بی شک جنگ تحمیلی یکی از مهمترین عوامل شکلگیری و گسترش تاریخ شفاهی در ایران بوده است. حجم زیاد مصاحبهها وکتابهای چاپ شده بر اساس آن، بیانگر اهمیت تاریخ شفاهی در ضبط و انتقال واقعیات جنگ در ایران است. علیرغم آن که بیش از دو دهه از شروع فعالیتهای مربوط به تاریخ شفاهی جنگ میگذرد، اما هنوز مباحث و بعضاً ایرادات اساسی از سوی متخصصان و پژوهشگران این حوزه در زمینه چگونگی انجام و آرشیو آن وجود دارد که کمتر پاسخ قانعکنندهای به آنها داده شده است. موضوعاتی مانند «تفاوت تاریخ شفاهی و خاطره گویی»، «شخص محوری یا پروژه محوری»، «جایگاه مردم» (خصوصاً در مناطق نزدیک به جنگ)، «جایگاه نیروهای عادی»، «ناهماهنگی بین مراکز درگیر در تاریخ شفاهی جنگ» و «نبود آرشیو مرکزی برای اطلاع رسانی و خدمات» و دهها مسأله دیگر.
بررسی کارکرد تاریخ شفاهی در زمینه جنگ تحمیلی ایران و عراق نشان دهنده استفاده از آن در قالبهای زیر است:
عمومیترین روش برای ضبط خاطرات جنگ
ابزاری برای بیان عملکردها و کارکردهای گروهی در جنگ
وسیلهای برای شخصیسازی تاریخ جنگ از دریچه نگاه افراد
ابزاری برای انتشار یافتههای جنگ در جامعه
مهمترین کارکرد تاریخ شفاهی در زمینههای ذکر شده، بیان ناگفتههای جنگ و ابزاری برای جمعآوری اطلاعاتی است که در جای دیگر گفته نشدهاند یا مجالی برای ثبت آنها نبوده است. حاصل این فعالیتها، «فرآیند تبیین» در تاریخ شفاهی جنگ است که بیانگر ارزش اولیه تاریخ شفاهی به عنوان ابزار موثر برای بیان واقعیات در جنگ است. به نظر میرسد بعد از گذشت دو دهه فعالیت در این زمینه و انجام هزاران ساعت مصاحبه و چاپ صدها کتاب، باید نگرشهای دیگری در تاریخ شفاهی جنگ به کار برده شود و این مسالهای است که میتوان از آن به «ارزش افزوده در تاریخ شفاهی» یاد کرد.
تحلیل و چالش در تاریخ جنگ با استفاده از تاریخ شفاهی موضوعی است که کمتر به آن پرداخته شده است. سالهاست که شفاهیکاران در دنیا از تاریخ شفاهی نه صرفاً به عنوان ابزار جمعآوری اطلاعات، بلکه وسیلهای برای به چالش کشیدن داشتههای قبلی و تحلیلی بر وقایع تاریخی، به منظور تولید اطلاعات جدید با توجه به نیاز هر دوره تاریخی، استفاده میکنند. این امر باعث بازتعریف برخی مفاهیم جنگ و بازکاوی زوایایی میگردد که به هر دلیل مورد چشمپوشی واقع شدهاند.
واقعیت این است که نیازهای تاریخی هر جامعه در دورههای مختلف، با توجه به خواستها و شرایط همان دوره متفاوت است و انعطافپذیری در شکل و نوع ارائه هر واقعیت تاریخی، از جمله جنگ، میتواند به پویایی آن کمک نماید؛ مسألهای که از آن به «حیات یک واقعه در تاریخ» یاد میشود. در طول تاریخ این کشور، حوادث ریز و درشت زیادی اتفاق افتاده که فقط برخی از آنها در حافظه تاریخی این مردم ثبت شدهاند. بخواهیم یا نخواهیم، همانطور که تاریخ نشان داده، با گذشت زمان، بسیاری از موضوعات، آگاهانه یا ناآگاهانه، قلب ماهیت داده و تعاریف جدیدی از آنها به تناسب هر دوره ارائه میشود. جنگ هم به عنوان واقعهای انکارناپذیر جزئی از زندگی مردم ایران در یک دوره تاریخی است و در حافظه تاریخی مردم ایران برای همیشه باقی خواهد ماند. اما باید توجه داشته باشیم هر نسلی تاریخ خود را دارد و اجباری هم در پذیرش نظریات نسلهای قبل ندارد. بجاست تا با استفاده از تاریخ شفاهی به عنوان ابزاری برای تحلیل و چالش، به باز تولید و انتقاد در زمینههای قبلاً کار شده تاریخ جنگ نیز پرداخته شود تا زمینه برای نگاه سازنده به آینده تاریخ آن فراهم گردد.
دکتر ابوالفضل حسنآبادی
مدیریت امور اسناد و مطبوعات
