تحليل رويدادهاي تاريخ معاصر ايران و جنگ‌هاي ايران و روس
«در مشروطه چه گذشت؟» عنوان كتابي پژوهشي است كه به بررسي و تحليل رويدادهاي تاريخ معاصر ايران، از جنگ‌هاي ايران و روس تا حوادث مشروطيت مي‌پردازد. اين كتاب دربردارنده يك مقدمه، چهار بخش و گزيده‌اي از اسناد، با عنوان «پيوست‌ها» است.
خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، «مشروطيت را بايد درست تبيين كنيم. آن چه من بر آن اصرار دارم مسأله تاريخ‌نگاري مشروطه است. ما واقعا به تاريخ مستند، قوي و روشني از مشروطه نياز داريم.» گفته بالا فرمايشات مقام معظم رهبري درباره تاريخ مشروطه است كه سال گذشته در اين باره سخن گفته‌اند.
شمار منابع و مآخذي كه درباره انقلاب مشروطيت ايران نگاشته شده‌اند (شامل پژوهش‌ها، خاطرات، اسناد، تك‌نگاري‌ها، تحقيقات ادبي و...) آنچنان گسترده است كه حتي بررسي عناوين مهم آن نيز كاري دشوار به نظر مي‌رسد. كتاب‌شناسي مختصري كه «حافظ فرمانفرمائيان» در ساليان پيش فراهم كرده بود (1345)، يا آنچه علي پورصفر به نام «كتاب‌شناسي انقلاب مشروطيت» (مركز نشر دانشگاهي ـ 1373) منتشر كرد، تنها گوشه‌اي از انبوه كتاب‌ها و مقالاتي است كه پيش روي محققان آن دوره از تاريخ ايران قرار دارد. با اين همه هنوز تحقيق و تحليلي جامع و فراگير، كه همه جوانب سياسي و اجتماعي انقلاب مشروطيت را در بربگيرد، صورت نگرفته است.
گاه ملاحظات شخصي، غرض‌ورزي‌هاي سياسي، تمايلات حزبي و موارد ديگر، نويسندگان و پژوهندگان مشروطيت را دچار برداشت‌هاي نادرست و كم و كاستي‌هاي فراوان كرده است. خوشبختانه در سال‌هاي اخير تعداد فراواني از اسناد مشروطيت و حوادث پس از آن، به شيوه‌اي طبقه‌بندي شده و در دسترس پژوهندگان قرار گرفته است. به ويژه چاپ خاطرات مرداني كه خود در حوادث مشروطيت دست داشته‌اند، دسترسي علاقه‌مندان به منابع پايه‌اي مشروطيت را ميسر ساخته است اما اين نيز گفتني است كه متاسفانه برخي از رجال نقش‌آفرين آن دوره از بازگويي بي‌پرده خاطرات خود سرباز زده‌اند، يا آنچه كه نوشته‌اند دربردارنده همه حقايق نيست. براي نمونه مي‌توان به كتاب «خاطرات احتشام السلطنه» اشاره كرد كه مي‌توانست بسيار پر بارتر و حاوي مطالب ارزنده‌تري باشد.
ناشر در مقدمه ابتدا به فرازهايي از بيانات رهبر معظم انقلاب در همايش صدمين سالگرد مشروطيت (ارديبهشت 1385) اشاره مي‌كند و مي‌نويسد كه كتاب «در مشروطه چه گذشت؟» بر اساس چارچوب‌ها و تاكيداتي كه رهبر انقلاب در سخنراني خود به آنها اشاره داشته‌اند، فراهم آمده است.
ناشر، پژوهش خود را تلاشي براي تبيين و تدوين جامع‌تر و كامل‌تر تاريخ مشروطه دانسته است. سپس مباني و اساسي را كه در تاليف كتاب مورد توجه قرار گرفته‌اند، برشمرده است. تحليلي كوتاه از منابع مشروطيت و ارزيابي آنها، بخشي ديگر از مقدمه ناشر را شكل مي‌دهد.
پس از اين مقدمه، مشروح بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامي در ديدار شوراي مركزي و كميته‌هاي علمي همايش صدمين سالگرد مشروطيت آورده شده است. رهبر انقلاب به نقش مهم و سرنوشت‌ساز روحانيت در مشروطيت اشاره مي‌كنند و تاكيدشان بر اين است كه بايد درباره نهضت علما در رويدادهاي مشروطيت پژوهش گسترده‌تري انجام بگيرد تا به درك درست وقايع آن دوره بيانجامد.
به خصوص وجه عدالت‌خواهي علما، نكته‌اي است كه راه‌گشاي شناخت مسايل مشروطيت و حركت ضد استعماري علما خواهد بود. موضوع ديگري كه رهبر معظم انقلاب مورد توجه قرار مي‌دهند، كاميابي غربي‌ها، به ويژه انگليسي‌ها، در انقلاب مشروطيت و علل آن است. استفاده از تجربه مشروطيت و پرهيز از اشتباهاتي كه در آن برهه زماني پيش آمد، پايان بخش بيانات رهبر معظم انقلاب است.
زمينه‌ها و علل جنبش مشروطه
«وقايع و حوادث زمينه‌ساز مشروطيت» عنوان بخش اول كتاب «در مشروطه چه گذشت؟» است. اين بخش اختصاص به بررسي و شناخت رويدادهايي دارد كه سرانجام آنها به حوادث مشروطيت كشيده شد. برخي از آن رويدادها عبارت بودند از پيمان‌نامه‌هاي گلستان و تركمانچاي با روسيه، قرارداد ايران و انگليس (معروف به قرارداد «مجمل»)، واقعه قتل گريبايدوف، امتياز رويتر، قرارداد تنباكو (رژي)، تشكيل فراموشخانه و فراماسونري در ايران، قتل ناصرالدين شاه، تشكيل انجمن ملي يا هسته انقلاب مشروطيت، وقايعي كه به فرمان مشروطيت منجر شد و نيز بررسي و شناخت عملكرد صدراعظم‌هايي كه در مقدمات مشروطه و حوادث آن دوران، عهده‌دار مقام صدارت بودند. علاوه بر آن برخي از نكات ديگر نيز كه هر كدام در زمينه‌سازي انقلاب مشروطيت تاثير گذار بودند، در همين بخش بررسي شده است.
تاثيري كه هر كدام از آن رويدادها، به خصوص امتيازات استعماري كه به بيگانگان داده مي‌شد، بر جامعه ايران داشت و بستر شكل‌گيري مشروطيت را فراهم مي‌كرد، از خلال وقايعي كه در اين بخش شرح داده شده‌اند، قابل پيگيري است. واقعه قرارداد تنباكو و تحريم آن، كه نمونه‌اي از ايستادگي علما و مردم در برابر سلطه‌جويي انگليسي‌ها بود، خود موضوع تحليل و شرح سلسله رويدادهاي جنبش تنباكو شده است.
يك نمونه ديگر از حوادثي كه بر جامعه ايران تاثير گذاشت و راه را براي ايجاد تفكر مادي غرب هموار كرد، مسافرت‌هاي ناصرالدين شاه قاجار به اروپا بود. اين مساله، خود فصل جداگانه‌اي از كتاب را شكل مي‌دهد.
بخش دوم كتاب «در مشروطه چه گذشت؟»، «تحليل مستند مقدمات و زمينه‌هاي نهضت مشروطه» عنوان دارد و شامل سه فصل است. در فصل اول مسايل سرزميني و جغرافيايي و نقش علما، منورالفكران و انگليس در اين مسايل، بررسي شده است. در فصل دوم، مسايل مالي، قراردادهاي اقتصادي و نقش علما، منورالفكران و انگليس مورد توجه قرار گرفته است، و بخش سوم اختصاص به مسايل فكري و فرهنگي، تحليل و ارزيابي آنها دارد.
مي‌دانيم كه جريان منورالفكري، در اين دوره بيشترين تلاش خود را در جهت تغيير نگاه دين و ايجاد نگاه مثبت به غرب، به كار گرفت. بنابراين تحليل عملكرد آنها براي شناخت رويدادهاي پيش از مشروطيت، ضرورت دارد. ميراث فكري كه از منورالفكراني همانند فتحعلي آخوند‌زاده، ميرزا آقاخان كرماني، ملكم خان و ديگران به جاي ماند، در نهادينه كردن افكار و عقايد غرب‌گرايانه، نقشي غير قابل انكار داشت.
از سويي ديگر نقش بيگانگان، به ويژه انگليس، در مسايل فكري و فرهنگي و ديگر موضوعات آن دوره، قابل رديابي است. يك نمونه آن تشكيل مجمع فراماسونري در ايران بود. اقدامات آشكار و پنهان آنها در حوادث مشروطيت نيز خود فصلي مهم از تاريخ آن دوره است.
فعاليت بيگانگان براي تشكيل فرقه‌هاي بابي و بهاييت نيز از حوادثي است كه در كتاب «در مشروطه چه گذشت؟» مورد توجه و تحليل قرار گرفته است. اعضاي فرقه‌هاي بابي و بهاييت، از همان آغاز دست به تلاش گسترده‌اي براي تبيلغ فرقه خود زدند و در ميان همه اديان و مرام‌ها به كار تبيلغ پرداختند. يكي از آن اديان، دين زرتشتي بود. اما به گواه اسناد و مدارك تاريخي، بهاييان هرگز در ميان زرتشتيان موفقيت و پيرواني پيدا نكردند و جز شماري انگشت‌شمار، كسي از زرتشتيان به فرقه آنها گرايش پيدا نكرد. پس چه بسا بهتر آن بود كه در بخشي از كتاب، كه به تبيلغ بهاييان در ميان پيروان دين زرتشتي اشاره شده است، اين موضوع مورد توجه قرار مي‌گرفت.
نقش علما در چالش‌هاي فكري و فرهنگي اين دوره و رهبري آنها براي زمينه‌سازي نهضت عدالت‌خواهانه مردم، در اين دوره پي‌ريزي مي‌شود. عملكرد علما و روحانيون در برابر فرقه‌هاي شبه ديني، عملكرد آنها در برابر مستشرقان و يورش‌هاي فرهنگي و آموزشي منورالفكران و نيز علما و دولت، مسايلي است كه در پايان بخش دوم بررسي شده‌اند.
ديدگاه‌هاي امام خميني (ره) و رهبر معظم انقلاب اسلامي درباره مشروطيت
بخش سوم كتاب «در مشروطه چه گذشت؟» شامل دو فصل است. در فصل اول ديدگاه‌هاي حضرت امام خميني (ره) درباره حوادث و رويدادهاي دوره مورد بحث آورده شده است و در فصل دوم ديدگاه‌هاي رهبر معظم انقلاب اسلامي مورد توجه قرار گرفت است. امام خميني در بخشي از بيانات خود به نقش بزرگ و اثرگذار ميرزاي شيرازي در واقعه تحريم تنباكو اشاره كرده و از ضربه‌هاي سنگيني ياد كرده‌اند كه استعمار انگليس از روحانيون ديد.
همچنين به موضوعاتي چون نقش زنان در جنبش تحريم تنباكو، پيشگامي روحانيت در اين حادثه و اقدام ميرزاي شيرازي براي حفظ استقلال كشور نيز اشاره فرموده‌اند. مساله تحصن مشروطه‌خواهان در سفارت انگليس نيز بخشي از بيانات امام خميني درباره آن دوره تاريخي است كه در ادامه اين فصل آورده شده است.
ديدگاه‌هاي رهبر معظم انقلاب، فصل دوم از سومين بخش كتاب «در مشروطه چه گذشت؟» است. آن ديدگاه‌ها دربردارنده مسايل مهم و راه‌گشايي است، همانند حركت بنيادي ميرزاي شيرازي، تحريم تنباكو كه مقام معظم رهبري آن را مظهر دخالت روحانيون در سياست دانسته‌اند.
نقش ميرزا جواد مجتهد در تبريز، استعمار انگليس و خيانت به منافع ملت ايران، ماجراي قرارداد دارسي، همدلي مردم و روحانيت در برابر دست اندازي‌هاي اقتصادي، روشنفكران و همسوي آنها با استعمار انگليس و نقش آنها در قراردادهاي تجاري در دوره قاجار و پهلوي و مسايل مهم ديگر، بخش هايي از بيانات رهبر انقلاب است كه شناخت زمينه‌ها و پيامدهاي حوادث مشروطيت را ميسر مي‌سازد.
بخش چهارم كتاب، اختصاص به شرح حال مراجع و علما و برخي از منورالفكران موثر در دوره پيش از مشروطيت دارد. انديشه‌ها و زندگي علمايي همانند آيت‌الله محمدحسن ميرزاي شيرازي، آيت‌الله حاج ملا علي كني، آيت‌الله حاج ميرزا محمدحسن آشتياني، ميرزا مسيح استرآبادي و برخي ديگر از علما در اين بخش به كوتاهي تحليل شده است. زندگي و تاثيرات افكار شماري از منورالفكران نيز در ادامه آمده است.
پيوست‌ها، بخش پاياني كتاب «در مشروطه چه گذشت؟» را مي‌سازند. اين پيوست‌ها و افزوده‌ها، شمال اسناد تاريخ معاصر ايران است. همانند، متن عهدنامه‌هاي گلستان، فين كن اشتاين، تركمانچاي، امتيازنامه رويتر و نيز ديگر اسنادي است كه در متن كتاب به آنها استناد شده است. منابع، نمايه اشخاص، نمايه جاي‌ها و مكان‌ها و نيز نمايه موضوعي، صفحات انتهايي كتاب است. بخش عكس‌ها نيز شامل تصاويري از اسناد و رجال آن دوره است.
جلد نخست كتاب «در مشروطه چه گذشت؟»، از انتشارات موسسه فرهنگي هنري قدر ولايت، با شمارگان 5 هزار نسخه و به بهاي 9 هزار تومان در دسترس علاقه‌مندان به تاريخ معاصر ايران قرار گرفته است.
منبع: خبرگزاری کتاب ايران (IBNA)
