مقدمه:
اهمیت مطالعه تاریخ در فهم "حقیقت" است. برای فهمیدن حقیقت هر رویداد و انقلابی باید تاریخ آن را مطالعه کرد. هنوز مدت زیادی از انقلاب اسلامی مردم ایران نگذشته است. برای یافتن حقیقت انقلاب اسلامی بهترین عمل مطالعه تاریخ انقلاب و رویدادهای منتهی به انقلاب است. تاریخنگاری انقلاب اسلامی اما ویژگیها و خصوصیات خاص خود را دارد. تاریخ از پایین و تاریخ شفاهی انقلاب حرفهای بسیاری برای گفتن به نسلهای بعد از انقلاب و جوانان امروز دارد.
"دکترعلی زمانی" سالها پیش برای جمعآوری تاریخ شفاهی و خاطرات مبارزان شاهرودی دستبهکار شده بود. ساعتها مصاحبه و گفت وگو داشت. "زمانی" اعتقاد دارد که برای دریافت حقیقت تاریخ انقلاب باید تاریخ جنگ را همزمان مورد بررسی قرار داد. از اولین تماس تا انجام گفت وگو نزدیک به دو هفته طول کشید. تاریخنگاری انقلاب اسلامی موضوع گفتوگو با "علی زمانی" بود، که در سطور ذیل خلاصهای از گفتوگو آمده است.
- اهمیت مطالعه تاریخ یکی از بحثهای چالش برانگیز در معرفتشناسی تاریخ است. معمولا مهمترین نقد تاریخ و تاریخنگاری این است که تاریخ تا چه اندازه معتبر است؟
زمانیکه حرفی اعتبار نداشته باشد در حد یک قصه یا داستان تنزل پیدا میکند. تاریخ از همان ابتدا بناداشته تا از اساطیر و داستانهای دینی و سنتی جدا باشد و آنچه در واقعیت اتفاق افتاده را بیان کند. در قرن 19 میلادی بود که تاریخ و تاریخنگاری رسما تبدیل به یک حرفه شد. زمانی \"رانکه\" شعاری را مطرح کرد بهاین صورت که « تاریخ آنچنان که بوده است.» که بعدها این جمله سرلوحه تمام تاریخنگاران جهان شد. اهمیت تاریخ اما آنجاست که اگر تاریخ همانگونه که ادعا دارد یک حقیقتی را بیان کند پس دانستن گذشته مانند دانستن حقیقت است. حال باید گفت چرا ما بهدنبال حقیقت هستیم؟ حقیقتی که در تمام مکاتب و علوم و ادیان از اهمیت ویژهای برخوردار است.
- ما همواره شنیدهایم که « تاریخ را قوم فاتح مینویسد» این صحبت در شیوههای جدید تاریخنگاری تاچهمیزان صحت دارد؟
تاریخنگاری شفاهی یا \"تاریخ از پایین\" از اصطلاحات جدیدی است که در تاریخنگاری جهان ایجاد شده است. تاریخ در گذشته تنها در \"دربار\" نگاشته میشد. در گذشته تاریخ به مردم ارتباطی پیدا نمیکرد. بهعبارتی در گذشته گروهی غیر از مردم تحولات و تاریخ را رقم میزدند. حتی همانطور که اشاره کردید تاریخ را فاتحان مینوشتند و تاریخنگاری از زاویهدید حاکمان غالب صورت میگرفت و تاریخنگاری از بالا بود. از انقلاب فرانسه بهاینسو حکومتهای دموکراتیک و مردمی بیشتری ایجاد شدند. پسازآن هرچیزی که بامردم ارتباط پیدا میکند، مهم میشود. در واقع تاریخ امروز از پایین در حال نگارش است، تاریخی که مردم آن را مینویسند.
- پس موضوع تاریخ شفاهی از قرن 20 موجب تغییرات بزرگی در تاریخنگاری شد؟
این شیوه تاریخنگاری زمانی ایجاد شد که موضوع و مخاطب تاریخ، مردم شدند اما گروهی توانایی نگارش تاریخ را نداشتند. در قرن اخیر بهعلت بالا رفتن میزان سواد عمومی، میزان یادداشتهای روزانه و خاطرهنویسی افزایش یافته است و این موضوع باعث شناخت بیشتر نسبت به فرهنگ مردم مختلف شده و حتی نقش مردم در ایجاد و تشکیل حکومتها نیز بیشتر است.
تاریخنگار شفاهی سراغ بخشی از مردم میروند، مردمی که توانایی بیان وقایع و تاریخ را دارند اما با زبان نگارش تاریخ آشنایی ندارند.تاریخ نگار شفاهی چه ویژگی هایی داردومعمولا مصاحبهگران خلاق و مسلطی هستند.
