور تربیتی تا مداحان دفاع مقدس

سامان سپهوند، از فعالین تاریخ شفاهی لرستان، بخش‌هایی از پژوهش‌های صورت گرفته در استان لرستان را بیان کرد. گروه سرود امور تربیتی خرم‌آباد، از برجسته‌ترین گروه‌های سرود دانش‌آموزی دهه‌ی شصت در کشور است. مرحوم عیسی سپهونی، آهنگساز نامدار خرم‌آبادی، به‌عنوان مربی و مدیر این گروه، جاودانه‌هایی مانند «جنگ تا پیروزی» را خلق کرده است. محققین تاریخ شفاهی خرم‌آباد، به سراغ اعضای این گروه رفته و با ۱۵ نفر از آن‌ها در مورد استاد سپهونی و فعالیت‌های این گروه مصاحبه کرده‌اند. مساجد صاحب زمان(عج) و امام رضا(ع) در خرم‌آباد، سوژه‌های دیگری هستند که موردتوجه قرار گرفته است. این مساجد، در سال‌های انقلاب و دفاع مقدس، محور فعالیت‌های متنوع سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بوده‌اند. ۲۱۶۰ دقیقه مصاحبه با مرتبطان مسجد صاحب زمان(عج) و ۱۳۶۰ دقیقه مصاحبه در ارتباط با مسجد امام رضا(ع) صورت گرفته است.

ایستگاه صلواتی قائم(عج) خرم‌آباد به‌عنوان یکی از کانون‌های اصلی پذیرایی از رزمندگان اسلام در سال‌های دفاع مقدس، محل فعالیت‌های گسترده‌ی مردمی در حمایت از جبهه‌های جنگ بوده است. مصاحبه با دست‌اندرکاران و عوامل  فعال در این ایستگاه صلواتی، تجربیات نابی را در زمینه‌ی مدیریت، پیش روی قرار می‌دهد. محققین تاریخ شفاهی، همچنین به سراغ اعضای گروه تئاتر دبیرستان امیرکبیر خرم‌آباد در دهه‌ی شصت، رفته و با آن‌ها به گفتگو نشسته‌اند. این گروه، علاوه بر مدارس لرستان، در مراسم و مناسبت‌های مختلف دیگر نیز حضور جدی داشته است. موضوع «تشییع شهدا» از جالب‌ترین و مهم‌ترین موضوعات سال‌های دفاع مقدس است. گروهی که متولی این امر بوده‌اند، حساس‌ترین و ظریف‌ترین وظایف را برعهده داشته‌اند. ازجمله‌ی این وظایف، می‌شود به انتقال خبر شهادت رزمنده‌ها به خانواده‌هایشان اشاره کرد. کسی که حامل خبر شهادت رزمنده‌ها بوده است، یکی از سوژه‌های تاریخ شفاهی در استان لرستان است. خاطرات ارزشمند این شخصیت، می‌تواند دستمایه‌ی بسیار مناسبی برای صدها داستان و فیلم‌نامه باشد. در کنار او، سایر فعالین در ستاد تشییع شهدا نیز، هر کدام تجربیات و خاطراتی را از عملیات مهمی به نام استقبال، تشییع و تدفین شهدا دارند. مصاحبه با این افراد نیز ادامه دارد.  

«دایه وقت جنگه…» را بسیاری از ایرانی‌ها شنیده و به خاطر سپرده‌اند. این سرود لری را «محمد میرزاوندی» خوانده است. او، علاوه بر این سرود ماندگار، ده‌ها اثر دیگر نیز در فضای دفاع مقدس و انقلاب اسلامی دارد. کتاب خاطرات او بعد از مصاحبه و تدوین، با نام «تا نفس دارم می‌جنگم» آماده‌ی انتشار است. خاطرات روحانی مبارز و تاثیرگذار منطقه‌ی لرستان «آیت‌الله صادقی قهاره» از سال‌های مبارزه و بعد از انقلاب، منظومه‌ای است خواندنی از فضای فرهنگی، سیاسی، علمی روزگار این روحانی انقلابی. ویراست اول از کتاب خاطرات شفاهی ایشان نیز توسط پژوهشگران تاریخ شفاهی لرستان تدوین شده است. از زمینه‌های دیگری که در استان لرستان تعقیب می‌شود، گردآوری خاطرات مربیان پرورشی دهه‌ی شصت است. تا امروز با ۳۰ نفر از این مربیان مصاحبه شده است. مربیان پرورشی در آن سال‌ها، به‌نوعی متولی و محور فعالیت‌های فرهنگی و هنری شهرها بوده‌اند. نه تنها در مدارس، که در مساجد و سایر مکان‌ها، اثری از فعالیت ایشان دیده می‌شد. بازخوانی تجربیات و خاطرات این مربیان، می‌تواند بسیاری از چالش‌های موجود فرهنگی و تربیتی امروز را رفع سازد. مداحان انقلابی هم در تداوم جریان فرهنگی هنری جبهه فرهنگی تأثیرگذار بوده‌اند. تاریخ شفاهی مداحی در سال‌های دفاع مقدس با مصاحبه‌هایی با علیرضا قهرمانی و داریوش رحیمی آغاز شده و در ادامه، سایر مداحان نیز مورد مصاحبه قرار خواهند گرفت.

آنچه در آذربایجان شرقی کار شده: مربیان پرورشی، نهضت سوادآموزی و…

آنچه در این خطه گذشته است را روح‌الله رشیدی بازگو کرد. فعالیت‌های امور تربیتی در دهه‌ی شصت، یکی از فراگیرترین زمینه‌هایی است که پژوهشگران تبریزی به آن ورود کرده‌اند. شناسایی صدها مربی دهه‌ی شصتی و قریب به ۱۰۰ ساعت مصاحبه با آن‌ها، در آستانه‌ی به دست دادنِ محتوایی ارزشمند از خاطرات این مربیان در زمینه‌هایی مانند فعالیت‌های گروهک‌های سیاسی در سال‌های نخست انقلاب، گروه‌های سرود، گروه‌های نمایش، فعالیت‌های مربوط به پشتیبانی از جنگ، نمایشگاه‌ها، مسابقات، اردوهای جهادی و… قرار دارد. همچنین، قریب به ۳۵۰۰ قطعه عکس و ده‌ها ساعت فیلم آرشیوی از این فعالیت‌ها، حاصل این حرکت نو و بدیع است. نهضت سوادآموزی، از دیگر میدان‌هایی است که باید مورد توجه تاریخ‌نگاران قرار گیرد. این نهاد مردمی، با آن خدمات ارزشمندش، کانون ظهور و بروز انگیزه‌های انقلابی و عدالت‌خواهانه برای رفع بی‌سوادی از دورترین نقاط کشور بوده است. خاطرات آموزشیاران و راهنمایان تعلیماتی آذربایجان شرقی، معدنی از تجربه‌های دقیق و کاربردی است که مجموعه‌ی آن‌ها، منشور نشر علم و بسط عدالت در سال‌های بعد از انقلاب را شکل می‌دهد. قرار است، مصاحبه گران تاریخ شفاهی با حدود ۱۰۰۰ نفر از این نیروها، به گفتگو بنشینند.

خاطرات استاد اسفندیار قره‌باغی، خواننده جاودانه‌هایی مانند «آمریکا ننگ به نیرنگ تو» بعد از ۲۰ ساعت مصاحبه در کتابی با عنوان «متولد بهمن» آماده‌ی انتشار است. خاطرات استاد قره‌باغی، می‌تواند در کنار تجربیات سایر چهره‌های موسیقی انقلاب، به ترسیم نظریه‌ی موسیقی انقلاب کمک کند. گرافیک، از جمله هنرهایی است که همراه با انقلاب، رشد چشمگیری داشته؛ «مجید دلدوزی» هنرمند تبریزی، در ردیف گرافیست‌های برجسته‌ی سال‌های دفاع مقدس جای می‌گیرد. طراحی ده‌ها آرم و نشانه برای نهادها، رویدادهای انقلاب کارنامه‌ی هنری او را هر چه باشکوه‌تر جلوه می‌دهد. فعالیت در مجله‌های امید انقلاب و نهال انقلاب به‌عنوان طراح و تصویرگر، فعالیت در تبلیغات لشکر عاشورا، فعالیت در نهضت سوادآموزی، حضور در کنار رزمندگان حزب‌الله لبنان و… از جمله سوابق ارزنده‌ی این هنرمند است. خاطرات دلدوزی بعد از ۳۰ ساعت مصاحبه، در مرحله‌ی نگارش نهایی قرار دارد. 

