مشهد به عنوان یکی از کانونهای مبارزه علیه حکومت پهلوی از زمان رضا شاه مطرح بوده است به طوری که تبلور این مبارزه را میتوان در قیام خونین مسجد گوهرشاد بررسی نمود. ریشههای حضور گروههای مختلف از جمله دانشجویان، روحانیون و اقشاری همچون اصناف و بازاریان در انقلاب اسلامی را میتوان بعد از وقایع شهریور1320 در مشهد واکاوی نمود. زیرا با شروع مبارزات امام خمینی(ره) و متعاقب آن انعکاس حوادث 15خرداد سال 1342 گروههای مبارز شهر مشهد هم به جرگه انقلابیون پیوستند و در واقع یک جریان روشن فکری سبب میشود تا مبارزات مردمی در بطن اجتماع گسترش یافته و اقشاری همچون اصناف مشهد در این زمینه محرک مبارزه تلقی شوند. بازار بعنوان قلب اقتصادی هر اجتماع اثرات متفاوتی را میتواند بر روند سیاسی- اقتصادی جامعه داشته باشد. به طوری که بازتاب مسائل سیاسی و تعطیلی بازار عملاً مخالفت با حکومت پهلوی را بیان میکند.
بازشناسی و تحلیل مسائل مختلف پیرامون انقلاب اسلامی کمک میکند تا مبارزات انقلابیون از زوایای مختلف مورد بررسی واقع شود. هر چند تا کنون تحقیقات قابل توجهی در این زمینه انجام شده است ولی برخی از موضوعات و محورهای اساسی انقلاب دور از دید جامعه پژوهشی بوده است. نقش اصناف مشهد در مبارزات انقلاب موضوعی است که به صورت علمی به آن پرداخته نشده است. و مهمترین سئوالی که در این زمینه مطرح است آیا اصناف و بازاریان مشهد در مبارزات انقلاب اسلامی شهر مشهد مشارکت و فعالیت داشتهاند؟ به طور کلی این مبارزات در چه اشکالی انجام شده و بازخورد آن چه تاثیری در روند مبارزه داشته است؟ بررسی نقش و حضور اصناف مشهد در انقلاب اسلامی از جمله طرحهایی است که بخش تاریخ شفاهی سازمان کتابخانهها، موزهها و مدیریت اسناد آستان قدس رضوی در قالب «تاریخ شفاهی اصناف مشهد در انقلاب اسلامی» به آن پرداخته است.
طرح تاریخ شفاهی اصناف مشهد در انقلاب اسلامی از بهمن ماه 1388با مطالعه و شناسایی فعالان صنفی شروع شده و نخستین مصاحبه با رئیس انجمن اسلامی اصناف مشهد که خود از مبارزان و فعالان انقلاب بوده است صورت گرفته است. این مصاحبه شش جلسه یک ساعته طول کشیده و مصاحبه شونده با بیان خاطرات و نحوه فعالیت در مبارزات انقلاب زوایایی از حضور بازاریان مشهد در انقلاب را بیان نموده است.
این طرح توسط سرکار خانم سکینه یوسفی کارشناس ارشد مطالعات انقلاب اسلامی انجام شده است. ایشان معتقدند: «مشکلاتی همچون شرایط سیاسی، ترس، بی اعتمادی، اشتغال در فعالیتهای خاص موجب شده تا برخی از افراد شناسایی شده برای مصاحبه، حاضر به بازگویی خاطرات و پاسخگو به سئوالات نباشند.»
به نظر میرسد طرح تاریخ شفاهی اصناف مشهد توانسته است گوشهای از تاریخ نانوشته شهر مشهد در انقلاب ثبت نماید. زیرا طیف مصاحبه شوندگان و مطالب تولید شده از این طرح نشان میدهد مصاحبههای صورت گرفته در ابعاد و محورهای مختلف به موضوع پرداخته است. در طول دوسال مصاحبه با اصناف مختلف با 110 نفر از بازاریان در بازار فرش، بازار رضا، و خیابان خسروی نو که مستقیم با جریان انقلاب ارتباط داشتند جلسات متعددی مصاحبه انجام شده که در مجموع 16800دقیقه مصاحبه در 280 ساعت ضبط شده است. بخشی از این مصاحبهها تصویری و بخشی هم بصورت ضبط صدا انجام شده است.
از دیدگاه مجری طرح مداخلی همچون وقایع سال 1342 و امضای طوماری از هشت هزار کاسب و تاجر مشهدی در حمایت از امام خمینی(ره)، عضویت در کمیته دفاع از حقوق بشر شاخه مشهد با هدف رسیدگی به وضعیت خانوادههای زندانیان سیاسی سرآغاز برخی از مصاحبههای انجام شده هستند. به خاطر قدمت برخی از اصناف، حضور پر رنگ و همراهی با انقلاب در مجموع 30 نفر از مصاحبه شوندگان از بازار فرش و 9 نفر هم از طلافروشان قدیمی شهر مشهد انتخاب شدهاند.
برپایی نماز جماعت، پرداخت وجوهات شرعی کمک به ساخت مدارس دینی، حمایت مادی و معنوی از فعالیتهای انقلابی بخشی از فعالیتهای اصناف مشهد را تشکیل میدهند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مشارکت این طیف در مسائل انقلاب نمایان تر میشود زیرا با شروع جنگ تحمیلی و حضور در جبههها وهمچنین مشارکت در بازسازی مناطق جنگزده سهم مهمی در جریان انقلاب داشتهاند.
غلامرضا آذری خاکستر
