در آذربایجان یک تشکل مذهبی به نام «جمعیت امربه معروف و نهی ازمنکر» نقش تعیین‏کننده‏ای در انتخابات دوره هفدهم مجلس در تبریز ایفا کرد. در شرایط فضای باز سیاسی، این تشکل توانست توده‏های مذهبی را برای انتخابات بسیج نماید. حتی برای ترغیب مردم، برخی وعاظ و روحانیون سخنور را از مرکز برای ایراد سخنرانی‏های تحریک‏کننده به تبریز دعوت کرد. در خلال همین مراسم‏ها، مردم در مساجد نسبت به مساله انتخابات و انتخاب اصلح آگاهی‏هایی به دست آوردند و حتی در رقابت با گروه‏ها و جناح‏های رقیب، به طور جدی تری در صحنه انتخابات حضور یافتند. این نقش آفرینی چنان تعیین‏کننده بود، که با واکنش یک گروه رقیب به نام «جمعیت فداکاران آذربایجان» مواجه گردید. به طوری که در خلال انتخابات، درگیری و زد و خوردهایی بین طرفداران رقبا رخ داد.
 بنابر یک گزارش مفصل ، شیخ فضل‎الله محلاتی از طلاب وقت حوزه علمیه قم که به عنوان نماینده آیت‏الله کاشانی و به دعوت «جمعیت امر به معروف» به تبریز عزیمت کرده بود، با ایراد سخنرانی‎هایی چند در ماههای محرم و صفر، اهالی را به انتخاب نمایندگان طرفدار آیت‏الله کاشانی دعوت کرد. میرزا علی اکبر صحت، سید جواد خلخالی و ... از سران آن جمعیت، نقش مهمی در این وقایع به خصوص حمایت رسمی از کاندیدای طرفدار آیت‏الله کاشانی به نام شیخ مرتضی خلخالی ایفا کردند. به طوری که برای ترغیب مقامات مرکز به ویژه آیت‏الله کاشانی، چندین تلگراف شکوائیه از فعالیت‏های و اقدامات جناح مقابل به نخست‏وزیر و سایر مقامات رسمی مخابره نمودند.
از آن جمله در تلگرافی به تاریخ 18/10 1330 خطاب به آيت الله كاشاني با اشاره به این که: «بنا به دعوت جمعي، حجت الاسلام آقاي حاجي سيدمرتضي خلخالي مدتي است وارد تبريز در مسجد جامع مشغول تبليغ مي باشند كه با پخش در راديو قاطبه اهالي استفاده مي كنند.» درخواست نمودند: «چون معظم‏له كانديد شدن قبول نكرده درصدد مراجعت مي باشند استدعا مي كنم براي استفاده از تبليغات موثر ايشان تجديد فرمايند به تبليغات ادامه دهند.» در پایان این تلگراف اسامی آقایان: حسين فاطميان، حسين صوفياني، صادقي، علي اكبر صحت، حسيني، مير ابراهيم خرازي، علي داروئي، سيد محسن اخلاقي، غلامعلي نامداري، كريم فرهادي، احمد محمدنژاد، عباچي، ميرزاحسين خوئي آمده است.
 در همین راستا، گروهی دیگر منتسب به همین جمعیت در تلگرافی مشابه و کثیرالامضاء به تاریخ 21/10/1330خطاب به آيت‏الله كاشاني با اشاره به این که: «از روزي كه حجت‏الاسلام آقاي حاجي سيد مرتضي خلخالي بنا به دعوت اهالي وارد تبريز شده در مساجد اجتماع مشغول تبليغ و ترويج تعاليم اسلامي با پخش از راديو قاطبه اهالي استفاده مي كردند.» خاطر نشان نمودند: «چون اين تبلیغات موثر، موقعيت خائنين را متزلزل، غاصبين حقوق انتخابي را متوحش كرده، با وجود استاندار مورد اعتماد توانسته اند تضييقاتي به وجود آورده مانع پخش تبلیغات مذهبي بشوند.» آنان در پایان از آیت‏الله خواسته‏اند: «استدعا داريم با قدرداني از اين شخصيت روحاني كه خود كانديداتوری را نمي پذيرد مقرر فرمائيد از تبليغات مذهبي رفع تضييق شده احساسات خروشان مردم تسكين يابد.»
در پایان این تلگراف اسامی آقایان: «علي اكبر سركاراني، محمد خراط تبريزي، اسمعيل‏هاشمي فيروزمند، خلخالي، علي اكبر صحت، ميرابراهيم بابري، غلامحسين اخلاقي، محمد نعيمي، كريم عبدالله زاده، حسين قلي تهباش، غلامعلي پايدار ن‍ژاد، محمد مريخي، اصغر حلمي، سيد جواد هشترودي، اكبر صادقي، حسين پيشكار اكبر برازي، صمدي زينال عدلي، حسن خدائي، رضا قلي پتوك شعاران، حسن ترابي، احمد سهيلي، محمد رضائي، علي اكبر گوئي، عبدالحسين صوفي، غلامحسين خياباني، تقي زادگان، محمد رصولي، اصغر باغ پيشه، عبدالحسين ايوبي، حسن خادم، حسين رسول بنكدار، جواد صادقي، علي صانع اسمعيل خياباني، عباس قلي، غلامعلي فتح المفضل، الهي، حسين پور چهاني، حسين حسين نژاد، دانش سيد محسن اخلاقي، جمشيد بينش، رحيم شيربنكار، تقي مشعود، ميرامير سيد غياثي، ميراحمدي موسوي، ميرعلي اصغر غيابي، علي اسمعيل زاده، مجيد شهيد پور، سيد صدري، احمد شكرزاده، عبدالحسين جوادي، عباس قلي شيد محمدي، محمدقلي محسن، سعيد اسمعيل، اطمينان محمد حسين، صادق فيض، حسين خديوي، ابراهيم علاف، محمد علي رضائي، محمد امير حسيني، محمد باقر تبريزي نژاد، ميرزايي، حسين پيشرو، ميرمحمدعلي قرآني، اسمعيل امجدي، يوسف نانوا محمد زرين قلي، يعقوب پور باقري، عبدالحسين بهاز، مهدي احمدي، حميد رسول زاده، جمال سينايي، عبدالله دانشگر، ميرعبدالحسين رضوي، محبوب ستاري، علي اصغر دلنواز، حسين عزيز فاطمي، اسمعيل رضاپور، حاجي محمدتقي، سيد مرتضي محمدي نعيمي، ميرحسن انزلي نژاد، حسن صابون چي ، سيد صادق علي برايي اصل، علي اكبر، علي تقوي، حسين ترابي، محمدحسين، سيد علي خجسته غفار خامنه، ميرزا حسين خوئي» آمده است.
اما برای شناخت جایگاه و اقدامات این جمعیت و فعالیت‏های انتخاباتی آنان، گزارشات مقامات دولتی استان به شرح ذیل می‏تواند، پرتوی از ماهیت این تکاپوها را روشن سازد. بر این اساس، سند شماره 16114 ستاد ارتش و به نقل سرلشكر مقبلي فرمانده لشكر 3 تبریز، به تاریخ 18/ 10 /1330حاکی است: «محلاتي از مبلغين جمعيت امر به معروف و نهي از منكر در مسجد جامع در ضمن سخنراني به هيئت حاكمه شديداً حمله نموده و وزرا و وكلاء و مسئولين امور را دزد و خائن و بيگانه پرست خطاب نموده و بعداً آقاي سيدمرتضي خلخالي واعظ اظهار داشته كه خوب به خاطر دارم كه يك نفر پاسبان ترياك و خمار جلو مسجد مي ايستاد و علما را جلب مي كرد و مجتهد در محراب از ترس پاسبان ترياك جرئت نماز گزاردن نداشت مردم بايد متحد شده و نگذارند كه اين قبيل جريانات تكرار شود و هم چنين درباره لزوم انتخاب 5 نفر از علماء طراز اول به وكالت مجلس بياناتي ايراد نمود».
در این راستا گزارش رمز دکتر سجادی استاندار آذربایجان مورخ 24/11/1330 با شماره 5985، به دکتر مصدق نخست‏وزیر، در باره تشکیل این جمعیت و فعالیت‏های انتخاباتی آن، ابعاد دیگری از موضوع را روشن می‏سازد: «قريب دو ماه است جمعيتي به نام جمعيت امر به معروف و نهي از منكر در تبريز تشكيل، شخصي به نام شيخ فضل الله محلاتي خود را نماينده حضرت آيت‏الله كاشاني معرفي نموده در ابتداء امر به عنوان سخنراني مذهبي و بعد تبليغات انتخاباتي به نفع آقاسيدجواد خلخالي كارمند وزارت دارايي [شیخ مرتضی خلخالی صحیح است. سیدجواد خلخالی از سران جمعیت امر به معروف بود] جلساتي در مسجد جامع تشكيل و همه روزه ضمن سخنراني هاي خود عليه نمايندگان فعلي مجلس شوراي ملي و به نفع كانديداي خود تبليغ مي نمودند از روز نوزدهم بهمن كه اخذ رأي در حوزه انتخابيه تبريز شروع شد تبليغات شديدتر مي شد لكن به نام حفظ آزادي انتخاب و به احترام آزادي بيان با رعايت اقدامات احتياطي به هيچ وجه كس متعرض آنها نگرديد.» نامبرده سپس به وقایع روز انتخابات پرداخته و می‏افزاید: «ديروز آخرين روز اخذ رأي در تبريز بود مقارن ساعت شش و نيم بعد از ظهر يعني پس از آخرين ساعت اخذ رأي آقاي سیدجواد خلخالي در معيت عده از طرفداران خود به حالت اجتماع به شهرداري كه محل انعقاد انجمن نظارت است رفتند. سخنرانان آنان در ميدان شهرداري مشغول متينگ دادن شده وعده هم به عنوان نماينده به اتاق انجمن نظارت رفته تقاضاي سه روز تمديد اخذ آراء شهر تبريز را مي نمايند با قيد اينكه اين كار در حومه تبريز نبايد انجام شود يعني براي چهارده صندوق شهر سه روز تمديد اخذ راي كنند و براي چهل و سه صندوق حومه بسيار وسيع شهر تمديد قائل نكردند. چون اين درخواست با الفاظ تهديدآميز عنوان مي شد انجمن حاضر به اتخاذ تصميم فوري نشده و اظهار نموده اول جمعيت بايد متفرق شود تا مادر محيط آرام بتوانيم مشاوره كرده و پس از تبادل نظر تصميم اتخاذ كنيم بالاخره در ساعت نه و نيم بعد از ظهر عده در حدود پانزده نفر به عنوان نماينده به تلگرافخانه رفته و مطالب خود را حضور جناب آقاي نخست وزير تلگرافي معروض داشته».
استاندار در ادامه گزارش مفصل خویش، در باره ماجرای درگیری روز بعد نیز خاطر نشان نموده: «امروز صبح آن عده طرفداران جمعیت امر به معروف، پس از اطلاع يافتن از تصميم انجمن نظار مبني بر غيرقابل قبول دانستن تقاضاي آنان به علت عدم انطباق با مقررات قانون انتخابات در مسجد جامع اجتماع نموده مردم بازار را دعوت به بستن دكاكين و تحصن در تلگرافخانه مي نمودند. در اين بين عده از دسته مخالف آنها در مسجد ظاهر شده و شروع به مخالفت با بيانات ناطق جمعيت امر به معروف و نهي از منكر مي كنند ضمناً چند تير به هوا شليك مي كنند كه هر دسته خالي شدن تير را به طرف مقابل نسبت مي دهد. خوشبختانه تلفاتي وارد نگرديده فقط آقا شيخ علي اكبر صحت كه از سخنرانان جمعيت امر به معروف است در اثر ضربت مشت ولگد مختصراً مجروح مي گردد كه در اين ساعت هم در تلگرافخانه متحصن مي باشند.»
