نيروهای مذهبی و راديو در سالهای نخست راه اندازی آن:
بهرهبرداری رسمی از رادیو از اواخر 1319 یعنی در آستانه دهه 1320، واکنشهای متعددی برانگیخت. در این دهه فضای باز سیاسی وجود داشت و رادیو نیز توسط دولت اداره میشد. از این رو هرگونه موضعگیری نسبت به رادیو متوجه دولت نیز میشد. از بررسی اسناد و مدارک چنین برمیآید که بیشترین عکسالعمل نیروهای مذهبی، نسبت به پخش موسیقی از رادیو متمرکز بود. البته گزارشهایی نیز حاکی از استقبال روحانیون نوگرا چون سیدمحمود طالقانی از رادیو جهت ایراد سخنرانیهایی تحت عنوان «گفتارهای اخلاقی و اجتماعی» وجود دارد. همین رویکرد به تدریج مورد توجه برخی دیگر از روحانیون نظیر صدر بلاغی و نوریانی نیز قرار گرفت. اما این فعالیتها با چالشهایی مواجه شد. چنانچه برای طالقانی، نامههایی آمد که چرا در رادیو که فساد و فحشا را تبلیغ میکند، سخنرانی دینی ایراد مینماید؟ اما ایشان در مقابل این جو ایستاد و استدلال کرد: «ما اگر همین بخش رادیو را هم استفاده نکنیم، آن هم مورد بهرهبرداری فساد قرار میگیرد. وانگهی ابعاد تبلیغات مذهبی از رادیو خیلی بیشتر از منبر و محافل سنتی است.»(1)
ناگفته نماند که واکنش منفی نیروهای مذهبی به رادیو متأثر از موضع مرجع تقلید وقت آیتاللهالعظمی بروجردی(ره) نیز بود. ایشان نسبت به رادیو نظر مساعدی نداشت و خرید آن را: «موجب سهولت دسترسی به لهویات و استماع اصوات لهویه» ذکر و تاکید نمود: «لازم است مسلمین از خرید آن تجنب نمایند.»(2)
اما در مجموع بررسی اسناد نشان میدهد که به تدریج با تدابیر دست اندرکاران رادیو و قرار دادن بخشی به عنوان برنامه مذهبی در همان ساعت اندک پخش رادیو، نیروهای مذهبی به تدریج نسبت از ایراد سخنرانیهای دینی از رادیو استقبال کردند. چنان که سخنرانی هفتگی راشد از رادیو بسیار مورد استقبال قرار گرفت. نقل است حتی ارمنیها هم به سخنرانیهای مذهبی ایشان از رادیو گوش فرا میدادند. کما این که در یک مورد جمعی از اهالی همدان، تقاضای افزایش سخنرانی ایشان –شبی یک سخنرانی- را از رادیو نمودند.(3) (مركز اسناد، 183) چنین درخواستی نیز از سوی جامعه لیسانسیههای دانشکده معقول و منقول مطرح شد. (مركز اسناد، 183) ظاهراً وقتی این تقاضاها مورد اجابت قرار نگرفت، این بار جمعی از اهالی تربت حیدریه با مخابره تلگرافی، درخواست افزایش سخنرانی ایشان را از هفتهای یک بار به دوبار نموده و در ادامه طی تذکراتي با تاکید بر این که: «تا فرصت بیشتری به ایشان داده شود تا برای ادای مطلب وقت بیشتری داشته باشند و همین که از وقت موسیقی که اخیراً هم به وضع موهن و مبتذلی درآمده کسر بشود غنیمت است،» خاطر نشان کردند: «مطلب دیگر این که امر فرمائید گویندگان رادیو در موقع اعلام نام معظم له در رادیو مراعات مقام و شخصیت ایشان را نموده و به یک کلمه آقای راشد قناعت نکنند... در این مورد در نظر داشتیم طوماری تهیه و بعد به امضای علاقمندان رسانیده به اداره رادیو ارسال داریم.» (مركز اسناد، 9656)
البته از خلال یکی از سخنرانیهای راشد چنین بر میآید که خود ایشان تمایل به افزایش تعداد سخنرانی در هفته را نداشتند. در این مراسم سخنرانی که در مسجد آذربایجانیها در تهران برگزار شده بود، وي در آغاز ضمن تقدیر از حضور کاظمی وزیر امورخارجه در مراسم، خاطر نشان نمود: «در باب افزودن بر جلسات سخنرانی خود در رادیو که پیشنهاد فرموده بودند، فعلاً چون در اثر این دوازده شب [احتمالاً دهه محرم] سخنرانی، اعصابم خیلی خسته است و به قدر کافی هنوز مطالعه نکردهام، پس از مطالعه انشاءالله جواب عرض خواهم کرد.» در پایان نیز از دستاندرکاران اداره کل انتشارات و تبلیغات رادیو تشکر نموده است. (مركز اسناد، 9656)
گویا استقبال عمومی از سخنرانیهای راشد باعث شد که ایشان به همراه صدر بلاغی از کادر مبلغین ثابت رادیو شوند. (مركز اسناد، 12417) کما این که سخنرانیهای آنها از چنان اعتباری برخوردار بود که نایبالتولیه مدرسه سپهسالار خواستار پخش رادیویی سخنرانیهای آن دو از مدرسه مذکور شد. (مركز اسناد، 9656)
چنین بنظر میرسد که صرف نظر از کادر ثابت وعاظ رادیو، برخی وعاظ نیز طی درخواستی، اجازه پخش سخنرانی خود از رادیو را بدست میآوردند. . علی اصغر سلماسی یکی از وعاظ در اویل سال 1323 در نامهای، درخواست ایراد سخنرانی مذهبی از رادیو كرد. (مركز اسناد، 183) از جمله این تقاضاها میتوان به تقاضاي سخنرانی مذهبی توسط سیدحسن صدرشیرازی از رادیو (مركز اسناد، 9656)، درخواست شمس قناتآبادی-روحانی طرفدار آیتالله کاشانی- از زاهدی نخستوزیر جهت اجرای یک برنامه رادیویی در بزرگداشت قیام سی تیر (مركز اسناد، 16710) دو درخواست جداگانه از سوی جمعی از اهالی فریمان (مركز اسناد، 2166) و زابل (مركز اسناد، 1719) جهت پخش سخنرانیهای مذهبی وعاظ از رادیو و بالاخره درخوست «هیات اسلامی رفسنجان» جهت افزایش اجرای برنامههای دینی (مركز اسناد، 1719) از رادیو اشاره کرد.
متقابلاً در مواردی نیز به پخش برخی سخنرانیها یا اجرای برخی برنامهها از رادیو توسط نيروهاي مذهبي اعتراض شده است. از آن جمله جمعی از اهالی جهرم خواستار منع ایراد و پخش سخنرانی علیه حجاب از رادیو به مناسبت روز 17 دیماه-روز آزادی زن در دوران پهلوی- شدند. (مركز اسناد، 9656) در یک مورد متفاوت جمعی از اهالی شاهرود نسبت به پخش سخنرانیهای شمسالدین قناتآبادی و شیخ احمد مولایی از رادیو اعتراض کردند. (مركز اسناد، 9222) در همین راستا یکی از علمای شاهرود بنام شیخ حسین مدرسی شاهرودی نسبت به پخش روضهخوانی از رادیو حساسیت نشان داده و با اشاره به این که: «دیشب [تاریخ سند12/3/1332] رادیو روضه میخواند ملل مختلف نقطه ضعف بدست میآورند. اسلام مجموعه سخنان نغز و متین است،» درخواست نمود: «متمني است نقادان سخن در رادیو نظارت نمایند که چه بسیار مواقع، تبلیغاتی به سمت دین میشود که علیه دین میشود.» (مركز اسناد، 13888) در یک مورد مشابه دیگر سیداحمد صفایی نماینده مجلس شورای ملی به یکی از برنامههای نمایشی رادیو به علت توهین یک خواننده زن به روحانیت اعتراض کرد. مدیر کل انتشارات و تبلیغات رادیو ضمن رد ادعای مذکور از اجرای برنامههاي مذهبی در زمان مناسب از راديو دفاع کرد و خاطر نشان نمود: «بهترین و مناسبترین ساعات رادیو اختصاص به برنامههای مذهبی دارد و سخنرانیهای مذهبی و تفسیر قرآن و معرفی رجال صدراسلام، همه به وسیله آقایان روحانیون اجرا میشود در برنامه مذهبی رادیو تهران منظور شده است که همه روزه پخش میشود.» (مركز اسناد، 20975)
از سایر اعتراضات نیروهای مذهبی به رادیو، چنانچه پیش از این نیز گفته شد، پخش موسیقی بود که اداره کل انتشارات و تبلیغات رادیو در پاسخ دو تن از روحانیون حوزه علمیه قم: آقایان فخرالدین طاهری شیرازی و محمدشفیع قائممقامی که درخواست قطع برنامههای موسیقی از رادیو را خواستار شده بودند، پاسخ داد: «همه روزه نامههای بی شماری که تاکنون به سیصد عدد بالغ شده است از تهران و شهرستانها به اداره تبلیغات میرسد مبنی برآن که موسیقی را از برنامه رادیو تهران حذف نمایند.» (مركز اسناد، 7762)
چنین به نظر میرسد وقتی مطالباتی از این نوع مورد بیاعتنایی دست اندرکاران مربوطه قرار گرفت، نیروهای مذهبی سطح خواسته خود را تنزل داده و در یک مورد یکی از علمای شیراز بنام میرزامحمدجواد آیتاللهی، خواستار ممنوعیت پخش صدا و آواز رادیو [موسیقی] در اطراف بقاع متبرکه مشهد، شیراز و قم گردید و پیشنهاد نمود مرتکبین این عمل –احتمالاً صاحبان دکاکین اطراف بقاع مذکور- مورد مجازات قرار گیرند. (مركز اسناد، 13216)
البته برخی موارد نيز انتقاد نیروهای مذهبی از صرف محتوی برنامههای رادیو فراتر رفته و به عزل و نصبها در حوزه مدیریت رادیو اعتراض میکردند. از آن جمله مجامع مذهبی کرمان نسبت به انتصاب فردی بنام پاینده به ریاست رادیو با اعلام بهائی بودن نامبرده مخالفت ورزیدند. (مركز اسناد، 2166)
با این احوال نباید این تصور ایجاد شود که نیروهای مذهبی در تقابل با رادیو قرار داشتند بلکه بسیاری از آنها نسبت به نقش و گستره جغرافیایی رسانه رادیو آگاهی داشتند و بر استفاده تبلیغی از آن تاکید میکردند. از آن جمله صدرایی اشکوری واعظ و از بانیان اتحادیه مسلمین رشت و همچنين بنيانگذار چندين تشکل مذهبی و محلي -در گيلان- در طي بيش از چند دهه فعاليت سياسي و مذهبي، در پی رحلت پدرش آیتالله موسی اشکوری، از مسئولین رادیو خواست خبر آن را پخش کنند تا: «جریان به کلیه مسلمین ابلاغ تا ارادتمندان آن مرحوم در ایران و نجف مطلع و مجالس ترحیم در تمام شهر و بخشها دایر نمایند.» (مركز اسناد، 13888) در همین راستا یکی از شیوخ نعمتاللهی [؟] بنام علی اصغر ذوالریاستین نیز از دستاندرکاران رادیو درخواست نمود شرح حال ارسالی وی درباره زندگی و فعالیتهای مرحوم حاجیمیرزا عبدالحسین ذوالریاستین نعمتاللهی شیرازی که «تمام مدت عمر خود را صرف خدمت، تبلیغ و ترویج مذهب مقدس جعفری نمود،» پخش کنند. (مركز اسناد، 13888)
شاید جالبترین مطالبه در این راستا، درخواست ویژه مدیر روزنامه طوفان اصفهان (ناشر افکار جمعیتهای دینی)، جهت پخش اعتراضیهای به زبانهای فارسی، عربی و انگلیسی نسبت به اقدام توهینآمیز دائرة المعارف شیکاگو به پیامبر اسلام، جهت اطلاع همگانی بود. (مركز اسناد، 13888)
1. غنی، مهدی(تدوين گر)، راهی که نرفته ایم، 1379، تهران، مجتمع فرهنگی آیتالله طالقانی، ص 334
2. منظورالاجداد، محمدحسین، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد گزارشهایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، حائری و بروجردی، 1292-1329 ش، 1379، تهران، شیرازه، ص 422
3. منظور مرکز اسناد نخست وزیری میباشد. ضمناً تمام منابع ارجاعی بعدی داخل متن به مرکز اسناد نیز، همین مرکز بوده و شماره مقابل آن نیز، شماره بازیابی پرونده مذکور در آرشیو آن مرکز است.
