پژوهشگر قبل از شروع مصاحبه نیازمند تهیه یك مصاحبه‌نامه (Interview guide) است. عموماً در مصاحبه‌های باساختار، در مقایسه با مصاحبه‌های بی‌ساختار، از مصاحبه نامه مفصل تری استفاده می شود. مصاحبه‌نامه شامل فهرستی از تمام سؤالات، موضوعات، و مباحثی است كه پژوهشگر، علاقه مند به مطرح كردن آنها در طول مصاحبه است. این راهنما همچنین شامل دستورالعمل پاسخگویی به جوابهای داده شده، ترتیب آنها، نحوه بیان سؤالات و هرگونه سرنخ است. در مصاحبه نامه شیوه‌های ترغیب پاسخ‌دهنده برای تولید اطلاعات بیشتر و گفتگو درباره موضوعات خاص نیز آورده می شود.
1ـ موضوعها و سؤالهای مناسب را تعیین كنید: پژوهشگران با دخیل‌كردن همكاران و افراد مطلع و كلیدی می‌باید موضوعها و سؤالهایی را انتخاب كنند كه به ایجاد بحث كمك كند و خلاءهای دانش موجود را پر کند.
2ـ درباره مقدار پرداختن به جزئیات تصمیم‌گیری كنید: مصاحبه نامه می‌تواند دربردارنده دامنه وسیعی از موضوعات گسترده باشد یا این كه خود سؤالهای خاصی را كه پژوهشگر می‌باید به ترتیب مشخص و دقیق بپرسد، در بر داشته باشد.
3ـ تهیه پیش‌سؤال: پژوهشگران نیازمند تفكر دقیق درباره سؤالهایی هستند كه می‌خواهند در مصاحبه نامه بیاورند. عمومآ با سؤالهایی دارای جملهبندیهای نادرست، اطلاعاتی با كیفیت خوب را نمی توان جمع‌آوری کرد. در صورتِ وجودِ زمانِ كافی غالباً بحث با افراد مطلع و كلیدی برای طرح پیش‌سؤال به منظور تشخیص هرگونه مشكلی مفید است.
در مصاحبه نامه می‌باید از طرح سؤالهای ذیل اجتناب كرد:
سؤالهای پیچیده و فنی: از زبان ساده وروشنی استفاده کنید كه درك آن راحت باشد و احتمال سوءتعبیر نداشته باشد.
سؤالهای طولانی و چندگانه: چنین سؤالهایی افراد مطلع را گیج می‌كند و باعث می‌شود كه پاسخ‌دهندگان فقط به بخشی از سؤالها پاسخ دهند.
سؤالهای جهتدار: این سؤالها باعث می‌شود كه شركت‌كنندگان به نتایجی برسند كه شاید هنوز برایشان محرز نشده است.
4ـ ترتیب سؤالها: اگر سؤالها برحسب ترتیب منطقی گروه‌بندی شوند، اطلاعات بهتری با آنها می توان به دست آورد. به عنوان مثال: پژوهشگر ممكن است پرسیدن فهرستی از سؤالها یا بحث متمركز بر موضوعی منفرد را مفیدتر بیابد تا این كه از موضوعی به موضوع دیگر بپرد. علاوه بر این، سؤالهای مربوط به موضوعات دارای حساسیت فرهنگی (Culturally sensitive) بهتر است در انتهای مصاحبه كه ارتباط كافی با افراد برقرار شده است، پرسیده شوند.
مصاحبه‌نامه برای پاسخگویی به تغییرات اطلاعات جدید باید مدام تعدیل شود. پژوهشگران نیازمندِ آشنائی با مصاحبه-نامه‌اند، چون پاسخ‌دهندگان وقتی كه در طول بحث می‌بینند كه پژوهشگران نامطمئن و بهم‌ریخته اند و به اندازه كافی آماده نیستند، ممكن است علاقه خود را از دست بدهند. البته این امر بدین معنی نیست كه لازم است محقق تمامِ محتوای مصاحبه‌نامه را به خاطر بسپارد.
کارهای مهم بلافاصله پس از مصاحبه
تاریخ و نامِ هر چیزی را ثبت کنید. این كار را برای هرگونه یادداشت، نقشه، نوار ضبط شده یا سایر موضوعات انجام دهید. این كار تشخیص و تعیین جایگاه آنها را در زمانهای بعدی آسانتر می‌سازد.
تأمل: بلافاصله پس از مصاحبه درباره فرایند آن تأمل و مداقّه کنید. اگر مقدور است، نوار ضبط‌شده را به عقب برگردانید و هرچه را ضبط شده است، مجدداً مرور كنید. آیا در شیوه هدایت مصاحبه ضعفی وجود داشته است؟ آیا از موضوعات مورد بحث چیزی فراموش شده است؟ چه مباحث مهمی پیش آمده كه قبلاً به آن توجه نشده بود؟
یادداشت‌برداری: اگر ادامه فرآیند مصاحبه به زمان دیگری موكول شده، یادداشت‌برداری از جزئیات مهمی كه ممكن است فراموش شوند بسیار مفید است. تا آنجا كه ممكن است وقت كافی صرف این كار كرده، از هر چیزی كه احساس می‌كنید مفید است، فهرستی تهیه كنید.
چگونه می‌توان مصاحبه شفاهی را جالب کرد؟
مصاحبه می تواند از یک سلسله پرسش و پاسخ ساده فراتر رود. سعی كنید با استفاده از توصیه‌های ذیل مصاحبه را جالب نمایید.
نقشه‌كشی Mapping: از افراد بخواهید تا در كشیدن نقشه‌ای از مناطق محلی یا مناطق خاص که در آن مکان حضور داشتند به شما كمك كنند. این نقشه‌ها می‌توانند وضعیت فعلی منطقه را روشن كنند یا ترسیم و توصیف بهتری از شرح وقایع را نشان دهند.
فهرست نویسی آزاد Free listing: از شركت‌كننده خواسته می‌شود تا هر چیزی را كه فكر می‌كنند با موضوع خاصی مرتبط است، بنویسند یا ذكر كنند. وقتی كه افراد مطلع نمی‌توانند مثالهایی را ذكر كنند، پژوهشگر با پرسیدن از یك موضوع مرتبط شروع به تعیین فهرست دیگری می‌نماید. به عنوان مثال در باره انواع سلاحهایی که داشتند، شخصیت دوستان و......
فواید شیوه‌های فوق از این قرار است:
ــ ایجاد احساس دخیل‌بودن شركت‌كنندگان در فرآیند پژوهش
ــ ایجاد اعتماد و برقراری رابطه
ــ جلب توجه افراد مطلعِ
ــ لازم به ذکر است که توضیح‌دادن، مرتب‌كردن، و تحلیل یافته‌ها زمانِ فراوانی را به خود اختصاص می دهد و مستلزمِ داشتن وقت مناسب است.
نكته‌های اخلاقی در مراحل مصاحبه تاریخ شفاهی
1ـ موضوع بندی طرح مطالعه: هدف تحقیق مصاحبه جدای از ارزش علمی آن باید موضوعی باشد و مورد بررسی و تحلیل قرارگیرد.
2ـ طراحی: مصاحبه باید براساس رضایت آگاهانه‌ی مشاركت كننده در تحقیق انجام شود، اعتماد آنها را جلب کرد.
3ـ انجام مصاحبه: پیامدهای شخصی ناشی از تعامل مصاحبه برای مصاحبه شونده باید مدنظر قرار گیرد مانند ترس در خلال مصاحبه.
4ـ ثبت و ضبط: رازداری نظرها و نیازهای مصاحبه شونده‌ها مورد توجه باشد. ثبت و ضبط اطلاعات با اجازه‌ی آنها صورت گیرد.
5ـ تحلیل: مشاركت كننده‌ها در صورت تمایل باید از فرآیند تفسیر و تحلیل داده‌ها مطلع شوند.
6ـ تایید: معرفت به دست آمده باید به مصاحبه شونده منعكس شود واز طرف آنها مورد ارزیابی و معتبرسازی قرار گیرد.
7ـ گزارش: گزارش تحقیق در اختیار مصاحبه شونده قرار گیرد.
خلاصه ای از مراحل عملي انجام مصاحبه
| مقوله‌ها |
توضيح |
| لوازم |
ـ در صورت امكان از يك خروجي برقي و ميكروفن خارجي استفاده كنيد
ـ در صورت استفاده از ضبط صوت باطري ها را به طور منظم كنترل كرده و چند باطري اضافي هم با خود داشته باشيد
ـ وسيله‌ي ضبط بايد تميز و خوب باشد؛ قبل از استفاده آن را كنترل كنيد
ـ از نوارهاي خوب با كيفيت بالاي 60 دقيقه يا كمتر استفاده نماييد
ـ نوارهاي طولاني تر به احتمال زياد كشيده شده يا در موقع جمع‌كردن پاره مي‌شوند
ـ نوارهاي اضافي نيز داشته باشيد
- از سی دی و تشکیل فایل کامپیوتری که هم اکنون رایج تر است می‌توان استفاده کرد. از مزایای آن حجم بالای ضبط اطلاعات است. |
| قبل از مصاحبه |
ـ مكاني آرام و دور از مزاحمت را براي مصاحبه انتخاب كنيد
ـ ميكروفن را نزديك پاسخ‌گو قرار دهيد و با صداي بلند كه پاسخ‌گو بتواند بشنود از او سوال كنيد
ـ ضبط را روي مكاني ثابت قرار دهيد
ـ سيستم ضبط را پيشاپيش كنترل كنيد |
در خلال
مصاحبه |
ـ به وضوح و به آرامي صحبت كنيد. پاسخ‌گو نيز به احتمال زياد به همين شكل پاسخ شما را مي‌دهد
ـ اگر صداي پاسخ‌گو نرم است، از او بخواهيد بلندتر صحبت كند
ـ ابتدا يك صحبت آزمايشي با پاسخ‌گو داشته باشيد، اگر صدا خوب بود، سپس نوار را جمع كرده و از اول شروع كنيد
ـ چيزهايي از قبيل چاي، قهوه، استكان يا امثال آن را كنار ضبط صوت قرار ندهيد.
ـ پاره‌گي يا پيچش احتمالي نوار را كنترل نماييد.
ـ اگر لازم بود، دوباره آن را با پاسخ‌گو امتحان كنيد.
ـ در پايان مصاحبه بگوييد «اين پايان مصاحبه با... است» |
بعد از
مصاحبه |
ـ به ابتدا، ميانه و آخر نوار گوش دهيد. اسامي و واژه‌هاي مناسب يا نامعمول را فهرست كرده و با پاسخ‌گو كنترل كنيد.
ـ نوارها و سیدیها را برچسب زده و آنها را در قالب‌هاي مناسب خود قرار دهيد
ـ نوارها و سیدیها را در شرايط و مكان مناسب قرار دهيد. آنها را از حرارت بالا دور نگه داشته و خيلي درستكاري نكنيد.
ـ به فرآيند پياده‌سازي نوارها و سیدیها زمان مناسب اختصاص دهيد. |