ایشان سپس به واکنش جمعیت مذکور پرداخته و می‏افزاید: «موضوع تيراندازي و تشخيص مرتكبين از هر دو دسته و تعقيب قانوني آنان از طرف شهرباني در دست اقدام است. شش شبانه روز است كليه مأمورين انتظامي با فداكاري منتهاي مراقبت را در حفظ انتظامات با مراعات احترام از وقوع حادثه به عمل مي آورند. عده كثيري از ساكنين شهر هم همه روزه از تحريكات تهديدآميز سه چهار نفر گردانندگان جمعيت امر به معروف شاكي بوده، معذالك آنها به علت احساس عدم موفقيت كامل احتمالي نامزد خود دم از آزاد نبودن انتخابات مي زنند در اثر تحريكات زيادي كه [توسط این جمعیت] شده و پي در پي مردم به كشتار دعوت مي شدند، بيم آن مي‏رفت كه فاجعه مهمتر از قضيه زاهدان پيش آمد نمايد. ولي به خواست خداوند و در اثر خونسردي مامورين جريان به ترتيب معروض جلوگيري شده و حال محركين كه مي بينند تير آنها به سنگ خورده با معكوس جلوه دادن قضايا و ذكر مطالب اغراق آميز از قبيل اينكه عده مقتول و مجروح شده اند مي-خواهند مردم را مرعوب و وادار به بستن دكاكين نمايند.» که البته پایان گزارش حاکی از اتخاذ تدابیر برای خاتمه اعتصاب بازاریان است: «از طرف آقايان حجج اسلام: شبستري و انگجي و ميلاني روحانيون تبريز بنا به آنچه كه در ملاقات امروز عصر به اين جانب اظهار داشتند، بازاري‏ها را دعوت به باز كردن دكاكين خود شده اند تفصيل جزئيات امر توسط شهرباني به شهرباني كل مخابره گرديده است انجمن از ساعت سه و نيم بعد از ظهر مشغول شمارش و استخراج آراء شده است.»
در همین راستا تلگراف رمزی مشابه نیز از سوی آقای صبا، فرماندار تبریز در تاریخ 24/11/1330خطاب به دکتر مصدق نخست‏وزیر مخابره شده، که در آن بخش دیگری از رویدادهای بازگو شده است. در این تلگراف با اشاره به این که: «در ساعت شش بعد از ظهر امروز اخذ آرا در نهايت نظم و آرامش پايان يافت.» در خصوص واکنش سران جمعیت امر به معروف خاطر نشان نموده: « مقارن ساعت هفت بعد از ظهر جمعيتي به نام امر به معروف و نهي از منكر جلو عمارت شهرداري محل تشكيل انحمن تجمع و به طور دسته جمعي قصد دخول به محوطه انجمن را داشتند كه مأمورين انتظامي جلو تهاجم آنها را گرفتند و آقايان سيد مرتضي شبستري و شيخ فضل‏الله محلاتي و سيد جواد خلخالي و طلائي و داوران به اطاق انجمن وارد و با تهديد و تشدد تقاضا داشتند كه مدت اخذ آراء در شهر سه روز تمديد شود و پافشاري مي كردند كه انجمن در حضور آنها و با بودن جمعيت كثيري كه افراد مشكوك و افراطي با آنها مخلوط شده بودند در بيست متري محل انجمن كه مشغول تظاهرات بودند بلادرنگ تصميم قطعي براي موافقت به تقاضاي سه روز تمديد آنها بنمايد.» سپس اضافه کرده: «با اين كه تذكرات قانوني به آنها داده مي شد و مأمورين انتظامي مراقب حفظ انتظامات بودند ولي به واسطه آرام نبودن محل انجمن، اعضاء انجمن موفق به اتخاذ تصميمي در اين باره نشدند و حوالي ساعت نه و نيم بعد از ظهر در نتيجه مراقبت مأمورين تامينيه جمعيت متفرق گرديدند و اظهار مي‏داشتند كه در تلگرافخانه متحصن خواهند بود». فرماندار در پایان نیز یادآوری نمود: «فعلاً اوضاع آرام و صندوق‏هاي ضبط آراء انجمن هاي فرعي و شعب و حومه به واسطه پايان مدت اخذ رأي با دستور قبلي انجمن مركزي به تدريج به شهر انتقال و تحويل انجمن مركزي مي شود.»

رحیم روح بخش
roohbakhsh1965@yahoo.com
  



نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی