در زمینه ارتباط بین خاطره و تاریخ شفاهی و وجوه افتراق و اشتراک آنها در تاریخ جنگ تحمیلی مباحث زیادی مطرح شده، اما به جایگاه آنها در تاریخ اجتماعی معاصر کمتر پرداخته شده است. بررسی پژوهشهای انجام شده در زمینه تاریخ اجتماعی توسط مورخان نشان میدهد که معدود آثار نگاشته شده در زمینه کلیات بوده و کمتر به موضوعات کوچک و اما مهم توجه شده است. آیا منابع کافی در این زمینه وجود ندارند؟ آیا این موضوعات ارزش بررسی ندارند؟ آیا موضوعات پژوهشی دقیق در این زمینه تعریف نشده اند؟ آیا نیروی تحصیلکرده کارآمد در این زمینه وجود ندارد؟
خاطرات فردی به عنوان یکی از مهمترین منابع تاریخ اجتماعی دوره معاصر کمتر مورد توجه مورخان قرار گرفته است. این خاطرات از جنبههای مختلفی تقسیم بندی می شوند: از حیث زمان نگارش: روزنوشت، دیرنوشت، دیگر نوشت؛ از حیث نوع نگارش: رسمی و غیررسمی بر اساس جایگاه فرد؛ و از حیث محتوا: شغلی، خانوادگی، مختلط.
این خاطرات بر اساس سلائق و علائق نویسنده، توانائی او در نگارش، سبک نویسندگی، شرایط سیاسی و اجتماعی و پایگاه اجتماعی از محتوای متفاوتی برخوردار هستند و گاهی صرفاً به بیان خاطرات شخصی افراد میپردازند و گاهی هم تقریظی بر وضعیت اجتماعی زمانه او هستند. در زمینه نقاط ضعف و قوت خاطرات دیدگاههای متفاوتی وجود دارد. دلائلی مانند تاثیر احساسات شخصی بر بیان واقعیات اجتماعی، تطهیر و بازنویسی حوادث، پراکندهنگاری، عدم کارکرد مقایسهای، عدم مستندسازی، نبود چالش در بیان مطالب، دخالت تعصب و پایگاه اجتماعی در بیان حقایق تاریخی، و مونولوگ بودن در بیان وقایع را در زمره نقاط ضعف خاطره نویسی برمیشمرند. در کنار این نقاط ضعف، آزادی در نوشتار، خودانتقادی و دیگرانتقادی در بیان مطالب،کانالیزه نبودن اطلاعات، ارائه اطلاعات ریز و دقیق، قابلیت تصویرسازی اجتماعی، بیان زشتیهای اجتماعی و قابلیت ایجاد ارتباط بیشتر با خواننده، روانی در محتوای ارائه شده و سطوح مختلف خوانندگان را میتوان درزمره نقاط قوت خاطرات نامید.
خاطرات شخصی میتواند به عنوان یکی از منابع مهم مورد استفاده پژوهشگران تاریخ اجتماعی قرارگیرد و از ورای تحلیل محتوایی اطلاعات آورده بسیاری از موضوعات مبهم مورد بررسی قرار گیرد. در تاریخ معاصر تعداد زیادی خاطرات شخصی به چاپ رسیده که اغلب اطلاعات سیاسی آنها مورد توجه قرار گرفته و مطالب اجتماعی زیادی که به صورت پنهان در لابلای سطور به آن اشاره شده،کمتر نگاه محققان به آن معطوف شده است. یکی از این کتابها که سبک نگارش و موضوع یابی آن میتواند به عنوان الگویی مورد توجه نویسندگان خاطرات باشد،کتاب شازده حمام است که در سه جلد توسط دکتر پاپلی یزدی در دهه 80 به نگارش درآمده است. مطالب این کتاب آیینه تمامنما از موضوعات اجتماعی است که در جامعه ایرانی در گذشته مطرح بوده و کمترمورد توجه مورخان اجتماعی قرار گرفتهاند. افتتاح سینما، استفاده از بلندگو، تغییر وضعیت حمامها، تحول در حمل و نقل، جایگاه زنان در جامعه، ورود کارخانجات جدید و تاثیر آنها بر زندگی مردم، مهاجرت، عزاداری و رسوم خاص آن، مدارس نوین، محلات، برداشتهای جامعه از مسائل سیاسی و تعامل طبقات مختلف اجتماعی همگی نماد گذر از سنت به مدرنیسم در جامعه ایرانی هستند که شاید در هیچ کتاب و یا حتی پژوهشی به این خوبی به تصویر نیامده باشد. از مهمترین ویژگیهای این کتاب که میتواند در نگارش خاطرات اجتماعی مورد توجه قرار گیرد میتوان به ماهیت انتقادی مطالب به صورت خودانتقادی و دیگر انتقادی، توجه نویسنده به نیازهای اطلاعاتی خوانندگان، توجه به کارکرد مقایسهای خاطره در زمان حال و گذشته، عدم قضاوت درباره مسائل و ازخودگذشتگی درباره بیان مطالب زشت و زیبا اشاره نمود. شکی نیست که بررسی خاطرات این چنینی میتواند در انجام مصاحبههای تاریخ شفاهی در زمینه تاریخ اجتماعی مهم باشد. بازشناسی موضوعات تاریخ اجتماعی، توجه به تمامی مولفههای موثر در حیات اجتماعی، کمک در تصویرسازی اجتماعی از عناصر مطلوبی است که میتواند به تاریخ شفاهی در رسیدن به ماهیت مردمی خود کمک نمایند. پاسخگو بودن راوی خاطرات در قالب یک مصاحبه تاریخ شفاهی ضمن تبدیل مونولوگ به یک دیالوگ میتواند دریچه نگاه راوی را ازبیان فردی وقایع به سمت جمعینگری سوق دهد و با هدفمند کردن و نه کانالیزه کردن خاطرات زمینه ارائه یک هویت جمعی از زندگی جامعه در یک دوره تاریخی را فراهم نماید.
ابوالفضل حسنآبادی
