سابقه پزشکی نوین در مشهد به تحولات بعد از انقلاب مشروطه بر میگردد. در واقع تغییر و تحولات ناشی ازانقلاب موجب شده تا در ساختار علمی- اجتماعی جامعه شاهد بروز اثرات قابل توجهی باشیم. ورود فناوری، رونق مسائل آموزشی، و آشنایی با تحولات مدرن عمده ترین مباحثی است که زمینههای گذر از سنت و رویکرد به تحولات نوین را به ارمغان آورده است.
نخستین تحولات پزشکی نوین در مشهد با ورود فارغ التحصیلان دارالفنون صورت میگیرد و بعد از آن با تاسیس مراکز درمانی همچون بیمارستان آمریکاییها و بیمارستان شاهرضا وارد مرحله جدیدی میشود. کشفیات جدید پزشکی، ورود داروهای شیمایی، جراحیهای نوین و ورود پزشکان خارجی به شهر مشهد را میتوان مقطع گذر از پزشکی سنتی و آغاز پزشکی نوین نام گذاری نمود.
«کتاب یکصد سال طب نظامی در خراسان» تالیف رامین رامین نژاد از جمله آثاری است که به وضعیت پزشکی در مراکز نظامی خراسان پرداخته است. این کتاب در سال1390 توسط انتشارات آهنگ قلم در تیراژ 1000جلد در270صفحه مصور با قیمت6500تومان منتشر شده است.
نویسنده کتاب «رامین رامین نژاد» در سال1352 در حومه سبزوار به دنیا آمده است بعد از پایان تحصیلات متوسطه درسال 1368 به عنوان پزشکیار به استخدام ارتش درآمد. وی تحصیلات دانشگاهی را ادامه داد و در سال1380 از دانشگاه فردوسی مشهد در رشته تاریخ اسلام فارغ التحصیل دوره کارشناسی شد. این پژوهشگر از سال 1385 با بنیاد پژوهش های اسلامی همکاری نموده که حاصل آن انتشار کتاب و چند مقاله بوده است.
عمده پژوهشهای این نویسنده در ارتباط با تاریخ نظامی خراسان بوده است و در این راستا دو جلد کتاب راجع به تاریخ لشکر 77خراسان نگارش و منتشر نموده است. ویژگی عمده این آثار نگاه نظامیگری نویسنده به وقایع تاریخی بوده است. بخصوص ملاحظات سیاسی وی موجب شده تا بخشی از تاریخ نظامی خراسان به خصوص وقایع انقلاب مشهد در آثارش مبهم باقی بماند. از دیگر ویژگیهای آثار این پژوهشگر رویکرد به مصاحبه و تاریخ شفاهی است. وی با بهره گیری از اسناد و منابع تاریخ شفاهی توانسته است کتابهایی مستند ارائه نماید.
ویژگی اصلی کتاب یکصد سال طب نظامی در خراسان دسترسی نویسنده به اسناد، منابع و مصاحبههایی است که انجام داده است. بنابراین بخش عمده ای از این کتاب بر مبنای تاریخ شفاهی نگارش شده است. نویسنده در صفحات ابتدای کتاب علت پرداختن به این پژوهش را چنین نوشته است.
«در سال 1386 بیمارستان ارتش تصمیم به انتشار یک نشریه (خبرنامه داخلی) گرفت و مجوز آن را از مرکز دریافت کرد. جناب سرهنگ دکتر رحیمنیا ریاست بیمارستان تاکید داشت که تاریخچه بیمارستان برای چاپ در اولین شماره نشریه آماده شود. پژوهشهایی در این موضوع انجام پذیرفت و اولین شماره نشریه با نام خورشید در بهمن1388 منتشر شد و چکیده ای از تاریخچه بیمارستان به انضمام اخبار و مطالب خواندنی در آن به چاپ رسید. این تاریخچه در نیم صفحه تنظیم گردید در حالی که مطالب و اسناد قابل توجهی فراهم شده بود . به همین سبب، تصمیم گرفته شد تا برای ثبت رویدادهای طب نظامی خراسان و تجلیل از نظامیانی که در کسوت پزشکی، پرستاری و پیراپزشکی در یکصد سال اخیر به موطن خود خدمت نموده اند، کتابی با عنوان «یکصد سال طب نظامی در خراسان» تالیف گردد و تحولات طب نظامی خراسان از اواخر دوره قاجار تا پس از دفاع مقدس مورد کنکاش قرار گیرد.»
نویسنده کتاب را در هفت فصل تدوین نموده است. در فصل اول به کلیاتی در ارتباط با تاریخچه صحیه نظام در دوره قاجار پرداخته است و برخی از مطالب این فصل عبارتند از: پیشینه صحیه نظام، گزارش سرتیپ واگنر اتریشی، تاسیس اداره بهداری ارتش و تالیف اولین کتابهای طب قشون. فصل دوم با عنوان تاریخچه بهداری و بیمارستان ارتش در خراسان است. بخش عمده مطالب کتاب اختصاص به این بخش دارد، مطالبی همچون پیشینه قشون خراسان، اطبای قشون خراسان در دوره قاجار، سرتیپ دکتر میرزامحمدحسنخان صبا، دواخانه نظامی مشهد، تاسیس مریضخانه ارتش در مشهد، زندگی نامه بنیان گذار مریضخانه ارتش در مشهد، دکتر شاملو پدر طب نظامی در خراسان، اشغال بیمارستان توسط روسها، تاسیس آموزشگاه بهداری در مشهد و...در فصل سوم نویسنده به تاریخچه بهداری و بیمارستان ناجا در خراسان پرداخته است. دیگر فصول کتاب اختصاص دارند به بیمارستان امام حسین(ع)، خاطرات پزشکان و پزشکیاران نظامی، حماسه مقاومت و شهدای بهداری در خراسان. نویسنده در جدولی اسامی 313 شهید بهداری خراسان را ارائه داده است.
منابع کتاب را میتوان در سه قسمت بررسی کرد. 1- کتابها و تالیفات صورت گرفته در زمینه طب نظامی، برخی از کتابهای مورد استناد در کتاب یکصد سال طب نظامی عبارتند از: چهرههای درخشان پزشکی در مشهد تالیف علیرضا ورزنده، دومین راپورت صحیه کل از شش ماهه دوم سال1305، خاطرات پزشکی در مشهد تالیف محمد شاهین فر، زندگینامه خودنوشت دکتر علی شاملو، تاریخ پیشرفتهای پزشکی در هفتاد سال اخیر، تاریخ پزشکی ایران تالیف الگود و....2- مصاحبههای تاریخ شفاهی، نویسنده در ارتباط با کاربرد خاطرات معتقد است. «خاطرات، مواد اصلی شکل گیری تاریخ مکتوب محسوب میشوند و اساساً تاریخ بدون خاطره پدید نمیآید. برخی خاطره نوشتهها از یک موقعیت حساس تاریخی برخوراز هستند. چنین خاطرهای اگر چه ممکن است از نظر قالب و ساختار نوشتاری مناسب نباشد، اما میتواند به عنوان یک سند تاریخی مورد استفاده قرار گیرد. به شرط آن که عین واقعیت و به دور از خیال پردازی باشد.»
مصاحبههای مورد کاربرد در این کتاب در دوبخش گروه پزشکی و گروه پرستاری انجام شدهاند. در گروه پزشکی اسامی 28 نفر از پزشکان آورده شده است که نویسنده از اطلاعات و خاطرات آنها در این کتاب بهره برده است. مهمترین چهرههای پزشکی عبارتند از: دکتر محمد شاهین فر، دکتر فریدون شاملو، سرتیپ دوم دکتر مرتضی عدالت، سرهنگ دکتر جعفر حداد، دکتر یدالله ساکت، دکتر محمد رضا رحیم نیا و... از نواقص این کتاب، با توجه به اینکه یکی از طرحهای اصلی تاریخ شفاهی پزشکی مشهد در آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی نگهداری میشود ولی نویسنده از آنها غافل بوده است و نتوانسته از این منابع ارزشمند استفاده کند. در گروه پرستاری هم با 35 نفر از پرستاران مراکز نظامی خراسان مصاحبه نموده است. 3- عکس‌ها و تصاویر مورد استناد نویسنده . در کتاب «یکصد سال طب نظامی در خراسان» عکسهای مهمی از چهرههای پزشکی و فعایتهای آنها آمده است که نویسنده توانسته است تلفیق خوبی بین متن وعکس ایجاد کند.
آنچه دراین کتاب نمود پیدا کرده است و در واقع از نقایص علمی کتاب هم محسوب میشود نگاه تک بعدی نویسنده به منابع مورد استناد بوده است بخصوص وقتی از مصاحبهها استفاده کرده فقط ملاکش روایت ثبت شده بوده است و آن را با اسناد تلفیق نکرده است. پژوهشهای تاریخی در صورتی میتوانند جامع و مستند باشند که نویسندگان بتوانند مطالب تاریخ شفاهی و اسناد و مدارک در کنار هم استفاده کنند تا به اعتبار و مستند نمودن آن کمک نمایند. کتاب یکصد سال طب نظامی با توجه به اینکه اولین اثر مستقل در این زمینه است توانسته است بخشی از تاریخ طب نظامی را بیان کند قطعاً این کتاب میتواند مورد کاربرد دانشجویان و پژوهشگران تاریخ محلی قرار گیرد.
غلامرضا آذری خاکستر