روحانی خلاق تبریزی، که با روش‌های نو  و بدیع، در پی آموزش معارف اسلامی طی چهار دهه‌ی گذشته بوده است، بازگوکننده‌ی مجموعه‌ای از ابتکارات و تجربیات کاربردی در زمینه‌ی آموزش فرهنگی است. حجت‌الاسلام حسین قدوسی، از فعال‌ترین روحانیون منطقه‌ی آذربایجان، سال‌هاست با نسل‌های مختلف کار کرده؛ تاریخ شفاهی ایشان، بعد از ۴۰ ساعت مصاحبه، در آستانه‌ی تدوین نهایی قرار دارد. مصاحبه با صدیقه صارمی (بانوی رزمنده‌ی تبریزی که سابقه‌ی فعالیت در جهاد، نهضت و امور تربیتی را نیز دارد)، حسین جباری پور (عکاس دفاع مقدس که عکاس پرتره‌ی همه‌ی رزمندگان لشکر عاشورا بوده است)، جلیل طایفی (فیلم‌سازی که فیلم‌هایش را در بسیاری از مدارس و مساجد روستاها و شهرهای آذربایجان با آپارات نمایش داده است)، مهدی لزیری (پایه‌گذار تئاتر انقلاب در تبریز)، غلامرضا احمدی (آزاده‌ای که عضو گروه‌های سرود و تئاتر در اسارت بوده) و چند شخصیت دیگر نیز در تبریز انجام شده و محصول نهایی بخشی از این مصاحبه‌ها در شرف آماده‌سازی است.

تهران؛ پیش به‌سوی تدوین نظریه‌ی موسیقی انقلاب

حضور چهره‌های برجسته در پایتخت، برای محققین ساکن تهران غنیمتی است. مرتضی قاضی، پژوهشگر تاریخ شفاهی، در گزارشی که از فعالیت‌های صورت گرفته در تهران ارائه کرد، به انجام مصاحبه‌های مفصل با چندین هنرمند برجسته و نامدار حوزه‌ی موسیقی انقلاب اشاره کرد. خاطرات مرحوم منوچهر ابرآویز، تولیدکننده‌ی ۱۸ سرود ماندگار و شاخص انقلاب که فعالیتش را از پیش از انقلاب آغاز کرده بود، بعد از ۱۵ ساعت مصاحبه و البته پژوهش‌های جانبی، آماده‌ی انتشار است. این مصاحبه‌ها تا چندی پیش از درگذشت نابهنگام این هنرمند انقلابی، انجام‌گرفته است. سرودهایی مانند ۱۷ شهریور، خمینی‌ای امام، برخیزید و… را چهره‌ای فعال و خلاق به نام «سید حمید شاهنگیان» ساخته است؛ آن‌هم در بحبوحه‌ی مبارزات انقلابی مردم. خاطرات این هنرمند ارزنده نیز که بخشی درخشان از تاریخ موسیقی انقلاب را شکل می‌دهد، بعد از حدود ۲۰ ساعت مصاحبه گردآوری شده است.

 حسین شمسایی، به‌عنوان یکی از مؤثرترین عوامل گردهم آمدن هنرمندان انقلابی و تولید آثار هنری در سال‌های پیش از انقلاب، یکی دیگر از سوژه‌های مورد توجه در تهران است. او، که در متن بسیاری از رویدادهای فرهنگی و هنری دهه‌های ۵۰ و ۶۰ قرار داشته، از مطلع‌ترین افراد به‌ویژه در حوزه‌ی تولید سرود و موسیقی انقلابی محسوب می‌شود.  مصاحبه با استاد احمدعلی راغب (آهنگساز جاودانه‌هایی مانند شهید مطهر، این بانگ آزادی، آمریکا آمریکا و…)، محمد گلریز (خواننده‌ی ماندگارترین سرودهای انقلابی) و سید محمدمیرزمانی هم در تهران انجام گرفته و در مرحله‌ی تدوین قرار دارد. بخش مهمی از خاطره‌انگیزترین سرودهای مردمی دوره‌ی دفاع مقدس توسط بچه‌های گروه سرود آباده خوانده‌شده است. تاریخ شفاهی این گروه سرود، که شامل مصاحبه با اعضا و مربی این گروه، استاد احمد توکلی، است، توسط واحد تاریخ شفاهی تهران در حال انجام است.

مساجدی که نباید فراموش شوند؛ مشهد کانون فعالیت‌های مسجدی

مشهد از اصلی‌ترین کانون‌های انقلاب اسلامی بوده است. تاریخ شفاهی جبهه فرهنگی انقلاب در این شهر، فصل مفصلی از متنوع‌ترین رویدادهای فکری، فرهنگی و هنری را بازگو می‌کند. حجت‌الاسلام طباطبایی، از محققین تاریخ شفاهی در مشهد، به بخشی از فعالیت‌های صورت گرفته در مشهد اشاره کرد. مسجد کرامت، که روزگاری محل حضور و فعالیت حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بوده، شاهد روزها و شب‌های پرخاطره‌ای است. مصاحبه با قدیمی‌های مسجد و افرادی که به‌نوعی در جریان فعالیت‌های مختلف این مسجد به‌ویژه در سال‌های دهه‌ی ۵۰ و ۶۰ قرار دارند، آغاز شده و تا امروز حدود ۷۰ درصد از محتوای برآورد شده، گرد آمده است.

مسجد الجواد هم از جمله مساجد سازنده و مؤثر مشهد بوده؛ شهید تدین، محور شاخص‌ترین فعالیت‌های تربیتی و فرهنگی صورت گرفته در این مسجد بوده است. بازخوانی آنچه در این مسجد گذشته، می‌تواند اصول آزموده شده و جواب داده‌ی تربیتی و فرهنگی را بازگو کند. قطعاً این محتوا می‌تواند چارچوبی را برای تغذیه‌ی علوم تربیتی و اجتماعی ایرانی اسلامی به دست دهد. تا امروز ۴۲ ساعت مصاحبه با عوامل مختلف فعال در مسجد الجواد صورت گرفته است. تاریخ شفاهی مسجد مالک اشتر، که از چند سال پیش آغاز شده، خواهد توانست کارکردهای اساسی مسجد را در پرورش استعدادهای هنری و به‌کارگیری این استعدادها در مدیریت فرهنگی جامعه به رخ بکشد. این مسجد سازنده و زاینده، ده‌ها هنرمند شاخص در زمینه‌ی سینما و تئاتر را جامعه‌ی هنری کشور تقدیم کرده است. تئاترهای تولید شده در این مسجد، واجد مشخصه‌های هنر متعهد بوده؛ آن‌چنان‌که نه‌تنها در مشهد که در سراسر کشور، به‌عنوان مدلی موفق از کار هنری انقلابی پذیرفته شده است. در پروژه‌ی تاریخ شفاهی مسجد مالک اشتر، با تعداد قابل توجهی از فعالین دهه‌ی ۶۰ این مسجد مصاحبه شده است.

مسجد صاحب‌الزمان در نیشابور نیز مورد توجه پژوهشگران تاریخ شفاهی خراسان قرار گرفته است. این مسجد، محل اصلی برگزاری مراسم تشییع شهدای نیشابور بوده است. در سبزوار، گروه شاهد (هاتف) که سابقه‌ی دور و درازی در فعالیت‌های فرهنگی و هنری دهه‌ی شصت دارد، از چند سال پیش به این سو، مورد توجه قرار گرفته. هاشم‌آبادی، مسئول این پروژه، از مصاحبه‌های مفصل و پردامنه با اعضای این گروه گفت. محتوای قابل‌توجهی که از این مصاحبه به‌دست‌آمده، خواهد توانست جزئیات شکل‌گیری و نمونه‌های مختلف فعالیت‌های این گروه را بازتاب دهد. تاریخ شفاهی علیرضا خالقی (خالق تابلوهای مهم نقاشی در دوره‌ی انقلاب و دفاع مقدس)، محمد ملتجی (هنرمند تئاتر در دوره دفاع مقدس) هم در مشهد دنبال می‌شود.

 کاشان؛ آغاز ناگفته‌های شنیدنی

واحد تاریخ شفاهی کاشان نیز که به‌تازگی کار خود را آغاز کرده است به ارائه فعالیت‌های خود پرداخت. محسن صفایی‌فرد از تدوین خاطرات شفاهی محسن خسروی نویسنده و کارگردان برجسته‌ی تئاتر که در سال‌های دهه‌ی ۶۰، ده‌ها نمایش را روی پرده برده است، خبر داد. خسروی که به‌نوعی می‌توان او را از بنیان‌گذاران تئاتر کاشان دانست با راه‌اندازی پرشور نمایش در مسجدِ موسوم به میان‌چال در این شهر تئاتر را به مسجد برد و توانست با امکانات ابداعی و خلاقانه در آن مسجد، سن تئاتر ایجاد نماید. او بعدها با این زمینه و نگرش، سر از اجراهای پرتماشاگر در سالن‌های بزرگ شهر و کشور درآورد و از جمله نمایش‌های او در تالار وحدت و جشنواره‌های مختلف ملی و دانشجویی به اجرا درآمد و مورد تقدیر و تشویق قرار گرفت. علاوه بر خاطرات این هنرمند، متن نمایش‌نامه‌های او نیز در قالب کتابی مجزا به نام «۲۰ پرده از نمایش سال‌های شیدایی» جمع آوری شده است.

 مصاحبه با مربیان پرورشی دهه‌ی شصت در کاشان هم پیگیری می‌شود. محققان این مجموعه از میان جمعی از معلمان جوان شهر انتخاب‌شده‌اند تا ضمن ثبت فعالیت‌های مهم مربیان پرورشی در دوران انقلاب، به انتقال تجربه‌های تربیتی به آن‌ها و به‌نوعی پر کردن شکاف نسلی میان معلمان پیشکسوت انقلابی و جوان‌ترها کمک شود. موسی کیخا نیز از چهره‌هایی است که در کاشان مورد پژوهش تاریخ شفاهی قرار گرفته است. او که روایت جذابی از نحوه تولد و تحصیلش در سیستان و بلوچستان و چگونگی مهاجرتش به کاشان در کشاکش انقلاب گفته است، به توضیح و تبیین یادداشت‌های روزانه‌اش از جهاد سازندگی کاشان در دوران دفاع مقدس می‌پردازد؛ چرا که او راوی مجموعه‌ای ۱۴ جلدی از آن دوران به‌عنوان روزنوشت‌های جهاد بوده است.

تجربه‌هایی مردمی و فراگیر که باید تکرار شوند

این نشست، دو مهمان ویژه هم داشت. دو مهمانی که هر کدام تجربه‌ی ارزنده از کار خودجوش در تاریخ‌نگاری انقلاب و دفاع مقدس داشته‌اند. طلبه‌ی جوانی به نام بهرامی، که به همراه رفقای طلبه‌ی خود، در اقدامی بدیع، اقدام به گردآوری تاریخ شفاهی «روستای ورین» از توابع محلات کرده است. این روستا با ویژگی‌های خاص فرهنگی و اجتماعی‌اش، در جریان مبارزات انقلابی حضور فعال داشته و تعداد قابل توجهی شهید را در دفاع مقدس تقدیم کرده است. حجت‌الاسلام بهرامی و رفقایش، توانسته‌اند ده‌ها ساعت مصاحبه‌ی صوتی و تصویری با اهالی این روستا انجام دهند. تجربه‌ی این گروه خودجوش، می‌تواند در گسترش تاریخ‌نگاری روستایی به کار آید.

محمدمهدی ابوالحسنی، دیگر مهمان ویژه‌ی نشست، از تجربه‌ی مصاحبه با والدین ۳۵۰۰ شهید استان کرمان سخن گفت. کاری نو و چشمگیر که در صورت فراگیر شدنش، خواهد توانست وزن قابل‌توجهی را به منظومه‌ی تاریخ انقلاب اسلامی بیفزاید.

منبع: دفتر مطالعات جبهه فرهنگی


نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی