*لطفاً خودتان را معرفی کنید و از تحصیلات و تجارب دانشگاهی و یا غیردانشگاهی‏تان در زمینه ادبیات و تاریخ جنگ تحمیلی بگویید؟
مریم لطیفی هستم، متولد سال 1362 در شهر اندیمشک؛ در مقطع کارشناسی تاریخ خواندم و در کارشناسی ارشد تاریخ با گرایش ایران دوره اسلامی را ادامه دادم. ورودم به حوزه ادبیات دفاع مقدس با همین کار یعنی «اندیمشک در جنگ عراق علیه ایران» آغاز شد؛ زمانی که مؤسسه‏ غدیر در اندیمشک این طرح را به من پیشنهاد داد، با توجه به اینکه رشته تحصیلی‏ام تاریخ بود و آن زمان هم تازه از مقطع لیسانس فارغ التحصیل شده بودم، آن را قبول کردم. البته پیشتر مطالعاتی در زمینه دفاع مقدس داشتم و با مفاهیم این حوزه چندان بیگانه نبودم، اما این اطلاعات و مفاهیم در حد حرفه‏ای نبود و تنها صرف کسب اطلاعات دانشجویی بود. از طرفی هم علاقه‏مند بودم در زمینه دفاع مقدس کار کنم، بنابراین طرح پژوهش در زمینه اندیشمک در جنگ عراق علیه ایران را در دست گرفتم.

*آیا موضوع این کتاب با آنچه که در دانشگاه گذرانده بودید، ارتباطی داشت که باعث ورود شما به موضوع دفاع مقدس شود؟
خیر؛ رشته دانشگاهی باعث ورود به این زمینه و انتخاب موضوع دفاع مقدس نبود. من دانشجوی ارشد تاریخ ایران در دوره اسلامی بودم، و اگرچه این مقطع، تاریخ ‏دوران پهلوی و تاریخ انقلاب اسلامی را در برمی گیرد، اما ‏به صورت مستقیم و متمرکز ‏وارد جنگ نمی‏شود. پیش از این مطالعات مختصری در این زمینه داشتم، و از طرفی به تاریخ معاصر هم علاقه‏مند بودم. جدا از این، از دور در جریان برخی مطالعات در زمینه دفاع مقدس به واسطه یکی از اساتید قرار گرفته بودم، اما نه اینکه اطلاعات خاصی داشته باشم، اما در کل با موضوع بیگانه نبودم. بعد از فارغ‏التحصیلی به دنبال فرصتی برای پژوهش درباره جنگ تحمیلی بودم. بنابراین با توجه به علاقه شخصی‏ام و آشنایی با مؤسسه‏ غدیر به صورت حرفه‏ای وارد این حوزه شدم.

*پیش از شروع کار چه کتاب‏هایی در این زمینه مطالعه کرده بودید؟
درباره خاطرات جنگ ‏کمتر کتاب می‏خواندم و بیشتر آثار پژوهشی و تاریخی جنگ را مطالعه می‏کردم؛ مثل کتاب‏های پژوهشی و تاریخی آقای محمد دروردیان. بنابراین سیر مطالعاتی‏ام بیشتر در حوزه پژوهشی و تاریخی جنگ تحمیلی بود. البته کتاب‏هایی هم در زمینه وصایای شهدای خوزستان نیز خوانده بودم.

*چرا برای اولین کار سراغ موضوع اندیمشک رفتید؟
در اسفند 85، ‏بسیار اتفاقی، به واسطه یکی از اقوام با مؤسسه غدیر آشنا شدم. آقای طیبی، مسؤول این مؤسسه از من پرسیدند: «چه رشته‏ای می‏خوانی؟» و من هم گفتم: «تاریخ»؛ ‏نظرم را درباره کار با موضوع جنگ نیز پرسیدند و من هم با توجه به علاقه‏ای که از قبل به این موضوع داشتم، عنوان کردم که می‏توانم در این زمینه کار کنم. مسؤول مؤسسه‏ غدیر عنوان کرد که قصد دارند پروژه‏ای درباره اندیمشک در جنگ تحمیلی کار کنند و دنبال کسی هستند که به این موضوع علاقه‏مند بوده و ضمناً اندیمشکی هم باشد. اطلاعات علمی و کلی هم درباره موضوع داشته باشد. ‏آن زمان در پاسخ به مؤسسه‏ غدیر عنوان کردم به کار در این درباره علاقه دارم و به لحاظ علمی هم نمی‏گویم خیلی قوی هستم، اما می‏توانم پایه‏های علمی‏ام را قوی کنم و سعی می‏کنم کار قابل قبولی ارایه دهم. بعد از مدتی یک پروپوزال ابتدایی به مؤسسه‏ ارایه دادم و برآوردهایی هم کردیم. به این ترتیب، اردیبهشت سال 86 کار به طور رسمی آغاز شد و قرار بود آن را یکساله تحویل دهم. مراحل تحقیق و جمع‏آوری اطلاعات و داده‏ها، زمانی طولانی برد و پرونده کار در مهر ماه 89 به صورت رسمی بسته شد. البته تا زمانی که به مرحله چاپ برسد، همچنان تغییر و تحولاتی در آن اعمال می‏شد، تا اینکه اواخر سال گذشته چاپ اول کتاب اندیمشک در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران توسط انتشارات نیلوفران به بازار رسید.
 *اگر بخواهیم گونه‏ای برای کتاب در نظر بگیریم آن را جزو کدامیک از گونه‏های تاریخ، پژوهش تاریخی، روایت تاریخی، تاریخ شفاهی، مجموعه خاطرات، سرگذشت ‏و... می‏دانید؟
نمی توان گفت این اثر تاریخ شفاهی است، چون همه چیز در آن  گنجانده شده است. در این کتاب از ‏اسناد و مدارک، منابع مکتوب و شفاهی استفاده کردم، بنابراین نمی‏توانم بگوییم در گونه «تاریخ شفاهی» است. این اثر یک پژوهش تاریخی است، بنابراین کتاب حاضر تنها روایتِ صرف از اندیمشک نیست، بلکه تلفیقی از منابع اسنادی و شفاهی است. ممکن است کارشناسان و اساتید حوزه تاریخ و تاریخ شفاهی کتاب را بخوانند و ایراداتی بر کار بگیرند که البته ممکن است برخی از اشکالات به دلیل بی تجربگی من باشد؛ من از این ایرادات استقبال خواهم کرد. اما با در نظر گرفتن همه این‏ها، این اثر صرفاً یک پژوهش تاریخی به شمار می‏آید.

*با توجه به اینکه اذعان دارید این اثر صرفاً یک پژوهش تاریخی است و تاریخ شفاهی به شمار نمی‏آید، ‏چه تعریفی از تاریخ شفاهی دارید که این اثر را در گونه تاریخ شفاهی قرار نمی‏دهید؟
این اثر شاید بتواند در زیر مجموعه آثار تاریخ شفاهی قرار بگیرد، اما صرفاً یکی اثر با محوریت تاریخ شفاهی نیست. کسانی که در حوزه تاریخ شفاهی کار می‏کنند، معتقدند که در تاریخ شفاهی موضوعی ‏در نظر گرفته می‏شود و با مجموعه‏ای از افراد درباره آن موضوع ‏صحبت می‏کنند و استناد نویسنده هم بیشتر صحبت‏های راوی یا راویان درباره آن موضوع خاص است و تا جایی که بتوانند اسناد را وارد کار نمی‏کنند، اما من در این اثر برای اینکه حوادث به بهترین نحو شناسایی شوند هم از سند، هم از کتاب و هم از تاریخ شفاهی استفاده کرده‏ام. اگر قرار بود این اثر یک کتاب تاریخ شفاهی باشد، من می‏باید ‏از سند خیلی کمتر استفاده می‏کردم. مثلاً در بخش جنگ شهرها در این کتاب بیشتر از منابع مکتوب، روزنامه‏ها و اسناد استفاده کردم و در از منابع شفاهی خیلی کم استفاده کردم. اما در بخش پیشروی نیروی‏های عراقی تا کنار پل نادری، اکثر منابع مورد استفاده تاریخ شفاهی هستند که در کنارمنابع مکتوب مورد استفاده قرار دادم. بنابراین این اثر تاریخ شفاهی صرف نیست و یک پژوهش تاریخی است، چون هر سندی که احساس می‏کردم بهتر می‏تواند نقش اندیمشک را در جنگ تحمیلی معرفی کند، در کتاب به کار بردم.

*مخاطب این اثر کیست و چه جایگاهی در میان آثار پژوهشی دارد؟
مخاطب کتاب‏های دفاع مقدس، آن هم با محوریت پژوهش تاریخی جنگ، بسیار خاص هستند. معمولاً دانشجویان و افرادی که به واسطه تحقیق یا پروژه‏ای، گذرشان به این گونه آثار می‏افتد. نمی‏توانم بگویم هر فردی به که کتاب فروشی برود و کتاب اندیمشک در جنگ را ببیند و برایش جالب باشد، آن را می خرد؛ این کتاب عوام پسند نیست و طیف خاصی که به مباحث پژوهشی جنگ علاقه دارند و می‏خواهند با این موضوع آشنایی پیدا کنند، مخاطب این کتاب هستند. با اعتماد ‏کامل می‏گویم این اثر می‏تواند به عنوان یک منبع پژوهشی درباره اندیمشک مورد استفاده نویسندگان و پژوهشگران در آینده قرار بگیرد. زمانی که می‏خواستم ‏برای اولین بار در مورد اندیمشک اطلاعاتی کسب کنم، نمی‏دانستم از کجا باید شروع کنم، اما این کتاب با تمام نقایصی که دارد، تکلیف مخاطب را روشن کرده است. اگر کسی بخواهد ‏اندیمشک در جنگ را بررسی کند، خواهی یا نخواهی تنها کتابی که می‏تواند تکلیف جوینده را مشخص کند و حداقل اطلاعات کلی و مباحث روشن کند، همین کتاب است.

*دسترسی شما به منابع شفاهی در این اثر به چه نحوی بود و چند درصد کار روی مبنای شفاهی و مصاحبه‏های شفاهی افراد بنا شده است؟
روز اولی که کار شروع شد، قرار بود تنها از سند استفاده کنیم، زمانی که شروع به جمع آوری اسناد کردیم، به دلیل موانع و ممانعت‏هایی که برخی از مراکز نظامی و ادارات با ارایه سند داشتند، به نوعی با شکست رو به رو شدیم. از طرفی در برخی موارد اصلاً سندی وجود نداشت و یا سازمان‏های مربوطه به ما اعتماد نداشتند که اسنادشان را در اختیارمان قرار دهند. همین طور زمان می‏گذشت و ما در جمع آوری اسناد با مشکل مواجه بودیم. منابع مکتوب هم تکلیف شان مشخص بود، اما این اسناد و منابع مکتوب اندک نمی‏توانست پاسخ گوی تمام موارد درباره جنگ در اندیمشک باشد. درباره اندیمشک هم در کتاب‏های مختلف به صورت پراکنده اشاره‏هایی شده بود و کمتر درباره گردان‏های رزمی ‏و نیروی‏های مردمی، زنان و جهاد سازندگی اندیمشک اطلاعات داده شده بود. به این ترتیب برای شناسایی این موارد تصمیم به مصاحبه با افراد و اشخاص مطلع گرفتیم. ‏ضمن تحقیقاتی که انجام دادیم، افرادی که سازمان‏ها و نهادهای مختلف برای مصاحبه معرفی می‏کردند به 300 نفر رسید و ما به فراخور موضوع به سراغ آن‏ها می‏رفتیم و درباره موضوع خاص با آن‏ها مصاحبه می‏کردیم. می‏توانم بگویم ‏80 درصد کار متکی ‏به مصاحبه‏های شفاهی است. اطلاعات علمی و تخصصی در حوزه تاریخ شفاهی بسیار نبود و هر آنچه که در این زمینه یاد گرفتم بیشتر تجربی بود. البته در کارگاه تاریخ شفاهی که با حضور برخی از اساتید حوزه تاریخ شفاهی برگزار شده بود، شرکت کردم. به دلیل کمبود زمان، فرصتی برای یادگیری و آزمون و خطا نبود. بنابراین 80 درصد کار مدیون مصاحبه‏هایی است که بخش اعظم آن را خودم گرفتم و یک بخش آن را از آرشیو مؤسسه‏ غدیر، که درباره ‏گردان حمزه سید الشهدا بود، در کنار مصاحبه‏های خود استفاده کردم. در مجموع با بیش از 100 نفر صحبت کردم که به تناسب موضوعات مورد نظر، تنها از 60 مصاحبه‏ استفاده کردم.

*آیا در این مصاحبه‏ها سراغ سرگذشت افراد هم رفتید، یا تنها هرکجا که به ابهام و پرسشی برخورد می‏کردید، سراغ این افراد می‏رفتید و متناسب با آن موضوع از آن‏ها سؤال می‏کردید؟
مصاحبه‏های این کار موضوعی ‏بودند و به سرگذشت افراد کاری نداشتند. برای مثال درباره جهاد سازندگی با 10 نفر در این زمینه مصاحبه کردم. نحوه گزینش افراد هم برای مصاحبه در حقیقت نزدیکی آن‏ها به موضوع مصاحبه بود. برای مثال در گردان حمزه سید الشهداء، اگر آقای الف فرمانده گردان بود و من به او دسترسی نداشتم، از مصاحبه‏های آقای ب که در آن گردان بوده در کار استفاده کردم. دلیل این که 300 نفر به 60 نفر تبدیل شدند، این بود که بسیاری از این افراد قابل دسترسی نبودند، یا تمایل به مصاحبه نداشتند. بخشی از افراد هم خاطرات خود را فراموش کرده بودند یا عنوان می‏کردند که ما فرد خوبی برای مصاحبه یا بیان خاطرات درباره آن زمان نیستیم. گذر زمان بر ذهن آن‏ها تاثیر گذاشته بود و بسیاری از موارد را از یاد برده بودند. برخی از افراد هم که اصلاً کار را قبول نداشتند. بنابراین همه این موارد در ریزش افرادی که قادر و توانایی مصاحبه را داشتند تاثیر می‏گذاشت. پرونده هر مصاحبه را تا جایی ادامه می‏دادیم که به سرانجام برسد. به طوری که درباره گردان حمزه سیدالشهداء تقریباً به حجم خوبی از اطلاعات رسیدیم. از طرفی ‏دوست داشتیم کار به صورت اولیه بیرون بیاید تا بازتاب آن را ببینیم. معتقد بودیم که کار منتشر شود و افرادی که مسلط به این حوزه هستند،نقایص کار را مطرح می‏کنند. این کتابی که در حال حاضر منتشر شده، شاید اگر 10 سال دیگر هم می‏ماند، بیشتر از 10 صفحه هم به آن اضافه نمی‏شد، بنابراین تصمیم گرفتیم با انتشار کتاب و شناسایی نقایص آن از سوی کارشناسان بتوانیم برای چاپ بعدی ویرایش کلی روی آن داشته باشیم تا مشکلات و نقایص کار برطرف شود.

*صحت و سقم مصاحبه‏ها را چگونه ارزیابی می‏کردید؟
برای مثال اگر قرار بود درباره موضوعی در سپاه از طریق مصاحبه اطلاعلات جمع آوری کنیم، تنها به مصاحبه یک نفر اکتفا نمی‏کردم و با چندین نفر در سپاه مصاحبه می‏کردم وآن‏ها کاملاً تطبیق می دادم. چون منبع کتبی برای تطبیق و ارزیابی صحت و سقم مصاحبه‏ها وجود نداشت، منابع و گفته‏های شفاهی افراد را با یکدیگر تطبیق می‏دادم. برای مثال در راه‏سازی جهاد سازندگی با 4 نفر صحبت کردیم و تنها نقل قول یک نفر در کتاب آمد، اما آن حادثه از زاویه دید چندین نفر مورد ارزیابی و راستی‏آزمایی قرار گرفت. البته در برخی موارد دوستانی هم که کمابیش از حوادث اندیمشک مطلع بودند، مصاحبه‏ها را می‏خواندند و در راستی آزمایی آن‏ها به من تذکر می‏دادند و من آن موارد را تصحیح می‏کردم. هر آنچه را که به طور تجربی در قالب ‏تاریخ شفاهی آموختم، تلاش کردم در کار رعایت کنم، هر چند این کتاب با معیارهای اصلی تاریخ شفاهی فاصله بسیاری داشته و ایرادهایی متوجه کار است، اما در کلیت کار و ارایه داده‏ها و اطلاعات درباره اندیمشک در جنگ تحمیلی می‏توان از آن استقبال کرد.

*این مصاحبه‏ها در حال حاضر در کجا آرشیو شده‏اند؟
بیش از 50 ساعت مصاحبه درباره نقش اندیشمک در جنگ تحمیلی گردآوری شده که در مؤسسه‏ غدیر آرشیو شده است.

 *چرا در فهرست منابع و پی نوشته‏های کتاب اشاره‏ای به فهرست مصاحبه شوندگان نشده است؟
به این دلیل که به دنبال استاندارد‏های موجود در این زمینه بودم، چند کتاب درباره روش تحقیق مطالعه کردم، در برخی کتاب‏ها به جزئیات مصاحبه (اعم از زمان ، مکان و...) ‏در متن اشاره می‏شد و در برخی دیگر به این جزییات در پی نوشته‏ها اشاره می شد. بنابراین در این موضوع دچار ابهام شدم و چون احساس کردم شاید پی نوشته‏ها، متن کتاب را طولانی کند، تصمیم گرفتم بسیار کوتاه و مختصر به جزئیات مصاحبه اشاره کنم. اگر این موضوع اشتباه باشد، مسؤولیتش را بر عهده می‏گیرم. در فهرست منابع نیز گمان ‏کردم اگر اسم اشخاص بیاید شاید کسالت‏بار باشد، و ازآنجا که در پی نوشته‏ها عناوین اشخاص عنوان شده بود، بنابراین ضرورتی ندیدم که در فهرست منابع هم ذکر شود.

*ادبیات کتاب حاضر تا چه حد از ادبیات واقعی فاصله دارد و به ادبیات سفارشی وابسته است؟
«اندیمشک در جنگ تحمیلی» ‏را با هدف دریافت داده‏ها و اطلاعات درباره نقش این شهر در جنگ نوشتیم. نمی‏خواستیم ‏به دنبال ضعف‏های زمان جنگ در این شهر باشیم. بنابراین کار از همان ابتدا سفارشی بود و قصد ما شناساندن یک کلیت به مخاطب بود. ‏در حقیقت هدف، شرح حوادث و وقایع جنگ در شهر اندیمشک بود. در این کتاب حقیقتاً به ابعاد مثبت توجه شده و بیشتر درباره ‏مقاومت‏های خود جوش نیروی مردمی، موفقیت‏ها و پیروزی‏های جنگ در این شهر گفته شده است. حتی پیش داوری ‏هم نکردم، در هیچ جای کتاب جملات و یا کلمات پیش داورانه دیده نمی‏شود. جملاتی که بار عاطفی و یا حماسی داشته باشند مانند مردم سلحشور اندیمشک و غیره استفاده نکردم و حوادث واقعی این شهر را به زبان ساده تشریح کردم.

*با توجه به اینکه کتاب «اندیمشک در جنگ عراق علیه ایران» نخستین کار شما در حوزه دفاع مقدس بوده، آیا کار دیگری در دست اقدام دارید؟
مجموعه مصاحبه‏ای در مؤسسه‏ غدیر موجود است ‏که آقای سیف‏الله رجبی با سرتیپ پاسدار عباس عیدی کرده است. بخش اعظمی از این مصاحبه را در کتاب اندیمشک آورده‏ام. این مصاحبه خام و بدون استفاده در مؤسسه‏ غدیر موجود است و با توجه به نکات جالب و جذابی که درباره گردان حمزه سیدالشهداء در این مصاحبه آمده، دوست دارم دیگران هم آن را بخوانند و از آن استفاده کنند. به همین منظور به مؤسسه‏ پیشنهاد دادم که این مصاحبه را بازنویسی کنم و در حال حاضر مشغول بازنویسی این مصاحبه هستم.

*به عنوان یک زن نویسنده جوان که در شهری دور از پایتخت در زمینه دفاع مقدس گام برداشته چه دغدغه و مشکلاتی دارید؟
افرادی که در حوزه پژوهش‏های دفاع مقدس گام برمی دارند و عمدتا جوان هستند در وهله اول به باور نیاز دارند. برخی اعتقاد دارند که این جوانان از وقایع دوران جنگ دور بوده اند و نمی‏توانند مسایل آن را خوب درک کنند. شاید بتوان در بخشی به این طیف حق داد، اما باید به جوانان اعتماد کنند تا آن‏ها انرژی لازم برای طی کردن این مسیر را داشته باشند. اگر آن‏ها به موفقیت برسند، در حقیقت کمک بزرگی به ادبیات دفاع مقدس کرده اند. ما در حال حاضر در شرایط جنگ نرم قرار داریم و تشویق و تربیت نسل جوان برای نویسندگی، آن هم با موضوعیت دفاع مقدس بسیار مهم است. ‏بهتر است جوانان را باور و به توانایی‏هایشان اعتماد کنیم. از طرفی بعد از باور، مهم ترین امر در پژوهش دفاع مقدس، نیاز به حمایت معنوی و مادی است. ارگان‏ها و نهاد‏ها هم در صورت داشتن اسناد و مدارک مستند و مستدل درباره جنگ، آن‏ها را در اختیار پژوهشگران قرار دهند. این اسناد برای اینکه روزی به کار پژوهشگران و نویسندگان بیاید، جمع آوری شده اند. بنابراین برای قوت گرفتن کار پژوهشی باید این اسناد را در اختیار پژوهشگران و نویسندگان قرار دهند.

*زمانی که مشغول نگارش کتاب درباره اندیمشک بودید، اطلاع داشتید که قرار است واقعه چهارم آذر اندیشمک در تقویم تاریخی کشورمان ثبت شود؟
روز اولی که وارد حوزه جنگ تحمیلی عراق علیه ایران شدم، از امروز شما هم در این باره بی‏اطلاع تر بودم. اما گزافه نیست اگر بگویم که این کتاب تا زمانی که کتاب دیگری درباره اندیمشک منتشر شود، بیشترین اطلاعات را در اختیار مخاطب قرار می‏دهد. روزهای اول حتی نمی‏دانستم که اندیمشک در جنگ جایگاهی داشته یا نه. هیچ اطلاعی هم از ثبت واقعه اندیشمک در چهارم آذر در تقویم نداشتم، و این موضوع دخل و تصرفی هم درنوشته‏هایم نداشت. به این ترتیب در کتاب حاضر به طور کوتاه و مختصر با استناد به گفته‏های شفاهی افراد، به واقعه چهارم آذر اشاره شده است. در این زمینه سندی در اختیار نداشتم و تنها افراد شفاهاً عنوان کرده بودند که 54 هواپیمای عراقی یک ساعت و 45 دقیقه اندیمشک را بمباران کردند، اما من به سند نیاز داشتم که آن زمان دردسترس نبود. در حال حاضر بخشی از اسناد و مدارک درباره این واقعه به مؤسسه‏ غدیر رسیده و من پیگیر این موضوع هستم، در صورت کامل بودن اسناد در چاپ ‏بعدی با دقت و جزییات بیشتری به این واقعه اندیمشک خواهم پرداخت، کتاب در چاب بعدی نیاز به ویرایش مجدد دارد.

*و حرف آخر؟
کار پژوهشی در زمینه دفاع مقدس تجربه جدید و شیرینی بود. اطلاعات بسیار تازه‏ای بدست آوردم و علیرغم اینکه بسیار در این مدت سختی کشیدم و همیشه نگران این بودم که کار با نقایصی که من مسؤولش هستم منتشر شود، اما دوستم داشتم کار خوبی را ارایه دهم. حالا با تلاش‏های کم و زیاد و همراه با نقایصی این اثر منتشر شده است. در خوب یا بد بودن این کتاب قضاوتی نمی‏کنم، که در حقیقت قضاوت حق پژوهشگران است و دوست دارم کتاب با نگاه نقادانه خوانده شود؛ نقدی که به من راهکار ‏ارایه دهد. حتماً از نظرات و انتقادها و راهکار‏ها استقبال می‏کنم. از شما و همکارانتان در سایت و هفته نامه تاریخ شفاهی نیز تشکر می‏کنم. من مطالب این سایت را مطالعه کرده‏ام؛ مطالبی که به صورت تخصصی به موضوع تاریخ شفاهی می‏پردازند. علاقه‏مند هستم بیشتر و تجربی‏تر درباره تاریخ شفاهی بدانم و مطالب این سایت برای من آموزنده است.

‏گفت و گو و تنظیم: فاطمه نوروند



نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی