در ششم اریبهشت ماه سال جاری مراسمی در مرکز مطالعات سیاسی و بین‌الملل وزارت امور خارجه به مناسبت رونمایی از نقشه های ثبت شده تاریخی ایران برگزار شد. در این مراسم جمعی از سفرا و دیپلمات‌های سفارتخانه‌ها، اساتید دانشگاه، اعضای کمیسیون ملی یونسکو و کمیته ملی حافظه جهانی، برخی از چهره‌های فرهنگی ایران و همچنین آقای دکتر جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، خانم ایرینا بوکووآ، مدیر کل یونسکو و آقای دکتر صالحی امیری، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی و رئیس کمیته ملی حافظه جهانی یونسکو شرکت داشتند.
حافظه جهانی عنوان برنامه‌ای است که سازمان تربیتی،علمی وفرهنگی ملل متحد (یونسکو)، در سال 1992میلادی با هدف افزایش آگاهی همگانی، حفاظت پایدار و دسترسی جهانی به میراث مستند بشر، آن را طرح‌ریزی وبرای نخستین بار در سال1992 میلادی (1371 شمسی ) به جهانیان معرفی کرد. نگرش برنامه حافظه جهانی این است که میراث مستند جهان متعلق به همه است و باید برای همیشه و به صورت کامل حفاظت و نگهداری شود و در دسترس همگان باشد.
در ابتدای این مراسم آقای دکتر هادی سلیمان پور، رئیس مرکز آموزش و پژوهشهای بین‌المللی وزارت خارجه به ایراد سخنرانی پرداختند. ایشان به زمان تاسیس آرشیو وزارت امورخارجه در 113 سال پیش توسط دانشمند و متفکر بزرگ دوره قاجار، امیر کبیر اشاره کردند. در ادامه به ارائه آماری از اسناد موجود در این مرکز پرداختند که بیش از 50 میلیون برگ سند مربوط به اسناد سیاسی، تاریخی، فرهنگی ایران در این مرکز موجود است و ارزشمندترین و تاریخی‌ترین سندی که در این گنجینه عظیم نگهداری می‌شود را متعلق به سال 1463میلادی معرفی کردند. از جمله اسناد منحصر به فرد این گنجینه، مجموعه نفیس نقشه‌های دست‌نگار خطی و حکاکی و چاپ سنگی مربوط به دوران قاجار است که منتخبی از آنها توسط جمعی کارشناسان انتخاب شد که شامل 500 نقشه است که در 404 عنوان با ابعاد و مقیاسهای مختلف سیاه و سفید و رنگی به صورت دست‌نگار و خطی مربوط به سالهای 1779- 1925 میلادی جمع‌آوری شده و به ثبت حافظه جهانی رسیده است. این نقشه‌ها منبع ارزشمندی در زمینه‌های مطالعات تاریخی، جغرافیایی طبیعی انسانی و ... در حوزه ایران، فلات قاره ایران، بین النهرین و سند و پنجاب و همچنین بخش مربوط به جاده ابریشم است. درادامه ایشان بر اهمیت این نقشه‌ها در مطالعات جغرافیایی و اقلیمی در بررسی آثار موجود نقشه راههای ارتباطی، روند ساخت آنها و توسعه شهرها، تغییرات جمعیتی، توزیع جمعیتی در فلات قاره، تحول در صنت کارتوگرافی و زمینه های ایجاد مرکز تمدنی جدید تاکید کردند.
دکتر سلیمان پور، سپس به اهمیت و نقش امیرکبیر ابتدا در تاسیس مرکز اسناد وزارت امور خارجه و همچنین تاسیس دالفنون(1850) در تربیت افراد و تاثیر آنها در صنعت کارتوگرافی اشاره کردند و در انتهای سخنرانی خود از افرادی که در ثبت و گردآوری این نقشه‌ها همکاری داشتند، به خصوص آقایان دکتر محمدرضا سحاب، رئیس موسسه جغرافیایی سحاب، مرحوم دکتر محمد حسن گنجی بنیانگذار علم جغرافیا در ایران و دکتر سیروس علایی و آقای موجانی تشکر کردند.
در ادامه این جلسه آقای دکتر صالحی امیری، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی و رئیس کمیته ملی حافظه جهانی یونسکو در ابتدای سخنرانی خود ابراز امیدواری کرد که خانم بوکووآ و هیات همراهشان با رمزآلودی فرهنگ ایران آشنا شوند و بخشی از لایه‌های فرهنگی ایران را بشناسند. ایشان در ادامه به ابعاد فرهنگی و سیاسی دوره‌های مختلف ایران می‌پردازد و با توجه به برنامه سفر هیات یونسکو به شهرهای اصفهان و شیراز به آثار تاریخی و فرهنگی هریک از این شهرها اشاره‌ای دارد به طور مثال آثار به جای مانده از حکومت صفویه در اصفهان را نشاندهنده وجود یک نظام حکومتی امروزی و مهمترین بخش آن یعنی ابعاد فرهنگی آن می‌داند که حاصل تلاش و زحمات علما، مراجع و دانشمندان بومی و غیر بومی و فرهیختگان دینی، علمی، سیاسی آن زمان بود که در کنار هم ایرانی بزرگ را ساختند که به ایران صفویه مشهور است. وی در اشاره به شهر شیراز بیان می‌کند که حکومت هخامنشی دارای چنان عظمتی در تاریخ ایران و جهان است که آیت ا... شهید مطهری بیان کردند که شاید کوروش همان ذوالقرنین باشد که از پیامبران الهی است زیرا توانست در آن سرزمین 70 قوم و ملت را تحت پوشش قرار دهد و همه نحله‌های فکری، نژادی ، قومی و مذهبی در زیر یک چتر زیست برابر داشتند.
دکتر صالحی امیری ثبات و آرامش موجود در ایران را با وجود تمام اقوام مختلف کرد، آذری و ... ناشی از تمدن غنی و ریشه‌های فرهنگی ایران می‌داند که حتی فراتر از مرزهای کنونی ایران است. ایشان در ادامه آماری از فعالیتهای انجام شده توسط کمیته ملی حافظه جهانی ایران ارائه می‌کنند و با اشاره به آغاز به کار دفتر ثبت حافظه جهانی ایران در سال 1387، گفتند: کمیته ملی حافظه جهانی ایران، از ابتدای فعالیت خود تا کنون طی 83 جلسه به بررسی میراث مستند ایرانی که دارای اهمیت جهانی هستند پرداخته و تا کنون 42 اثر ایرانی به ثبت رسیده است.
رئیس کمیته ملی حافظه جهانی ایران افزود: ایران از نظر تعداد آثار ثبت شده در فهرست حافظه جهانی، در میان کشورهای جهان دارای رتبه هفتم و در میان کشورهای منطقه پس از کره با 11 اثر و چین با 9 اثر ، رتبه سوم را دارا است.
دکتر صالحی درباره آثار ثبت شده از ایران در فهرست حافظه جهانی، به ثبت شاهنامه بایسنقری از کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان و وقفنامه ربع رشیدی از کتابخانه مرکزی تبریز، ثبت مجموعه اسناد تشکیلات اداری دوره صفویه آستان قدس رضوی از سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز استاد آستان قدس رضوی، ثبت مجموعه پنج نسخه خطی گنج نظامی از کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانه و موزه ملی ملک، موزه ملی ایران، کاخ موزه گلستان و کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری، نقشه‌های دوره قاجار از مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی و ذخیره خوارزمشاهی از مدرسه عالی شهید مطهری اشاره کرد.
سخنران بعدی این مراسم، خانم ایرینا بوکووا (۱)، مدیرکل یونسکو بودند، خانم بوکووا، متولد صوفیه بلغارستان است که از سال ۲۰۰۹ مدیرکلی یونسکو را عهده‌دار بوده و در سال ۲۰۱۳ مجددا به عنوان مدیرکل این سازمان انتخاب شدند.
ایشان در ابتدای سخنرانی‌شان از حضورش در ایران اظهار خرسندی کرد و گفت: "یک قرن دانش و میراث جهانی ایران را در این مراسم جشن می‌گیریم". او همچنین ثبت حافظه جهانی را در راستای صلح در جهان دانست.
خانم بوکووا سپس با اشاره به اینکه ثبت اسناد تاریخی ایران مربوط به کل جهان است اظهار کرد: میراث غنی و بسیار مهم به خصوص نقشه ها و کتاب‌هایی که درباره فلات ایران است، دارای اطلاعات تاریخی بسیار مهم و مربوط به دوره قاجار است که به زبان عربی، اردو و ترکی و... ترجمه شده‌اند، هر یک ازاین اسناد داستانی را در خصوص دانش، گفتگو و تعامل و اینکه ما که هستیم و اهل کجا هستیم را بیان می‌کنند و این اسناد سهم فرهنگ ایران را درتمدن بشری آشکار می‌سازد و به همین دلیل است که حفظ این اسناد و نقشه‌ها و این میراث گرانبها برای رسیدن به صلح و گفتگو ضروری است.
وی افزود: صلح تنها نبودن جنگ نیست و باید بر پایه احترام و ارزشهای مشترک هر زن و مردی در جهان بنا شود و این معنای برنامه حافظه جهانی یونسکو است.
وی در ادامه گفت: اگرچه مسایل و مشکلات امنیتی و اقتصادی به‌عنوان مهمترین مشکلات بین‌المللی تلقی می‌شوند، اما موضوعات و مسایل فرهنگی و تمدنی نیز به عنوان میراث مشترک بشری باید همواره مورد توجه و نظر باشند زیرا تنها زبان مشترک به شمار می‌روند که با استفاده از آنها می‌توان ملتها را با یکدیگر نزدیک و متحد کرد. مدیرکل یونسکو با ابراز تاسف از رواج خشونت و افراط‌گرایی در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی گفت: "امروزه خشونت و افراط گرایی میراث مشترک بشری را نیز تهدید می‌کند".
مدیر کل یونسکو با اشاره به اینکه حفظ و انتقال ارزشهای تاریخی بسیار مفید است بیان کرد: یونسکو برای حفظ اسناد تاریخی و فرهنگی تلاش می‌کند اما متاسفانه بسیاری از این میراث ها از بین رفته و نابود شده و هدف ما این است که میراث انسان ها را به نسلهای آینده منتقل کنیم.
بوکووا با بیان اینکه برنامه میراث جهانی شامل موسیقی و چاپهای سنگی است که هر کدام یک ثبت لحظه تاریخی هستند و به زبان جهانی ترجمه شده‌اند. گفت: شاهنامه فردوسی نماینده ارزشهای ایرانی در منطقه است که ارتباط خاصی با غرب ایجاد کرده است.
وی از وزیر امور خارجه کشورمان برای تلاشهایشان به نمایندگی از جمهوری اسلامی برای حفاظت و مراقبت از این میراث تقدیر کرد و از کمیته ملل یونسکو و کارشناسان و فرهیختگان نیز برای حفاظت از این میراث تشکر کرد.
وی افزود: از سال 2001 تا 2010 برنامه یونسکو گفتمان میان تمدنها بوده است که ایران نقش بسیار مهمی در گفتگوی تمدن ها داشته و ما امروز به این همدلی بیش از هر زمان دیگری نیاز داریم.
وی در همین ارتباط به ابتکار آقای حسن روحانی، رئیس جمهور ایران در نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل مبنی بر "جهان علیه خشونت و افراطی‌گری" اشاره و اظهار امیدواری کرد با تصویب این ابتکار در مجمع عمومی سازمان ملل، شاهد همکاری بیشتر کشورها و سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای برای مقابله با خشونت و افراط‌گرایی باشیم.
وی تاکید کرد: خوشحالم که امروز میراث ایران را جشن می گیریم، زیرا حفظ این میراث نه تنها برای ایران بلکه حفظ میراث صلح جهانی است.
بوکووا با اشاره به ثبت ابتکارات زیادی از جمهوری‌اسلامی‌ایران به عنوان میراث مشترک بشری در یونسکو، از تلاشهای دولت و نهادهای ایرانی برای حفظ، صیانت و توسعه فرهنگ و تمدن بشری تقدیر کرد.
آخرین سخنران این مراسم، آقای دکتر محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران بودند. ایشان در ابتدای سخنرانی‌شان ضمن تشکر از حضور مهمانان حاضر در این مراسم، مراتب امتنان خود و همکارانشان را که مفتخر به نگهداری از بخشی کوچک اما مهم از میراث تاریخ ایران، کشوری کهن و تمدن ماندگار هستند را ابراز کرد. ایشان در ادامه به نگهداری میراثی بی‌بدیل و گرانبها متشکل از هزاران سند و نقشه در مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه اشاره کردند که بخش کوچکی از آن شامل نقشه‌های دوره قاجار در طی سالهای 1344-1193 هجری قمری (1925-1779 میلادی) است که از سوی یونسکو مورد توجه واقع شده و در فهرست حافظه جهانی ثبت شده است.
آقای دکتر ظریف بیان کردند که بدون تردید ثبت دست نگاره‌هایی از فلات ایران و سرزمینهای پیرامونی آن در برنامه حافظه جهانی اقدامی شایسته و قابل تقدیر در جلب توجه هر چه بیشتر اندیشمندان و محققین به این میراث تمدنی و فرهنگی به حساب می‌آید.
آقای ظریف در ادامه گفتند که آنچه که این مجموعه را ممتاز و برجسته و از دیگر موارد ثبت شده در حافظه جهانی متمایز می‌سازد امری است ورای ارزش تاریخی و نادر بودن این نقشه‌ها گرچه همین دو ویژگی برای ثبت جهانی و حمایت یونسکو کفایت می‌کند.
در حقیقت ارزش این مجموعه در نگاه امروزین ما وابسته به عواملی است که اینک در جغرافیای این دست‌نگاره‌ها یعنی سرزمینهایی از شبه قاره هند، آسیای مرکزی و قفقاز ، بین‌النهرین و آناتولی و خلیج فارس خود را به عنوان مساله نشان داده است. برای درک این مفهوم کافی است به جغرافیای سیاسی- اجتماعی یک صد سال پیش این مناطق نگاه کنیم. در آن دوران در پیرامون کشور ما تنها 5 همسایه وجود داشت، در حالی که اینک همسایگان ما در قلمرو آبی و خاکی به 15 کشور افزایش یافته است. قلمرو اقوام و طوایف، گستره جغرافیایی زبانها و فرهنگهای متنوع و دامنه پراکندگی و درهم‌آمیختگی جوامعی با نژادها، ادیان و مذاهب مختلف که خود گواهی است بر ضرورت احترام به تنوع فرهنگی و گفتگو و تعامل، هم‌افزایی اقوام وملل است.
ظریف افزود: گرچه تحولات دهه‌های اخیر و تاثیرات بر جای مانده از رویه‌های استعماری قرون گذشته بحرانهایی را در منطقه ما دامن زده است، ولی آنچه با مراجعه به مستندات و گزارشهای دقیق نیاکان ما و نتایجی که از آن حاصل می‌شود این واقعیت است که در روزگاری نه چندان دور همه گروه ها در این منطقه در یگانگی و همبستگی می زیستند و میراث قابل ملاحظه گذشتگان تاکید بر اصل همکاری به جهت درک صحیح آنها از اصل سرنوشت مشترک بوده است. نگاهی که سبب شد تا نقشه برداران ایرانی در قلمرویی گسترده تر از مرزهای جغرافیایی به مطالعه و ثبت داده‌های تاریخی، اجتماعی، جغرافیایی و حتی فرهنگی اقدام نموده و ما را نیز به حفظ این گنجینه ارزنده مفتخر کنند.
ایشان تاکید کردند که وظیفه ما در برابر آن کوششها و مسئولیت ما در برابر نسلهای آینده اهتمام به مطالعه فراگیر و بهره گیری از مستندات پیشینیان و تطبیق آنها با نیازهای جوامع امروزی است.
ظریف افزود: از این رو یقین دارم که امروز، روز فرخنده ای برای جمهوری اسلامی ایران و یونسکو است که توانسته‌اند مجموعه‌ای ارزنده از آن میراث را با ثبت جهانی به حافظه بشری بازگردانند و خاطره‌ای است ماندگار و چه بسا آغازی باشد از تحولی علمی در عرصه مطالعات مشترک بین ما و همسایگانمان با تکیه بر اصل سرنوشت مشترک جمعی.
ایشان در پایان سخنان خود مجددا از همکاران خود در وزارت امور خارجه و همه دست اندرکارانی که توانستند با همدلی و همفکری گامی ارزنده در مسیر ثبت این میراث ارزشمند جهانی بردارند تشکر کرد.
در ادامه این مراسم از یک نقشه اصلی با حضور آقای ظریف و خانم بوکووا رونمایی شد. این نقشه مربوط به تعیین نقاط مورد اختلاف دولتهای ایران و عثمانی در مرزهای شمالی و مغان (در منطقه ماکو از کوه آغری کوچک تا قراسو) است، هر چند تاریخ ترسیم نقشه به طور دقیق مشخص نیست ولی سند ضمیمه این نقشه حاوی دست خط ناصر الدین شاه به اتابک اعظم است که شاه در پاسخ به وی اعلام می‌کند شاه شخصا در سفری به آن مناطق، تحقیقات لازم را به عمل خواهد آورد.
پس از این مراسم، گواهی نامه رسمی ثبت نقشه‌های تاریخی وزارت امور خارجه ایران که نزد برنامه حافظه جهانی یونسکو بود توسط خانم بوکووا، مدیر کل یونسکو به آقای هادی سلیمان پور اهدا شد.
همچنین اطلس خلیج فارس ایران به عنوان یادبود فرهنگی از سوی آقای دکتر جواد ظریف به خانم بوکووا مدیر کل یونسکو تقدیم شد.
در پایان این مراسم از برخی از اساتید و کارشناسان وزارت امور خارجه که در کار شناسایی و ثبت نقشه‌های تاریخی اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی مشارکت مستقیم داشتند قدردانی شد که عبارت بودند از آقای دکتر صلاحی ریاست سابق کمیته ملی حافظه جهانی، دکتر محمدرضا سحاب رئیس موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، آقای موجانی کارشناس ارشد مرکز آموزش و پژوهشهای بین‌المللی وزارت امور خارجه، خانم مهندس فریبا فرزام دبیر کمیته ملی حافظه جهانی، آقای دکتر اعتمادی عضو کمیته ملی یونسکو ایران، خانم ربابه نیری کارشناس اداره اسناد وتاریخ دیپلماسی، خانم مژده محمدی کارشناس ارشد کتابخانه تخصصی وزارت امور خارجه، خانم هانیه ذبیحی‌فر کارشناس اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی و در انتها به سه نفر که مسئولیت مستقیم هماهنگی این کار را برعهده داشتند؛ آقای دکتر سعیدآبادی از کمیته ملی یونسکو ایران، خانم مهندس فریبا فرزام دبیر کمیته ملی حافظه جهانی یونسکو و آقای دامن پاک جامی معاونت پژوهشی مرکز آموزش و پژوهشهای وزارت امور خارجه لوح تقدیر اهدا شد.
همچنین آقای دکتر ظریف و خانم بوکووا مدیر کل یونسکو نمایشگاهی از منتخب نقشه‌ها را نیز رونمایی و از آن بازدید کردند. در این نمایشگاه، هفت نقشه اصلی، 40 تصویر نقشه و 20 سند تاریخی مربوط به فرمانها و مکاتبه‌های مرتبط با نگارش نقشه‌های دوره قاجار به نمایش درآمد.
این نقشه‌ها متعلق به سالهای 1193 تا 1344 هجری قمری است که با توجه به موقعیت جغرافیایی فلات ایران، به عنوان بخشی از جاده تاریخی ابریشم و نیز نقطه اتصال کریدور شمال - جنوب، دارای ارزش تاریخی، فرهنگی و پژوهشی هستند.
برخی از این نقشه‌ها را نقشه‌بردارانی از ایران متعلق به 200 سال پیش که دانش‌آموخته مراکز علمی اروپایی بوده یا در ایران آموزش‌های علمی نقشه‌برداری را دیده بودند، ترسیم کرده‌اند.
- Irina Bokova
گزارش از: عادله حاجی میرزایی
