1- چه ارتباطی بین کتاب شازده حمام و تاریخ شفاهی وجود دارد؟
2- مطالب و خاطرات نوشته شده بر چه مبنایی است؟
3- آیا کتاب شازده حمام انعکاس تخیل و حافظه قوی نویسنده است یا خاطرات روز نوشت هستند؟ و چند درصد این مطالب مستند است؟

خاطرات شازده حمام بیان قسمتی از تاریخ اجتماعی یزد است که خواننده با مطالعه آن گاهی احساس غم و گاهی شادی می کند. این گونه خاطرات که بیان کننده زندگی شخصی و اتفاقاتی که در لایه های پائین جامعه رخ داده اند از جذابیت خاصی برخوردارند. هر سطر آن انعکاس اوضاع و احوال مردمانی است که با فقر دست و پنجه نرم کرده اند. خاطراتی که خیلی ها از نوشتن آن احساس ترس یا شرم دارند. شجاعت دکتر پاپلی در بیان واقعیت ها قابل تحسین است ولی در مواردی نویسنده از نوشتن برخی از اسامی خوداری کرده است و آن را به صورت رمز بیان کرده است. علت این موضوع چیست؟
«بالاخره قرار شد تابستان کلاس چهارم به پنجم من به مغازه بقالی حاج رضا(ص، معروف به حاج آقا رضا گر شوهر خاله حسین ص) بروم.»(1)

شاید مهمترین تفاوت تاریخ شفاهی با خاطره نگاری اصالت محتوا است. در خاطره نگای فکر و قلم نویسنده کمک می کنند تا کلماتی که به رشته تحریر در می آیند بنا به سلیقه و علایق نویسنده باشد ولی یک مصاحبه تاریخ شفاهی انعکاس نوع بیان و احساس راوی هم است.

جلد اول خاطرات شازده حمام با تاریخ شفاهی همخوانی ندارد. زیرا خواننده با یک متن روبروست که حتی لهجه یزدی در این کتاب مورد غفلت واقع شده و جای خالی دیالوگ ها  با لهجه یزدی در این خاطرات احساس می شود. زیرا خاطرات از بطن محلات یزد شکل گرفته بنابراین وجود ضرب المثل ها و لهجه یزدی موجب می شود تا متن به تاریخ شفاهی نزدیک شود. دقیقا مشخص نیست این خاطرات در چه زمانی نگارش شده است. آیا این خاطرات روز نوشت دکتر پاپلی است. یا اینکه بعد از نیم قرن پس از ماجراهای بیان شده نوشته شده است. در قسمتی از کتاب خاطرات شازده حمام به خرید دفتر خاطرات در جریان اولین مسافرتش به تهران در سال 1339اشاره شده،  با 3 ریال یک دفتر 200 برگی خریدم و خاطراتم را در آن نوشتم. که هم اکنون عمده مطالبم را از روی آن می نویسم.(2)

پس بخشی از کتاب خاطرات شازده حمام به صورت روز نوشت در زمان گذشته نوشته شده است و فقط نویسنده آنها را کاملتر کرده است. چنین به نظر می رسد تغییرات شگرفی که در بافت شهرها طی یکی دو دهه اخیر انجام شده یه گسستی در خاطرات هم ایجاد می کند. زیرا راوی به خوبی نمی تواند برخی از مسائل با فضاهای گذشته برای حال تداعی کند. مگر اینکه تخیل قوی و ذهنی خلاق داشته باشد.

آنچه موجب شده تا خاطرات دکتر پاپلی مورد توجه عموم واقع شود محدوده زمانی شروع خاطرات است. در واقع این خاطرات بیان دوران گذر یزد از سنتی به مدرنیزم است. نویسنده خیلی از باورها و خرافات و تجربیات مردمان گذشته را بیان کرده است. عدم یکنواختی خاطرات موجب می شود تا خواننده با زوایای مختلفی از تاریخ اجتماعی و حتی سیاسی جامعه آشنا شود. نقطه قوت این خاطرات جلد اول کتاب است که خواننده را تحریک می کند سایر ماجراها را مطالعه نماید. نویسنده خاطرات با گزینش خاطرات و بیان دردهای فقر به خواننده القا می کند گذر از سنت ها چه پیامدهای برای حاشیه شهرها داشته است.

« چهره و قیافه این دو دختر به عنوان سمبل مهاجرت بی رویه در ذهن من خواهد ماند. اما راستی اگر این دو دختر که از فقر به خود فروشی افتادند در روستاهایشان می ماندند چه می شدند؟ مردم از ترس مرگ از روستاهایشان فرار می کنند تا در شهر دچار فقر و رسوایی شوند.»(3)  سراسر جلد اول کتاب به گونه ای اعتراض پنهان نویسنده به شرایط اقتصادی، فقر و نداری مردمانی است که در حسرت زندگی متوسط روزگار شان می گذرندند. نویسنده با بیان خاطراتی از شرایط بد اقتصادی و رنج همسایه ها اعتراضی پنهان به سرمایه داری کرده است. و اعتراض جامعه کارگری به شرایط بد را مساوی با اخراج از کار یا حبس دانسته است.اعتراضی که در جلد اول آن بارها نمود پیدا کرده است.

«به فاصله حدود 23 سال پدر، مادر و فرزند فدای کارخانه پنبه پاک کنی شدند تا سرمایه داری در یزد شکوفا شود.»(4)
دکتر پاپلی در بیان خاطرات سیاسی نهایت احتیاط کرده است. زیرا فردی که در اوج مبارزات دهه سی زندگی کرده است مسائل سیاسی از خاطراتش گسستی ندارند. در صفحات اولیه کتاب نویسنده درکش از سیاسی کاری را با زبان بچه گانه بیان کرده است: «انگلیسی ها و آمریکایی ها نفت ما را می خورند پس چرا استفراغ نمی کنند؟»(5)

چنین به نظر میرسد خاطرات شازده حمام یک نوع اعتراض به شرایط بد اقتصادی است که در رخدادهای بیان شده مستور است. وی با بیان داستان زری سلطان اوج بدبینی و بی عدالتی جامعه سنتی را به خواننده القا می کند. داستان زری سلطان تبلور اندیشه های خانواده های سنتی است که هیچ تفکر منطقی در آن وجود ندارد. اندیشه های خرافی که واقعیت های از زندگی زنان و دختران در گذشته را تصویر کشانده است.

«زری دختر مومنی بود. همیشه نمازش را سر موقع می خواند، صد رقم هم دعا بلد بود، همه مفاتیح را حفظ کرده بود. دعای جوشن کبیر، ندبه، چی و چی را بلد بود. آخر آن موقع ها مردم به اندازه حالا دعا نمی خواندند. سالی یکی دو بار آنهم بیشتر شبهای احیاء ماه رمضان و روز تاسوعا عاشورا گریه می کردند. بقیه سال شادی و خنده بود. اما همان موقع هم زری، اهل دعا بود و به من هم دعاهای متعدد از جمله قسمت هایی از مفاتیح را یاد داد. زری حدود ۱۴ سال داشت که کم کم رنگش زرد شد، شکمش هم باد کرد و گاهی هم بالا می آورد. زنهای همسایه او را که می دیدند پچ پچ می کردند. بالاخره کم کم چند تا از زنهای همسایه گفتند که زری حامله است! آخرین باری که قبل از ماجرا من زری را دیدم یادم می آید روز ۲۷ مرداد ۱۳۳۸ بود. توی کوچه به من اشاره کرد که بروم پشت بام خانه... نگاهش کردم صورتش زرد بود و نگاهش معصوم…»(6)
یک نگاه فمینسمی در سراسر خاطرات جلد اول وجود دارد، حکایت زنان بیوه بخشی ازواقعیت های حاشیه نشینی است. پاسخ های نویسنده به برخی از سئوالات دوران کودکی اش قابل توجه است زیرا دارای پیامی برای مخاطب است:

«من فهمیدم که اگر مردی نتواند نان زن و بچه اش را بدهد از دست زنش کتک می خورد، آن هم از دست زن یزدی که در همه ایران معروف است به زن سازگار»(7)

کتاب مورد نظر از دیدگاههای مختلف از جمله اجتماعی – سیاسی و جامعه شناسی قابل بررسی و تامل است. گاهی بیان خاطرات تقسیم بندی های جدیدی را ارائه داده است.« تقسیم بچه های مکتب خانه به شپشو و غیر شپش توسط ملا نباتی معلم مکتب خانه از نکات جالب توجه کتاب است. در نزد مرحوم ملانباتی شپش معیار طبقاتی بودن جامعه بود. من پنج سالگی طبقاتی شدن جامعه را تجربه می کردم اگر پولدار هستی شپشو نیستی و همیشه در یک طرف تالار می نشستی ...»(8)

جلد اول کتاب خاطرات شازده حمام در 233 صفحه در سال 1388توسط نویسند منتشر شده است و در این جلد 46 خاطره مختلف از سال 1332 تا 1340 نوشته شده است. برخی از عناوین آن عبارتند از: زنهای بیره و بچه های گرسنه، مکتب خانه، آفتاب لب بام، شازده حمام، اولین مسافرت، مردان آبی پوش و پابرهنه، پشت بام و پلنگ، آش نذری بیده، حسینیه و هیات سینه زنی محله ما، دعوای بی خودی هووها برای تقسیم ارث، وعده های سرخرمن عمو، مدرسه ابتدایی، ملا رفتن پیش زن فراش مدرسه، اولین جلسه قرآن، کلاس دوم ابتدایی، قصه گویی شبانه، سینمای آقا پاچه، سینما رفتن حاج آقای ابریشمی، سینما رفتن مرد روستایی، جغرافیای اجتماعی کوچه ما و.....

 ۱ - پاپلی یزدی، محمد حسین، خاطرات شازده حمام، ج1، مشهد: پاپلی، 1388، ص115
 ۲ - همان، ص162
 ۳ - همان، ص31
 ۴ - همان، ص84
 ۵ - همان، ص13
 ۶ - همان، ص136
 ۷ - همان، ص15
 ۸ - همان، ص29

غلامرضا آذری خاکستر



نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی