نمایندگان مشهد در دوره سیزدهم مجلس شورای ملی از چهار نفر تشکیل شده بودند که در کمیسیون‌های متفاوتی عضویت داشتند.
1- میرزا علی خان اقبال، در کمیسیون امورخارجه عضو بوده است.
2- دکتر قاسم غنی، کمیسیون بهداری
3- علی اکبر مجید فیاضی، کمیسیون فرهنگ
4- علی مؤید ثابتی، کمیسیون کشاورزی
خوشبختانه چون این انتخابات در زمان حکوت رضاشاه شکل گرفته بود بنابراین دولت‌های روسیه و انگلیس چندان نقشی در انتخاب آن‌ها نداشتند. سرانجام در تاریخ اول آذر 1322 دوره سیزدهم مجلس به پایان می‌رسد. ولی طوری که امیر تیمور کلالی در خاطراتش نوشته است در دوره پانزدهم روس‌ها نفوذ و نقش اساسی در معرفی آن‌ها داشته‌اند به طوری که بیش از شصت نفر از وکلای این دوره از حمایت کنسولگری روسیه برخوردار بوده‌اند.(7)

مردم مشهد انتظارات خاصی از مجلس چهاردهم داشتند. آنها می‌گفتند: نمایندگان این دوره باید افرادی باشند که به دستگاه وابستگی نداشته باشند.(8)  این موضوع دور از دید روزنامه نگاران آن زمان نبوده است. «نماینده‌ای که فقط وقتش منحصر بکار چاق کنی و گرفتن حق حساب برای درست کردن پست‌های مختلف جهت اشخاص ناصالح و دزد است و از این راه پوست‌ها اندوخته است و عیش‌ها کرده است چرا دوباره نخواهد وکیل ملت شود؟»(9)

بولارد سفیر انگلیس در مشهد در مورد انتخابات دوره چهاردهم مجلس شورای ملی در سال 1322 چنین نوشته است: «به دلیل انجام انتخابات دوره جدیدی مجلس هیجان ناشی از فعالیت کاندیدها و هوادارانشان در همه جا به چشم می‌خورد. در این میان چون بعضی از مشتاقان وکالت و به خصوص سران عشایر چشم به راه حمایت‌های ما بودند، از سوی وزارت خارجه انگلیس دستورالعملی واصل شد که ما به هیچ وجه نباید در امور انتخابات دخالت کنیم».(10)

رقابت پنهان

سابقه حضور کشورهای استعماری در شهر مشهد به عصر قاجار می‌رسد. روسیه نخستین کشوری است که در مشهد اقدام به گشایش کنسولگری نمود. روس‌ها براساس مفاد عهدنامه‌ی ترکمنچاي و نيز ماده‌ی 7 عهدنامه‌ی آخال که به اين کشور اجازه مي‌داد در پست‌هاي مرزي ايران نمايندگي داشته باشد، مصمم به تأسيس کنسولگري در مشهد شدند. آن‌ها در سال 1305 ق/1888م اين تصميم خود را به اطلاع ناصرالدين شاه رساندند. شاه قاجار باوجود مخالفت‌هاي اوليه، سرانجام ناگزير از موافقت شد و اجازه داد مسيو ولاسف (Vlassef) که قبلا سرکنسول روسيه در رشت بود، دراين زمان به‌عنوان سرکنسول روسيه در مشهد معرفي شود. کنسولگري روسيه در سال 1306 ق/1889م در مشهد گشايش يافت و پرچم روسيه در ساختماني واقع در محله‌ی چهارباغ مشهد نصب شد(11). 

جورج کرزن که در سال 1889 م به ايران آمده، در کتاب ايران و قضيه ايران، در اين‌باره نوشته است: «آقاي ولاسف، کنسول روسيه در رشت که از لحاظ احاطه بر امور ايران، ديپلمات نامداري بود سرکنسول تزار در مشهد تعيین شد و به شاه اطلاع دادند که جز موافقت با اين انتصاب چاره ديگري ندارد؛ بنابراين در بهار سال 1889م مسيو ولاسف در مشهد مستقر گرديد. مسيو ولاسف (Vlassef) تا سال 1314 ق/1896م کنسول روسيه در مشهد بود. بعد از او م. پونامتيدين در ژوئیه‌ی 1897 م/1314 ق وارد مشهد شد. کنسولگري روسيه در سال 1316ش در دوره رضاشاه تعطيل شد، ولي پس از شهريور 1320، با حضور متفقين در مشهد، بار ديگر اين کنسولگري بازگشايي شد.

در تاريخ 9 دي 1320، با حضور شخصیت‌هایی چون منصور استاندار خراسان، اسکرين سرکنسول انگليس در مشهد، ماکسيموف سرکنسول شوروي و لوچينسکي فرمانده نيروهاي شوروي در مشهد، ساختمان جديد کنسولگري شوروي در محل باغ خوني(12)  واقع در خيابان امام رضا(ع)، کوچه عنصري شرقي افتتاح شد.

در اين زمان ماکسيموف به‌عنوان سرکنسول شوروي در مشهد بود. وي مسلط به زبان فارسي بود وسال‏ها در کابل به‌عنوان مستشار سفارت روسيه کار مي‌کرد. ماکسيموف در بدو ورود به مشهد چند تن از اتباع خارجي را که متهم به جاسوسي براي آلمان‌ها بودند بازداشت و تبعيد کرد. پس از ماکسيموف، کوزلف و سپس آبراموف سرکنسول‌هاي شوروي در مشهد بودند. انتشار روزنامه «افکار خلق» از دهم شهریورماه 1320 نخستین اقدام فرهنگی روس‌ها در مشهد محسوب می‌شود.(13)  همچنین این کنسولگری اقدام به انتشار روزنامه اخبار تازه روز نمود. این روزنامه به سردبيري سروان پيگولين، هفته‌اي دو شماره آن منتشر مي‌شد و اولين شماره آن در 16 خرداد 1322 منتشر شد. اين روزنامه حاوي اخبار جنگ دوم جهاني بود. از ديگر اقدامات کنسولگري شوروي در مشهد، تأسيس «بانک روس و ايران»، در خيابان تهران بود. همچنين، کنسولگري شوروي با نمايش فیلم‌هایی که معمولاً در سينما ديده‌بان مشهد نمايش داده مي‌شد، مي‌کوشيد به نفع متفقين تبليغات انجام دهد.

احداث چاه آب در محله‌ی عيدگاه، معالجه بيماران، اطعام فقرا، تشکيل کلاس‌هاي آموزش زبان روسي در دبيرستان شاهرضا، برگزاري جشن‌ها و مسابقات ورزشي، تأسيس نمايشگاه دائمي روبه‌روي باغ ملي و تأسيس خانه‌ی فرهنگي، از جمله اقدامات کنسولگري شوروي در مشهد بود. سرانجام روزنامه خراسان در تاريخ اول تيرماه 1328، خبر برچيده شدن و تعطيلي کنسولگري شوروي در مشهد را منتشر کرده است.

کنسولگري انگليس

کشور استعمارگر انگلیس درسال 1898م تنها چند هفته پس از کنسول روس، سرهنگ چارلز مک‏لين را به‌عنوان کنسول انگليس به مشهد فرستاد. مک‏لين از افسران ارتش هند بود و سابقه‌ی خدمت در کميسيون مرزي ايران و افغانستان را داشت و اين سبب شد تا بتواند در جريان جنگ هرات، بدون ايجاد سوء ظن، شبکه‌ی جاسوسي کارآمدي را برضد روس‌ها ايجاد کند. حالا هم بايد همان کار را در مشهد مي‌کرد وي نخستين فرد از سلسله‌ی مأموران اداره جاسوسي هند بود که در مشهد کار مي‌کرد، يعني در شهري که به خاطر موقعيتش کنسولگري آن در ايران داراي بيشترين اهميت سياسي بود.
وظايف سرکنسول انگليس در مشهد عبارت بود از حل مشکلات هزاران زائر هندي که براي زيارت به مشهد مي‌آمدند، تهيه گزارش بازرگاني ساليانه، و رابط قرارگرفتن ميان حکومت‌هاي هرات و مشهد؛ هرچند نخستين و فوري‌ترين کار وي جمع‌آوري اطلاعات درباره‌ی فعاليت روس‌ها در آسياي مرکزي و زير نظر گرفتن حرکات روس‌ها به سوي هند بود و براي اين منظور، از هند بودجه‌ی محرمانه در اختيارش قرارگرفته بود.

سر چارلز ادوارد ييت که خود در ژوئیه‌ی سال 1893 کفيل کنسولگري مشهد و از سپتامبر 1896 تا دهم فوريه 1897 سرکنسول مشهد بوده، در توصيف محل کنسولگري انگليس در مشهد آورده است:

«... محل کنسولگري بريتانيا واقع در گوشه‌ی جنوب غربي شهر (مشهد) بود. محلي که براي اقامت من در نظر گرفته شده بود، نزديک به شش جريب مساحت داشت و دورتادور آن را ديوارهاي بلندي احاطه کرده بود که در وسط آن ساختمان بزرگ کنسولگري که مربع شکل و به رنگ سفيد بود، در دو طبقه قرارداشت. دورتادور طبقه‌ی پايين آن را ايوان زيبايي دربرگرفته بود. منزل مسکوني مخصوص سرکنسول، به‌تازگي و در سال گذشته ساخته شده و من اولين کسي بودم که در آن سکونت مي‌کردم. مبلمان منزل به سرکنسول قبلي تعلق داشت که در جايي در شهر زندگي مي‌کرد و اخيراً به اين محل انتقال داده شده بود. دروازه‌ی اصلي باغ به سمت مرکز شهر باز مي‌شد. در طرف ديگر باغ، درمانگاه، اداره‌ی کنسولگري، منزل وابسته‌ی سفارت، کارمندان و مستخدمين قرارداشت. در پشت اداره‌ی کنسولگري، اصطبل‌ها و منزل معاون کنسول قرار گرفته بود. سرانجام در گوشه‌اي از باغ که هنوز جاي خالي بود، منزلي نيز براي اقامت دکتر ساخته شد. بدين‌ترتيب، کنسولگري، محل اقامت افراد، و تسهيلات مورد نياز، همگي در يک‌جا جمع گرديد و شرايطي خيلي بهتري در مقايسه با گذشته که هريک از اين واحدها در قسمتي از شهر به‌طور پراکنده قرارداشتند، فراهم آمد.(14)

مقارن جنگ جهانی دوم کنسولگری انگلیس در مشهد اقداماتی انجام داده که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: تأسیس قرائت‏خانه در خیابان پهلوی که در آن کتاب‌ها ومجلاتی به زبان‌های گوناگون وجود داشت. برگزاری مسابقات ورزشی تحت عنوان جام پیروزی بین محلات مشهد. تشکیل انجمن‌های فرهنگی از جمله انجمن ایران و انگلیس و انجمن ادبی ایران و هند از اقدامات کنسولگری انگلیس در مشهد بود. سر کلار مونت اسکراین در کتاب جنگ جهانی در ایران برخی از اقدامات کنسولگری انگلیس را اجرای تئاتر خواستگاری اثر چخوف، نمایش فیلم و گشایش قرائت‏خانه ویکتوری (پیروزی) ذکر نموده است.(15)

از جمله اثرات جنگ جهانی دوم رونق سینماهای مشهد است. کنسولگری انگلیس و شوروی در مشهد اقدام به نمایش فیلم می‌کردند. معمولاً فیلم‌های که توسط کنسولگری بریتانیا در سینماهای مشهد به نمایش در می‌آمد توسط اداره کل اطلاعات سفارت بریتانیا در تهران انتخاب می‌شدند وسپس در اختیار کنسولگری مشهد قرار می‌گرفت. این فیلم‌ها در واقع به نوعی نشان دهنده قدرت رزمی و جنگی متفقین بود. کنسولگری انگلیس معمولاً فیلم‌ها را در سینما فردوسی به نمایش می‌گذاشت. نخستین فیلمی که به نمایش گذاشتند فیلم هدف برای امشب نام داشت. محل‌های خرید بلیط عبارت بودند از سرکنسولگری انگلیس، شرکت نفت انگلیس و ایران، بانک شاهی، قرائت‏خانه پیروزی.(16)

حتی انگلیسی‌ها برای مکان‌های که سینما نداشت اقدام به راه‏اندازی سینما سیار کردند. در تابستان 1321 نخستین کامیون سینما سیار وارد مشهد شد، در روستاها اقدام به نمایش فیلم می‌نمودند. از طرف دیگر روس‌ها هم بیکار نبودند با نمایش فیلم‌های متنوع بازار سینما در مشهد داغ نموده بودند. فیلم لنین در اکتبر، یکشنبه ماه مه و ... از فیلم‌های بود که از طرف روس‌ها در سینما دیده به ان مشهد به نمایش گذاشته می‌شدند.

  1- قانعی، سعید. دو چهره مرموز. تهران: زریاب. 1377. ص111
  2-بولارد، سرریدر واسکراین، سرکلارمونت. شترها باید بروند، ترجمه حسین ابوترابیان. تهران: البرز، 1369، ص107.
  3- ابراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی، تهران: نی،1377، ص219.
  4- اسکراین سرکلارمونت. جنگ جهانی در ایران، ترجمه غلامحسین صالحیار. ص325.
  5- رمضانی، حمید رضا. «کنسولگریهای خارجی در خراسان»، ماهنامه زمانه سال پنجم، شماره 43. فروردین 1385، ص34.
  6-آرشیو تاریخ شفاهی سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مدیریت اسناد آستان قدس رضوی .مصاحبه با غلامرضا سوالونی، مترجم کنسولگری آمریکا در مشهد. 6/2/1389
  7- لاجوردی، حبیب. خاطرات امیر تیمور کلالی .ص81
  8-جلالی، غلامرضا. «شهریور 1320حضور متفقین و آغاز فعالیتهای حزبی در خراسان»، فصلنامه 15خرداد، شماره 19و 20. زمستان 1374. ص40
  9-روزنامه راستی، جمعه 10 مرداد ماه 1324. پیرامون اتمام دوره چهاردهم مجلس، مقاله «سرو کله نمایندگان تحمیلی مشهد پیدا می‏شود».
  10- بولارد، سرریدر واسکراین، سرکلارمونت. شترها باید بروند، ترجمه حسین ابوترابیان. تهران: البرز، 1369. ص107
  11- متولي حقيقي، یوسف. «نارضايتي مردم از تأسيس کنسولگري‌هاي روسيه و انگليس در مشهد دوره ناصري»، روزنامه خراسان، 16 خرداد 1390
  12-  کلنل سی. ام. مک گرگر در سفری که سال 1875 به خراسان داشته و از مشهد دیدن کرده است. در رابطه با وجه تسمیه این باغ نوشته است. «در مراجعت به مشهد در باغ با صفایی در جنوب شهر اقامت کردم. نام باغ تا حدی برایم نفرت آور بود. باغ خونی یا باغ خون. نتوانستم بفهمم چرا این جور نامی بر آن نهاده اند.»
  13- جلالی، غلامرضا. تقویم تاریخ خراسان، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی. 1377، ص84
  14- ييت، کلنل چارلزادوارد. سفرنامه خراسان و سيستان. ترجمه قدرت الله روشني زعفرانلو. تهران: يزدان1365. ص44-45
  15-اسکراین،سر کلارمونت: جنگ جهانی در ایران، ترجمه غلامحسین صالحیار. ص319
  16- رمضانی، حمیدرضا. مقاله «کنسولگریهای خارجی در خراسان»، زمانه سال پنجم، شماره 43 فروردین 1385. ص25

ادامه دارد ...

غلامرضا آذری خاکستر



نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی