کلید واژه‏ها: مشهد، شهریور1320، نان، کوپن

مقدمه

قرار گرفتن در فضای گذشته و ترسیم حالات و روحیات مردم هر چند سخت است ولی با بررسی همه‏جانبه یک موضوع تاریخی می‏توان هر آنچه اتفاق افتاده را ترسیم کرد. ولی منابع مربوط به یک واقعه در شکل‏گیری و نوع اطلاعات مصاحبه‏شونده ‏دخیل هستند‏، چنانچه مصاحبه‏کننده در جهت بالا بردن سطح اطلاعات خود به منابع خاصی تکیه کند نمی‏تواند مصاحبه جامعی در ارتباط با موضوع مورد نظرش انجام دهد. پس بررسی همه‏جانبه موضوع اعم از منابع نوشتاری، اسناد و مدارک آرشیو و اطلاعات روزنامه‏ها می‏تواند کمک نماید تا مصاحبه‏کننده خود را در صحنه یک واقعه مجسم کند و اطلاعات کاملی را از فرد مصاحبه‏شونده ‏اخذ کند. همراه شدن با مصاحبه‏شونده ‏و داشتن اطلاعات جامع کمک می‏کند تا مصاحبه‏ای ‏فعال انجام شود و راوی احساس کند برای کسی خاطراتش را بیان می‏کند که با موضوع غریب نیست واین اطلاعات با ارزش و مهم تلقی می‏شوند. در طرح تاریخ شفاهی شهریور1320 مشهد افرادی که برای مصاحبه انتخاب شده بودند از طیف‏های مختلف بودند. نکته مشترک همه مصاحبه‏شوندگان در بازگویی مسائل اجتماعی و مشکلاتی که فرا روی مردم قرار داشت خلاصه می‏شود. مسائل اجتماعی اعم از دردهای مشترک یا مشکلات عمومی در ذهن عموم مردم ماندگارتر هستند‏ و اکثر شاهدان یا بازماندگان آن حادثه خاطرات یا حرف‏هایی برای بازگویی دارند.

کمبود نان
اولین موضوعی که مصاحبه‏شوندگان در مصاحبه‏های تاریخ شفاهی شهریور1320 مشهد به آن تاکید داشتند کمبود نان و گرانی کالا و ارزاق عمومی در مشهد، هم زمان با جنگ جهانی دوم است‏. توصیف صف‏های طویل نان و هرج و مرج مقابل نانوایی‏ها از جمله پردازش‏های فکری عموم مصاحبه‏شوندگان بود. چه اتفاقی موجب می‏شود تا نان کمیاب شود و یا اصطلاح «نان جو خوردن» در برخی از نواحی خراسان متداول شود؟ هر چند پیشینه این مسئله مربوط به قبل از شهریور 20 است. کمبود نان و گرانی در مشهد حتی قبل از شهریور1320 وجود داشته است، زیرا بر اساس اسناد و مدارک به جا مانده، در تاریخ 18دی ماه 1316 عده‏ای ‏از تحصیلداران شرکت برق مشهد در نامه‏ای ‏به ریاست اداره مزبور تقاضایی بدین شرح دارند: (1)

«ریاست محترم شرکت سهامی برق مشهد،
محترماً معروض می‏دارند، امضاء کنندگان پیمان ذیل، تحصیلداران شرکت سهامی برق، نظر به این که با این وضعیت «گرانی ارزاق» و کمی حقوق به هیچ وجه نمی‏توانیم خودمان را اداره نمائیم. فوق‏العاده دست تنگ و در مضیقه هستیم. اینک تصدیق خواهند فرمود اکتفاء نمودن حقوق با مخارجات امروزه زیاد باعث منصرف شدن درخواست اینجانبان است. مستدعی است بذل توجهی فرموده به عرایض اینجانب‏ها رسیدگی و حقوقات فعلی ماها را مطابق با مخارج امروزه فرموده در صورتی که مقتضی می‏دانید مقرر فرمایند حقوق‏های اینجانبان اضافه نموده تا اینکه با آسودگی مشغول انجام وظایف خدمت بوده باشیم. با تقدیم احترامات فائقه»

بعد از شهریور1320 با استقرار ارتش سرخ در مشهد، گرانی و کمبود کالاهای اساسی تشدید می‏شود، زیرا بخش اعظمی از خواروبار توسط این ناخواندۀ مهمان، خریداری و به مصارف و احتیاجات روزانه سربازان روس در می‏آمد. ترس ناشی از گسترش جنگ موجب می‏شود تا تجار و بازرگانان کالاهای اساسی را انبار نموده و نیاز مردم بیشتر احساس شود.

شرایط سخت اقتصادی بعد از شهریور1320موجب می‏شود تا در برخی از موارد آرد گندم بین کارگران توزیع شود به طوری که در شرکت نخریسی و نساجی خسروی خراسان این موضوع عملی می‏گردد. در واقع در سال‏های 1320 تا 1322 بیشترین مکاتبات ادارای در ارتباط با گرانی و شرایط سخت اقتصادی در بین جامعه کارگری و کارکنان شهر مشهد وجود داشته است. بازتاب این موضوع در مکاتبات اداری چنین تشریح شده است:

«در نتیجه گرانی روزافزون و پیش‏آمد زمستان اینجانبان سیمبانان دایره توزیع برق در عسرت گرفتار و بواسطه هزینه تحمل ناپذیر زندگانی وضعیت خانوادگی ما نامرتب و بطور نامتبوع اداره و باعث پریشانی اینجانبان گردیده است. با توجه به مراتب بالا مستدعی است کمک هزینه‏ای ‏مرحمت فرموده که تا اندازه از عسرت زندگانی خلاص یابیم.  27/8/1321»

قیمت کالاها بعد از شهریور 1320 از رشد نسبتاً بالایی برخوردار است، زیرا قیمت سه کیلو نان از دو ریال به سیزده ریال و سه کیلو قند از 12ریال به 150 ریال رسیده است. این گرانی‏ها یکی از اثرات جنگ جهانی دوم در شهر مشهد است‏. (2)

مقایسه قیمت اجناس عمده قبل و بعد از شهریور 1320

نوع جنس	قیمت قبل از شهریور20	در شهریور 20	سال 1321
نان گندم 3کیلو	2ریال	4.5 ریال	13ریال
گوشت گوسفند 3کیلو	9ریال	14ریال	50ریال
برنج 3 کیلو	7ریال	12ریال	60ریال
روغن زرد حیوانی 3کیلو	32ریال	60ریال	170ریال
قند 3کیلو	12ریال	35ریال	150ریال
چای 1کیلو	26ریال	78ریال	208ریال
نفت 3لیتر	3ریال	4.5ریال	17ریال

از جمله مشکلاتی که مصاحبه‏شوندگان به آن تاکید داشتند، نامرغوب بودن نان و کیفیت آن است‏. این موضوع در اسناد هم منعکس شده است. بنابراین در اطلاعیه اطاق بازرگانی مشهد به تاریخ 27 اسفند1320 شرایط نان، کمبود و کیفیت آن چنین تشریح شده است.

«نظر به اینکه غالباً شکایت می‏کنند خبازها مقدار آردی که از اداره تثبیت دریافت می‏کنند پخت نمی‏نمایند و احیاناً مواد خارجی با آرد مخلوط می‏کنند، از مامورین شهرداری نیز که مراقب عمل خبازها هستند‏ غالباً شنیده می‏شود که به وظیفه خود کاملاً رفتار نمی‏کنند، نظر به اینکه اولیای دولت نیز علاقه شدیدی به حسن جریان امر خبازخانه‏ها ابراز و تقاضا نموده‏اند که دکاکین خبازها تحت نظر آقایان بازرگانان و یا نمایندگانشان پخت و به مصرف فروش برسد تا بدین وسیله از هرگونه عمل خلاف خبازها تا حدود امکان جلوگیری شده موجبات رفاهیت عامه که از دکاکین خبازی نان خریداری می‏کنند فراهم گردد و....»

گرانی خواروبار و نگذشتن امرار معاش موجب پریشانی مردم شده است تا جایی که برخی از مردم حتی کنتور برق منازلشان را به فروش گذاشته و یا از مشاغل اداری به خاطر کمی حقوق استعفا می‏دهند.
مسئله کمبود نان بعد از شهریور 1320 به عنوان یکی از جدی‏ترین مسائلی است که مردم با آن مواجه‏اند. از یک طرف کمبود نان و از طرفی کیفیت پائین نان موجب شده تا خاطره شهریور 1320 به عنوان یکی از تلخ‏ترین خاطرات سده معاصر در ذهن مردم مانده باشد. اشاره دکتر آرتور میلسپو راجع به کیفیت نان بعد از شهریور 1320 قابل تامل است:

«کیفیت نان سیلو بسیار بد بود، (3)  سنگین بود، درون آن از خمیری نامأکول پر شده بود و پوسته‏ای ‏به سختی سِمت(4) داشت. و آرد آن مخلوطی بود از آرد جو با بیش از درصدِ عادی، به همراه تکه‏های نخ و شن ریزه و ماسه ....بدتر از همه این که مردم در برابر نانوایی‏ها ازدحام می‏کردند و ساعت‏ها یکدیگر هل می‏دادند و تنه می‏زدند و نا آرامی ایجاد می‏کردند.»
و جالب‏تر اینکه وضعیت اقتصادی چنان وخیم است که «بولارد» سفیر انگلیس این اوضاع را چنین توصیف کرده است:

«در تهران من مجبور بودم (5)  شرایط زندگی خود را از سطح متعارف خیلی پایین‏تر بیاورم. چون قیمت‏ها صد در صد ترقی کرده بود و ما تنها می‏توانستیم از این افزایش هزینه زندگی را با برخورداری از اعتبارات خزانه داری انگلیس جبران کنیم.»

یکی از نتایج تاسف بار حضور قوای متفقین در ایران، ایجاد تورم اقتصادی در کشور بود، افزایش تورم در ایران به آنجا کشید که ثروتمندان هر روز ثروتمندتر می‏شدند، به خصوص ایرانیانی که به نحوی با آمریکا و انگلیس ارتباط داشتند یا در استخدام آنها بودند بخوبی زندگی خود را می‏گذراندند. (6)  همچنین در تاریخ 27/12/1320 اختصاص مبلغ نه هزار ریال از طرف سر کنسولگری‏های دولت‏های شوروی و بریتانیا، برای اطعام بینوایان در شهر مشهد (7)  قابل تامل است‏.

توزیع کوپن
در همان ایامی که کمبود نان و گرانی صدای مردم را درآورده بود، دولت تصمیم به برقراری کوپن و جیره‏بندی برخی از اقلام اساسی می‏کند. این موضوع در اسناد اداری و مطبوعات آن زمان انعکاس داشته است. دولت در جهت آسایش و رفاه مردم طرح جیره‏بندی و برقراری کوپن برای اولین بار در مشهد عملی می‏کند. براساس يک آگهي از اداره دارائي مشهد، چنين به نظر مي‌رسد، توزيع کوپن در مشهد با دشواري‌هايي همراه بوده است:

«وزارت دارايي، شماره 51386، 10 دي 1320- قسمت مالي، به‌طوري‌که اطلاع حاصل شده، همه روزه اغلب از کارمندان اداري، به‌جاي اين که در ساعات کار انجام وظيفه نمايند، يک عده شناسنامه از داخل و خارج شهر به نام بستگان و اقوام خود گردآوري نموده و براي دريافت کوپن قند و شکر به مأمورين صدور برگ جيره و پخش کوپن مراجعه و با اصرار زياد و تضيیع اوقات کارکنان نامبرده، تقاضاي صدور برگ جيره و دريافت کوپن مي‌نمايند. چون عمل نامبرده علاوه‌ بر اينکه مورد سوءظن و برخلاف مقررات و دستورات پخش کوپن قند و شکر است، وقت کارمندان بالا صرف دريافت کوپن قند و شکر خواهد شد و کار اداري آنها به عهده تعويق مي‌ماند. بنابراين به کليۀ کارمندان خود ابلاغ و اکيداً غدغن نماييد که از تاريخ صدور اين بخشنامه، به‌هيچ‌وجه اشخاص اداري حق مراجعه به مأمورين صدور برگ جيره و پخش کوپن را نخواهند داشت و هرگاه براي خانوادۀ خود احتياج پيدا کنند، به‌وسيلۀ ياداشت از رئيس دايرۀ مربوطه تقاضاي مراجعه و دريافت کوپن بنمايند. در اين مورد هم دستور مقتضي به مأمورين صدور برگ جيره‌بندي داده شده، هرگاه از اين تاريخ به بعد اشخاص مزبور وقت اداري خود را بي‌جهت تلف نموده و به‌عمل نامبرده ادامه دهند، گزارش دهيد تا اضافه بر اين که روز ادامه به اين عمل را به نام غيبت دو برابر حقوق مقرره جريمه، درصورتي ‌که عمل آنها مورد سوء‏ظن قرار گيرد مورد تعقيب اداري واقع خواهند گرديد.
 رئيس دارايي مشهد، کوثر»

روزنامه راستی در 28 فروردین ماه سال 1322 مقاله جیره‏بندی به قلم ع.م. پیاده را اختصاص به کوپن و اثرات آن در جامعه داده است در بخشی از این مقاله آمده است:

«مقصود از جیره‏بندی کردن یک جنس یا اجناس معین این است که چون دولت حس می‏کند که میزان و موجودی آن جنس در کشور کم و احتیاج مردم به آن زیاد و ضروری است در صدد بر می‏آید که جیره بندی کند تا همه مردم بتوانند به میزان معینی در ازاء پرداخت قیمت مثبته‏ای ‏ارزان از آن جنس یا اجناس استفاده کنند و این کار به وسیله دادن کوپن انجام می‏گیرد که در آن سهم هر فردی معین شده است و مقدار تمام سهام مساوی و استثنایی وجود ندارد....در مشهد و شاید تمام استان نهم قند و شکر و قماش جیره‏بندی و در انحصار دولت است و به موجب کوپن‏هایی که توزیع شده هر کس می‏تواند مقدار معینی از این اجناس در ازاء پرداخت ارزش ثابتی از شعبات اداره خواروبار دریافت دارد....»

۱- بایگانی راکد، مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی.
۲- آذری خاکستر، غلامرضا. مشهد بعد از شهریور 1320 و مطالبات مردم از نمایندگان مجلس. پیام بهارستان. تابستان 1390 - شماره 12 (ویژه‏نامه تاریخ مجلس 2)
۳- میلسپو،آرتور: آمریکایی‏ها در ایران (خاطرات دوران جنگ جهانی دوم)، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی (تهران، البرز، 1370) ص151
4- گویش محلی واژه cement :سیمان است.
5- بولارد، سرریدر واسکراین، سرکلارمونت: شترها باید بروند، ترجمه حسین ابوترابیان. (تهران، البرز، 1369) ص98
6 - بولارد، سرریدر واسکراین، سرکلارمونت ص91 و 92
7 - جلالی، غلامرضا:  تقویم تاریخ خراسان. ص86

ادامه دارد......

غلامرضا آذری خاکستر



نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی