اشاره: مطالبی که با عنوان آموزش تاریخ شفاهی آورده می شود بخشهای مختصر و کوتاهی از کتاب "مبانی نظری تاریخ شفاهی" هستند که به سفارش بخش تاریخ شفاهی مرکز حوزه هنری توسط نگارنده، خانم فائزه توکلی، تدوین شده است.
***
مصاحبه در تاريخ شفاهي به سه شكل اصلي به كار گرفته مي‌شود:
1ـ مصاحبة بي‌ساختار
2- مصاحبة باساختار
3- مصاحبة گروهي
1- مصاحبه بي‌ساختار ( Unstructured Interview)
مصاحبه‌هاي بي‌ساختار دربردارندة گسترة وسيعي از موضوعات است. در مصاحبة بی ساختار يك مصاحبه نامة مفصل پاسخها را محدود نمي‌كند. اگرچه پژوهشگران ممكن است به موضوعات كليدي خاصي توجه داشته باشند، اما پاسخ‌دهنده را ترغيب مي‌كنند تا عميقاً دربارة حيطه‌ها يا موضوعات مرتبطی كه در مصاحبه‌نامه هم نيامده است، بحث كنند. اين رويكرد بدين معناست كه ترتيب و نحوة پرسشگري در هر مصاحبه از يك پاسخگو تا پاسخگوي ديگر فرق كند.
هدف مصاحبه‌هاي بي‌ساختار، فرصت‌دادن به افراد مطلع براي ارايه آزادانة عقايد، دانش، و تجاربشان است. پژوهشگر مي‌بايست پاسخ‌دهنده را ترغيب كند تا آنجا كه ممكن است صادقانه و با تفصيل صحبت كند. براي اين كار پژوهشگر مي‌بايست به دقت بیندیشد كه چه سؤالي بپرسد؟ چه گونه جمله‌بندي کند؟ و در چه زماني تشويق يا كندوكاو کند؟
مصاحبـه بي‌ساختـار در تاريخ شفاهي مستلزم مهارتهاي برقراري ارتباط خوب است. پژوهشگر مي‌بايست دقيقاً به پاسخ‌دهنده گوش دهــد و از هرگونه اطلاعات جالب و جديد آگاه شود. در عین حال نمي‌بايست به افراد مطلع اجازه دهد كه دربارة موضوعهــاي نامربوط و بــا جزئيــات اضافی صحبت كند و بايستي مؤدبانه و قاطعانه موضوع را عوض كند.
ــ دربارة موضوع بحث هیچ محدوديتي وجود ندارد. اين شيوه براي جمع‌آوري داده‌ها در مراحل اوليه كه پژوهشگر اطلاع كمي نسبت به موضوعها دارد، مفيد است.
ــ انعطاف‌پذيري مناسب، به مصاحبه‌گر اجازه مي‌دهد تا سطح پرسشگري را تنظیم كند، پاسخهاي جالب توجه را پيگيري و انگيزه‌هاي زيربنايي فرد پاسخ‌دهنده را كشف كند.
ــ پژوهشگران نامجرب ممكن است با استفاده از سؤالهاي نامناسب، سوگيري ایجاد كنند.
ــ پژوهشگران نامجرب مي‌توانند پاسخ‌دهنده را به بحث دربارة موضوعهاي بي‌اهميت يا نامرتبط بكشانند. اگر پژوهشگر به اندازة كافي قاطع نباشد، اين امر باعث مي‌شود تا مصاحبه بسيار طولاني شود.
ــ از آنجا كه طرح خاصي براي مصاحبه بي‌ساختار وجود ندارد، هر مصاحبه‌اي منحصربه‌فرد است و اين مسئله باعث مي‌شود كه تحليل داده‌ها و سنجش آنها دشوار شود.
2- مصاحبه باساختار ( Structured Interview)
ايــن مصاحبه زماني در تاريخ شفاهي به كار مي‌رود كه پژوهشگر مي‌خواهد بر موضوعهاي مورد بحث و شكل مصاحبه كنترل بيشتري داشته باشد. در اين مصاحبه غالباً از يك مصاحبه نامة مفصل استفاده مي‌شود كه در آن حيطه‌ها، سؤالها، گاهي اوقات ترتيب پرسيدن سؤالها، و حتی نحوة دقيق بيان سؤالها نيز مشخص است.
مصاحبه باساختار اغلب پس از یک پژوهش اكتشافي Exploratory اجرا مي‌شود. اين كار باعث مي‌شود تا يافته‌هاي مأخوذ از ساير شيوه‌ها يا منابع اطلاعاتيِ موجود براي تعيين موضوعهايي كه پژوهشگر مي‌خواهد دربارة آنها بيشتر تحقيق كند، مورد استفاده قرار گيرد.
ــ شكل مشترك مصاحبه‌هاي باساختار، تحليل، مقايسه و سنجش داده‌ها را آسانتر مي‌كند.
ــ تدوين مصاحبه‌نامه به پژوهشگر امكان تعیین وقت براي هر سؤال يا موضوع را می دهد و به این ترتیب پژوهشگر را مطمئن مي‌سازد كه مصاحبه از زمان مقرر تجاوز نكند، و در صورت کمبود وقت، سؤالها را اولويت‌بندي كند.
ــ مصاحبه‌نامه مفصل به پژوهشگر نامجرب نيز امكان اجراي مصاحبه را مي‌دهد.
ــ پايبندي بي‌قيدوشرط به مصاحبه‌نامه ممكن است از جمع‌آوري اطلاعات پيش‌بيني‌نشده، اما مرتبط جلوگيري كند.
ــ اگرچه در مصاحبه‌ها از شكل خاصي استفاده مي‌شود، اما افراد مطلع ممكن است سؤالها را به روشهای گوناگون بشنوند و درك كنند. اين امر، مقايسه میان پاسخ‌دهندگان را تحت‌تأثير قرار مي‌دهد.(1)
3- مصاحبه گروهي ( Group interview)
در تاریخ شفاهی می توان از مصاحبه گروهی استفاده کرد. بیانات شفاهی را با این روش نیز می توان جمع آوری کرد. در بعضی موارد از این روش در تاریخ شفاهی می توان استفاده نمودزیرا در مصاحبه گروهی ممکن است افراد مصلحت اندیشی کرده و بسیاری از حرف هایشان را به زبان نیاورند و یا نظرشان با نظر جمع همسو شده و از حرف خود برگردند. تاریخی که در این شرایط نوشته می شود می‌تواند بسیار از حقیقت دور باشد. در مصاحبه گروهی حرف های افراد ضعیف، خجالتی و فقیر کمتر شنیده می شود و بسیاری از گفتنی ها نشنیده می ماند. اما مصاحبه گروهی امتیازاتی هم دارد؛ در یک گروه افراد بیشتر صحبت می کنند و خاطراتشان را به هم یادآوری می کنند. خاطراتی که کمرنگ شده اند با اشاره افراد گروه جان می‌گیرند. مسائلی که مطرح می شود به بحث گذاشته می شود و صحت و درستی‌اش به چالش کشیده می شود. در مصاحبه گروهی رابطه بهتری بین جامعه و مصاحبه گر برقرار می شود و افراد تشویق می شوند تا در مصاحبه 2 نفره هم شرکت کنند. مصاحبه گروهی برای جمع آوری اطلاعات از افرادی که در جلسات 2 نفره حاضر نمی شوند بسیار مناسب است. این افراد در یک گروه آشنا اعتماد به نفس پیدا کرده و صحبت می کنند.
بهترین حالت جمع کردن یک گروه برای مصاحبه تاریخ شفاهی این است که گروهی 5 تا 12 نفره تشکیل دهید و بر روی یک یا چند موضوع که در تحلیل متن در مصاحبه های فردی آمده است ، صحبت کرد. افراد را در این مصاحبه طوری انتخاب کنید که از یک جنس باشند، یعنی یا همه زن باشند یا مرد، دقت کنید که افراد در یک طبقه اجتماعی باشند، و از سطح اجتماعی یکسانی برخوردار باشند. رعایت این موارد باعث می شود تا هیچکس اضطراب نداشته و برای حرف زدن تعلل نکند.
کریشنا کومار، جامعه شناس، اشاره می کند که مهم ترین مسئله در مصاحبه گروهی رابطه بین افراد گروه است، نه رابطه مصاحبه کننده و مصاحبه شوندگان. در مصاحبه گروهی مصاحبه کننده بیشتر نقش یک مجری میزگرد را دارد تا پرسشگر. او موظف است به گونه ای بحث را هدایت کند تا به مقصود خود یعنی حقیقت اصلی برسد. او باید طوری فضا را اماده کند که هیچکس احساس نکند جایی برای اظهار نظر او نیست.(2)
در مصاحبه گروهی تاریخ شفاهی با رویکرد تحلیلی که ذکر شد یکی از مزایای آن صرفه جویی در وقت و هزینه است. در مصاحبه گروهی افراد به سوالات مصاحبه کننده پاسخ نمی دهند بلکه با جریان بحث گروهی پیش می روند، همین ویژگی آن را از مصاحبه 2 نفره متمایز می کند.
در مصاحبه گروهی اولویت با آن چیزی است که افراد می خواهند درباره آن صحبت کنند نه آن چیزی که مصاحبه کننده می‌خواهد.(3)
از دیگر مواردی که در تاریخ شفاهی از مصاحبة گروهي استفاده مي شود، مصاحبه با چند نفر از افراد كليدي است كه پژوهشگر توانسته با مهارت از افراد مطلع در موضوع خاصي دعوت به عمل آورد و در آن واحد سؤال واحدی را بپرسد و شركت كنندگان پاسخ سؤالها را به صورت فردي بيان كنند. در مصاحبة گروهي مي‌توان از فنون مصاحبه باساختار يا بي‌ساختار استفاده كرد. شيوة برخورد با داده‌هاي مصاحبة گروهي متفاوت از داده‌هاي مصاحبه‌هاي فردي است.
از مواردی که در مصاحبه گروهی پژوهشگر بايد به آن آگاه باشد این است كه پاسخهاي افراد مطلع مي‌تواند تحت تأثير پويايیهایِ گروه (Group dynamic) قرار گيرد. افراد مسلط يا زيرگروهها Subgroups ) مي‌توانند طوری بر مصاحبة گروهي تأثير بگذارند که مباحث حساس مطرح نشود يا سركوب شود يا فشار گروه براي بيان يك ديدگاه‌ِ مشترك مانع از بيان ساير ديدگاهها شود.
ــ پژوهشگر اغلب بر اين كه چه كسي در گروه شركت كند، كنترل كمي دارد و اين مي‌تواند منجر به تعارض بين افراد مطلع و طرح ديدگاههایي دقيقاً مخالف آنها شود.
