«خانه اندیشمندان علوم انسانی» برگزار کرد:
اولین جلسه بررسی تاریخنگاری معاصر ایران با حضور دکتر ناصر تکمیل همایون، دکتر شهرام یوسفی فرد و دکتر علی رضا ملایی توانی روز یکشنبه 13 آبان 1392 در «خانه اندیشمندان علوم انسانی» برگزار شد. دکتر یوسفی فرد به عنوان آغاز کننده و مدیر جلسه گفت: «این نشست اولین جلسه از سری جلسات سخنرانی بررسی تاریخنگاری معاصر ایران است. تعدادی از تاریخ نگاران معاصر را خوب میشناسیم اما از برخی تاریخ نگاران کمتر ذکری به میان میآید. امید است با ادامه این جلسات آنان را بشناسیم و بتوانیم به نقد و بررسی کارنامه تاریخنگاری آنان بپردازیم. تلاش براین است در نهایت به فهم جایگاه تاریخنگاری حال حاضر جامعه علمی ایران دست یابیم.»
دکتر ناصر تکمیل همایون اولین سخنران جلسه بود که با عنوان «تاریخنگاری دوره قاجار» به ارایه مطلب پرداخت. وی با اشاره به این که ایران معاصر از دوره قاجاریه آغاز میشود، شروع تاریخنگاری جدید در ایران را به دوره بعد از مشروطه نسبت داد و گفت: «در تاریخنگاری ایران دوره قاجاریه هنوز روششناسی غربی نفوذ نیافته است؛ لذا ادامه سنت تاریخنگاری قدیم ایران را در آثار این دوره شاهد هستیم.»
وی سپس منابع تاریخی دوره قاجاریه را این طور دسته بندی کرد: «1- تاریخنگاری عمومی که دوره ایران باستان تا قاجاریه را در بر میگیرد؛ 2- تاریخ قاجار که تنها به ایل قاجار و تحولات آن میپردازد؛ 3- تاریخ پادشاهان قاجار؛ 4- تاریخنگاری بزرگان مذهبی یا حکومتی؛ 5- تواریخ محلی؛ 6- تاریخ ایلات و عشایر؛ 7- تاریخ جنگها؛ 8- تواریخی که به معرفی مرزها و سرحدات میپردازند؛ 9- رسالههای حکومتی و پندنامهها؛ 10- کتبی که امور غیرمترقبه طبیعی و غیرطبیعی را توصیف میکند؛ 11- تذکره نویسی فقها و ادبا؛ 12- سفرنامهها؛ 13- خاطره نویسی و 14- گزارشهای دولتی که وقایع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایالات ایران را در بر میگیرد.»
در ادامه دکتر تکمیل همایون ویژگیهای این منابع را این چنین بر شمرد: «در منابع فوق ارجاع دادن مطالب ضعیف است؛ موضع گیری در همه این منابع وجود دارد؛ روش نگارش اغلب این منابع استفاده از کلمات مهجور و بازی با کلمات است و نگارش آنها را به سبک سنواتی و سال شمار تنظیم کرده اند.» وی در ادامه چند کتاب تالیف شده در دوره قاجار را برای حضار معرفی کرد.
در پایان سخنرانی ایشان پیشنهادی را برای جلسات آینده مطرح کرد: «ابتدا باید سه نفر از تاریخ نگاران دوره قاجار را شناخت. اول: اعتمادالسلطنه که کمی تحت تاثیر تاریخ مدرن اروپا قرار گرفته بود؛ دوم: میرزا آقا خان کرمانی که در «آیینه سکندری» نه فقط تاریخ، بلکه فلسفه تاریخ را نیز بیان کرده است و سوم ناظم الاسلام کرمانی نویسنده «تاریخ بیداری ایرانیان» است. بعد از شناخت این سه نفر است که میتوان به سراغ احمد کسروی و عباس اقبال رفت.
دومین سخنران جلسه، دکتر علی رضا ملایی توانی بود که با عنوان «تاملی در شکل گیری و تکوین تاریخنگاری معاصر ایران» به صحبت پرداخت. وی در ابتدا هدف سخنرانی خود را پاسخ به سه پرسش عنوان کرد: «اول، تاریخنگاری چیست؟؛ دوم، تاریخنگاری نوین چیست؟ و سوم، تاریخنگاری نوین چگونه در ایران رشد کرد؟» وی تاریخنگاری این چنین تعریف کرد: «تاریخنگاری در عمل، فرایند گزارش رخدادهای تاریخی در قالب واقعیتهای مکتوب تاریخی است که با بازنمایی گزارشها و روشهای گوناگون همراه است». او در مورد پرسش دوم گفت: «برای آن که شیوههای تاریخنگاری نوین تشریح شود، ابتدا باید به معرفی شیوه تاریخنگاری سنتی پرداخت.» او سپس با اشاره به مشابهتهایی با سخنرانی دکتر تکمیل همایون، مشخصات تاریخنگاری سنتی را این چنین دسته بندی کرد: «1- نقلی و وقایع نگارانه است و بررسی علت رخدادها مد نظر نیست؛ 2- استناد و ارجاع به منابع وجود ندارد؛ 3- فقط به رخدادهای سیاسی پرداخته میشود؛ 4- اعتقاد به جبرگرایی در حوادث تاریخی؛ 5- مورخ هیچ نقشی در تاریخ ندارد؛ 6- سبک نگارش مصنوع و متکلف است؛ 7- مورخان سنتی معمولاً از طبقات وابسته به حکومت و دربار بوده اند؛ 8- منابع اطلاعاتی مورخ از اخبار دربار بود؛ 9- وابستگی مالی مورخان سنتی به دربار؛ 10- معمولاً طیف مخاطبان آنان شاهزادگان ودرباریان بوده اند؛ 11- علم تاریخ هرگز یک دانش تعلیمی به حساب نمی آمد، 12- هرگز این تاریخنگاری به یک جریان سرنوشت ساز تبدیل نشد و 13- در فضایی نوشته میشد که آزادی قلم وجود نداشت.»
دکتر ملایی سپس به بیان ویژگیهای تاریخنگاری نوین پرداخت و ادامه داد: «تاریخنگاری نوین به صورت علی وتحلیلی تبیین میشود؛ مورخ با تعقل به تبیین تاریخ میپردازد؛ برخلاف تاریخنگاری سنتی، مورخ در متن تاریخ حضور دارد؛ در تاریخنگاری نوین حوادث در جایگاه منطم و عقلانی خودشان مطرح میشوند که حاصل آن شناخت تاریخی است؛ مورخ بر اساس سؤال و مسئله به سراغ گذشته میرود؛ همه ابعاد زندگی اجتماعی مورد مطالعه قرار میگیرد و به همه طبقات اجتماعی توجه میشود؛ مورخ به عوامل مابعد الطبیعه کاری ندارد؛ انبوهی از روشها در تاریخنگاری نوین شکل گرفته است؛ از نظر زبانی بسیار ساده و همه فهم نوشته میشود؛ این تاریخنگاری در یک فضای دموکراتیک شکل گرفته و امکان بحث و گفتگو برای همگان وجود دارد؛ و در دوران جدید با انواع منابع رو به رو هستیم، به خصوص منابع غیررسمی خارج از منابع حکومتی قرار دارند.» به علت کمبود وقت دکتر ملایی پاسخ پرسش سوم خود را به نشست بعدی موکول کرد.
دکتر یوسفی فرد به عنوان سخن آخر اعلام کرد که «ما تقریباً صد مورخ ایرانی را شناسایی کرده ایم. پروژه ای برای این افراد تعریف شده و قصد داریم تا با رعایت ترتیب تاریخی، به بازشناسی آثار و روش آنان بپردازیم.»
در پایان این نشست جلسه پرسش و پاسخ با حضور سخنرانان برگزار شد.
گزارش و تنظیم: محمدمهدی موسی خان
