اهتمام آیت الله بروجری به تربیت دینی دانش آموزان
-توصیههای پنجگانة آیتالله بروجردی برای گسترش تربیت دینی و فضایل اخلاقی دانش آموزان
آیتالله بروجردی مرجع تقلید وقت شیعیان در دوران نهضت ملی شدن نفت و سالهای دولت مصدق نقش چندانی در عرصة سیاست ایفا نکرد؛ چنانچه نسبت به کودتای 28 مرداد 1332 و سقوط دولت مصدق نیز سکوت پیشه کرد.[1] کودتاگران از این رویکرد ایشان استقبال کردند و تلاش نمودند برای مشروعیت و مقبولیت خویش رضایت خاطر آیتالله را جلب و خواستههای ایشان را تأمین نمایند. او نیز از این فرصت برای تحکیم مبانی دینی در عرصههای اجتماعی و فرهنگی سود جست و در یک مورد طی ارسال نامهای به اولیای امور جهت ترویج احکام شریعت در مدارس با محورهای ذیل اقدام نمود:
1. وزارت فرهنگ در تمام مدارس نسبت به تعلیم و تربیت فرزندان کشور بنا به اصول دینی و پابند شدن اطفال به مذهب جعفری مراقبت خاص مبذول دارد و برای دروس شرعیات و تعلیم فضایل اخلاقی معلمین با تقوا و متدین را انتخاب و به تدریس بگمارد و در تمام شهرها علمای اعلام و حوزههای علمیه موظفاند با ادارات فرهنگ محل جهت ایراد سخنرانیهای دینی و اخلاقی در مدارس افتخاراً همکاری نمایند.
2. دروس دینی و شرعیات در امتحانات داخلی و نهایی مدارس جزء مواد ضروری و اساسی شناخته شود. 3. در تمام مدارس صبحها چند آیه از قرآن تلاوت و برای حفظ استقلال کشور و ... دعا شود.
4. در هر مدرسه یک اتاق مفروش شود و حکم مسجد را داشته باشد و هر روزه نماز ظهر و عصر را شاگردان در مدارس بخوانند.
5. برای سالمندان سخنرانیهای دینی و مذهبی برقرار شود و کارگران و کسبه و اصناف به این مجامع دعوت شوند.[2]
گفتنی است که در این نامه که به واسطة ابوالفضل حاذقی ـ نمایندة فارس در مجلس و از دستاندرکاران نشریة آیین اسلام ـ در آبانماه 1332 فرستاده شد دو مورد نیز راجع به محاکمة افراد غیر مسلم و لزوم تسهیل در انجام فریضة حج یادآوری شده بود که خارج از موضوع این نوشتار است.
اما در پی درخواستهای پنجگانة مذکور وزارت فرهنگ در پاسخ ارسالی ضمن اشاره به اینکه: «... یکی از مواد برنامة اصلاحات فرهنگ توجه مخصوص به اعتیاد ملکة تقوی و رسوخ عقاید دینی در دل و جان دانشآموزان است؛ زیرا ملکة دین و ایمان است که اساس و پایة ملیت و قومیت را در بر دارد. روی همین اصل در این چند ماه اخیر [بعد از کودتا] اقداماتی برای تعمیم این موضوع به عمل آمده که مختصراً اطلاع میدهد:
1. تا حد امکان سعی شده است که معلمین غیر متدین در امور تعلیم و تربیت دانشآموزان از مدارس برکنار شوند.
2. نسبت به تعلیم و تدریس تعلیمات دینی و شرعیات دستور اکید داده شده که این قسمت از مواد اصلی شناخته و بیش از هر درس به آن اهمیت داده شود و پیشنهادات لازم دایر به اهمیت موضوع به شورای عالی فرهنگ تهیه و خوشبختانه شورای عالی فرهنگ برای اهمیت بیشتر به این درس تصویب کردند که از مواد تعلیمات دینی امتحان کتبی و شفاهی به عمل آید.
3. در تمام مدارس صبحها آیات چند از کلامالله مجید تلاوت و پس از دعا برای حفظ استقلال و سلامتی ذات شاهنشاه فرهنگپرور درسها شروع میشود.
4. دستور تهیة یک اتاق برای ادای نماز در صورت عدم آن دانشآموزان با نظر اولیای مدارس به مسجد محل راهنمایی و در این موضوع به کلیة مدارس بخشنامه صادر گردیده است.
5. به چند تن از معلمین مجرب و متدین مأموریت داده شد که در مدارس حاضر و سخنرانیهای دینی و اخلاقی برای محصلین ایراد و ایشان را به مکارم اخلاق دعوت نمایند و در نظر است همین عمل در آموزشگاههای شبانة بزرگسالان نیز اجرا گردد.
-گزارشهای برخی ادارات فرهنگ شهرستانها
وزارت فرهنگ در تأیید اقدامات انجام شده و بازتاب بخشنامة صادره در خصوص اجرای مفاد پنجگانة مذکور تعدادی از پاسخهای دریافتی از شهرستانها را نیز به پیوست گزارش خود ارائه کرده[3] که محورهای اصلی این گزارشات به شرح ذیل میباشد:
1. ادارة فرهنگ اراک: «در مورد تعلیم مکارم اخلاقی و دینی تا حدودی که میسر بوده در آموزشگاهها به منظور اقامة نماز و ادای فرایض دینی زیلو و حصیر تهیه و دستور مؤکد اجرای این امر مقدس را نیز قبل از وصول امریه به آموزشگاهها ابلاغ نمود. همچنین بازرسانی که مورد اعتماد بودند به مدارس اعزام داشته تا نسبت به اجرای برنامههای اخلاقی و مذهبی نظارت نموده تا آموزگاران و دبیران را وادارند به دانشآموزان وظیفة دینی و اخلاقی را تعلیم و تدریس نمایند. از این پس نیز تا حد امکان نسبت به اجرای این وظیفه جدیت خواهد نمود.»
2. ادارة فرهنگ کاشان: «... مفاد مواد 1 و 2 و 3 و 4 و 5 پیشنهاد حضرت آیتالله بروجردی که مربوط به امور تعلیم و تربیت بود به آموزشگاههای تابعه ابلاغ گردید.»
3. ادارة فرهنگ نهاوند [؟]: «... الف) به منظور تعلیم درس شرعیات و آشنا نمودن دانشآموزان به اصول دینی معلمین باتقوی و متدین با اصول مذهب جعفری انتخاب و در کلیة آموزشگاهها اشتغال به تدریس دارند. ب) در امتحانات داخلی و همچنین امتحانات نهایی سال شش ابتدایی سوم و پنجم متوسطه تعلیمات دینی و شرعیات آزمایش به عمل میآید و موضوع مورد کمال توجه است. در مورد کلاس ششم طبیعی با وزارت فرهنگ مکاتبه شده است. پ) چندین سال است در کلیة آموزشگاهها همه روزه صبح با تشریفات خاصی کلامالله مجید را در فضای آموزشگاه برابر دانشآموزان که با صفوف منظم ایستادهاند آورده سپس یکی از دانشآموزان با صدای بلند چند آیه از قرآن کریم را تلاوت مینماید. پس از ختم مراسم و دعا برای استقلال کشور و بقای ذات شاهانه دانشآموزان به کلاسهای خود میروند. ت) در اغلب آموزشگاهها یک اتاق برای نماز خواندن آماده میباشد. ث) در مورد سخنرانیهای مذهبی مقدمات اجرای امر فراهم گردیده است.
4. ادارة فرهنگ ورامین: «... فرهنگ ورامین توجه خاصی نسبت به پیشرفت امور دینی و شعائر مذهبی دارد و در کلیة آموزشگاهها همه روزه قبل از شروع دروس کلامالله مجید به وسیلة دانشآموزان قرائت شده و نسبت به استقلال مملکت و سلامتی ذات شاهانه دعا میکنند و در آموزشگاههایی که ممکن بود نمازخانه ایجاد نموده و همة دانشآموزان به رهبری آموزگاران خود نماز میگذارند و در پارهای از مدارس قراء که محل مناسبی برای انجام این امر نداشتهاند از مساجد مجاور استفاده نموده و فرایض دینی را بجا میآورند و برای این که در تمام دبستانها محل مناسبی جهت انجام این امر فراهم گردد قرار بر این شد به کمک انجمن خانه و مدرسه نسبت به این موضوع اقدام شود و ضمناً از اول سال تحصیلی دروس دینی و شرعیات جزء برنامة کلاسی دانشآموزان قرار داده و به موقع اجرا بگذارند. از آقایان علما هم دعوت شده که در هفته یک روز برای سالمندان سخنرانیهای مفید دینی و مذهبی برقرار گردد.»
5. ادارة فرهنگ کرمان: در سال تحصیلی جاری سخنرانیهای دینی در هر ماه دو مرتبه برای محصلین دبیرستانها به وسیلة آقایان وعاظ انجام میگیرد و به دروس شرعیات و تعلیمات دینی توجه خاص از طرف فرهنگ و اولیای مدارس بوده که منوط به دستور برگزاری نماز در دبستانها از اول سال تحصیلی جاری صادر و در تمام دبستانها این موضوع عملی شده است. مدارسی که جای مخصوصی برای نماز ندارند از مساجد نزدیک برای این موضوع استفاده میکنند.
6. فرمانداری شاهرود: به طوری که ادارة فرهنگ شهرستان شاهروز اطلاع میدهد چون آقای علیاصغر خاضع رئیس فرهنگ شخصاً علاقهمند به اصلاح امور فرهنگی میباشد قبل از وصول بخشنامة مزبور نظریات حضرت آیتالله العظمی بروجردی را در حوزة فرهنگی این شهرستان به موقع عمل و اجرا گذاردهاند.
ضمناً در بخشنامة ارسالی به مدارس در همین خصوص دعای صبحگاهی ذیل تنظیم و برای قرائت در مراسم صبح ارسال گردید:
سپاس خداوندی را سزاست که بر پیکر آدمیان خلعت فاخر حیات پوشانیده و با توفیق توحید و قبول دین حنیف اسلام را ارزانی فرموده.
درود بیپایان بر روان تابناک پیغمبر پاک و آل اطهار علیهالسلام.
پروردگارا سایة شاهنشاه عظیمالشأن کشور اسلامی ایران را بر ملت مستدام بفرما.
خداوندا اولیای امور، وکلا و امنای ملت توفیق خدمتگزاری به کشور مرحمت فرما.
بارخدایا اولیای محترم آموزشگاهها را برای آموختن علم و فضایل و حفظ اخلاق به دانشآموزان توفیق کامل عنایت فرما.
خداوندا به ما دانشآموزان توفیق مرحمت فرما تا نسبت به شاهنشاه و میهن و ملت عزیز خود خدمتگزار و صدیق و باوفا باشیم.
7. ادارة فرهنگ آذربایجان: «... در اول سال تحصیلی در اجرای دستور وزارت محترم به کلیة مدارس دستور داده که یکی از اتاقهای مدرسه را جهت ادای نماز به شکل نمازخانه ترتیب داده و معلمین شرعیات فرایض دینی را به دانشآموزان تعلیم دهند. تشکیل جلسات سخنرانی مذهبی نیز از مدتی پیش در دانشسرای پسران شروع و نتیجة خوبی به دست آمده است.»
ضمناً در بخشنامة صادره از ادارة مذکور به آموزشگاههای آن استان آمده است: «... متأسفانه در این چند سال اخیر بر اثر انحرافاتی که در طرز تفکر جوانان حاصل شده لطمة فوقالعاده بزرگی به اصول اخلاقی دانشآموزان وارد آمده و بیم آن میرود که بر اثر انحطاط اخلاقی و سستی ایمان دانشآموزان نسبت به مبانی دیانتی و اخلاقی برای کشور باستانی ما مخاطرات غیر قابل جبرانی به وجود آورد ...»
8. ادارة فرهنگ دامغان: «... قبل از وصول نامة مزبور [توصیههای پنجگانة آیتالله بروجردی] به کلیة دبستانها و دبیرستانها ابلاغ گردیده که اولاً صبحها قبل از رفتن به کلاس دانشآموزان در یک صف به حالت خبردار ایستاده و یک نفر از دانشآموزان با آواز بلند چند آیه قرائت نماید و سپس در برنامة کلاسها در هفته چهار ساعت قرآن و شرعیات گذارده و کاملاً اجرا گردد.»
ضمناً در گزارش دیگری خاطرنشان گردیده: «اخیراً دو جلد کتاب به نام «اخلاق و تعلیمات دینی» از طرف آقای علینقی بهمنیار دبیر فاضل و باتجربة وزارت فرهنگ تألیف گردیده که مطالعة آن برای دانشآموزان در ساعات خارج از برنامه مفید تشخیص داده شده است.»
9. ادارات فرهنگ بروجرد، محلات و کرج نیز در گزارشهای مختصر خود از ابلاغ بخشنامة مربوطه به آموزشگاهها خبر داده و بر اجرای آن تأکید شده است. چنانچه فرهنگ بروجرد اقدام به اعزام بازرسانی برای نظارت بر حسن اجرای مفاد مذکور نموده است.
بازکاوی این گزارشها نشان میدهد که قریب یک دهه تلاشهای آیتالله بروجردی و به طور عام نیروهای مذهبی جهت ترغیب وزارت فرهنگ به تعمیق مبانی دینی در مدارس و به خصوص تدریس شرعیات بینتیجه نبوده و در طی فرایندی ده ساله این رویکرد در مدارس سرتاسر کشور و در تمام مقاطع تحصیلی گسترش یافته است.
حاصل سخن اینکه تاریخ معاصر ایران در خلال سالهای بعد از سقوط رضاشاه با تحولات سیاسی عمدهای چون نهضت ملی شدن صنعت نفت و ظهور و سقوط دولت مصدق مواجه شد. گسترش ابعاد وقایع و جریانات سیاسی از یک سو و مقاصد برخی احزاب و فرق برای نفوذ در مراکز فرهنگی و آموزشی از سوی دیگر باعث شد مرجعیت وقت تشیع آیتالله العظمی بروجردی با هوشیاری نسبت به رواج تبلیغات غیر دینی در میان دانشآموزان احساس خطر نماید و طی چندین مرحله به اولیای امور فرهنگ جهت لزوم تبلیغ شریعت و تعلیم و تربیت اسلامی در مدارس تذکر دهد.
ایشان در این راستا بدون توجه به نوع دولت اعم از دولت ملیگرای مصدق و یا دولت کودتای زاهدی رسالت خود را نسبت به نگاهبانی از آموزههای شریعت در میان اقشار مختلف از جمله فرهنگیان و دانشآموزان ایفا نموده و در یک مرحله طی پنج مطالبه از وزارت فرهنگ خواستار برپایی نماز، تعلیمات دینی، عزل معلمان فاقد صلاحیت اسلامی، برگزاری سخنرانیهای دینی و تلاوت قرآن در مراسم صبحگاهی گردید. گزارشهای برخی ادارات فرهنگ شهرها حاکی از بازخورد مطلوب این رویکرد در مدارس میباشد و از این منظر میتوان آیتالله بروجردی را مرجعی فعال در عرصة توجه به تربیت دینی و اخلاقی دانش آموزان تلقی نمود.
منابع:
1. رحیم روحبخش، «آیتالله بروجردی و دوران ملی شدن نهضت نفت»، فصلنامة تاریخ معاصر ایران، شمارة 26، تابستان 1382.
2. آرشیو مرکز اسناد نخستوزیری، پروندة شمارة 48003.
3. آرشیو مرکز اسناد نخستوزیری، پروندة شمارة 2147. 