- ایران در صد سال اخیر دو تحول انقلابی را پشت سرگذاشته است ودر مورد انقلاب اسلامی سوالهایی نظیر اینکه « انقلاب اسلامی چیست؟» و « انقلاب اسلامی چگونه بهوقوع پیوست؟» مطرحند و برای پاسخ به این سوالها چگونه باید وارد حوزه تاریخنگاری شد؟
خوشبختانه تاریخنگاری انقلاب اسلامی از همان ابتدا نظر مثبت امام خمینی (ره) را به همراه داشته است. از قول امام (ره) جملات متعددی در صحتیفه نور آمده که : « تاریخ انقلاب را آنطور بنویسید که نقش مردم مشخص باشد.» ایشان حتی مبدا انقلاب را از سال 42 معین کردند.
تاریخنگاری شفاهی در ایران امروز بسیاری از خاطرات انقلابیون دیروز و رزمندگان دوران جنگ تحمیلی را شامل میشود. از سوی دیگر این شیوه با تاریخنگاری سنتی در تقابل است. تاریخنگاری کلاسیک همراه با جداول و عبارات تخصصی و حرفهای است و البته بسیاری از مردم به آن علاقهای ندارند اما تاریخنگاری شفاهی با زبانی عامیانه و موضوعاتی مردمیتر تاریخ را به زبانی همگانیتر و خواندنیتر روایت میکند.
- چه ارگانها و نهادهایی در زمینه تاریخنگاری شفاهی انقلاب اسلامی فعالیت میکنند؟
یکی از مهمترین نهادهایی که در زمینه تاریخنگاری انقلاب اسلامی کارهای فراوانی انجام داده، «مرکز اسناد انقلاب اسلامی» است. این مرکز اطلاعات و خاطرات انقلابیون، روحانیون و نیروهای موثر انقلاب و حتی رویدادهای شهرها و مکانهای مختلف در سیر انقلاب جمعآوری کرده است. یکی از فعالیتهای خاص مرکز اسناد طرح تدوین تاریخ انقلاب اسلامی با تمرکز بر نقش شهرستانها و استانهای مختلف است. تاکنون حدود 10 تا 15 استان این فعالیت را انجام داده و نتیجه آنهم منتشر شده است. در گردآوری این اطلاعات بخشی از اسناد و مدارک ساواک استفاده شده ولی بخش عمده و مهم تاریخنگاریهای محلی با موضوع انقلاب اسلامی مربوط به نیروهای مبارزی است که تاکنون دست به قلم نشده و خاطرات خود را بیان نکردهاند.
- پس تنها به این دلیل این امرهنوز به اتمام نرسیده است؟
ابتدا باید گفت که تاریخ شفاهی موضوع جدیدی است و این خود اولین عامل برای پایان نیافتن تاریخنگاری انقلاب است. دومین عامل مایل نبودن برخی از نیروهای مبارز و مردمی با نگارش و ثبت مسایل مربوط به آن سالها است. یکی از عوامل مهم دیگر اما این است که انقلاب اسلامی خود پدیدهای جدید و تازه به شمار میرود. از منظر قانونی نیز محدودیتهایی وجود دارد. هنوز بسیاری از اسناد و مدارک را نمیتوان در اختیار محققان و تاریخنگاران قرار داد. ضمن اینکه بسیاری از افراد موثر در انقلاب هنوز در میان نیروهای حاکمیت حضور دارند و به تاریخ نپیوستهاند. عامل مهم دیگر پدیدهای عظیم مانند جنگ تحمیلی است که در عدم تاریخنگاری منسجم انقلاب موثر بوده است. انقلاب از سال 42 آغاز شد ولی ما مطلعیم که بیشتر اتفاقات و حوادث محدود به سالهای 56 و 57 بود. بهعبارتی جامعه ایران هنوز دگرگونی حاصل از انقلاب را پشت سرنگذاشته بود وارد مدیریت بحران جنگ میشود. جمعیت تاثیرگذار در جنگ نیز به مراتب بیشتر از انقلاب بود. اما نظریه فنیتر این است که ما هنوز در نگاه تاریخنگارانه انقلاب و یا تاریخ مدرن ایران که از مشروطه بهاینسو آغاز شده فاقد نظریات روششناختی برای تاریخنگاری هستیم.
- با این حساب تاریخ معاصر در ایران همواره دچار سختیهای دوران معاصر رو به روبوده است. جدااز دو بعد سیاسی و جانبدارانه در دوران معاصر چه چالشهای دیگری برای تاریخنگاران وجود دارد؟
در مورد جانبداری نیز مشکلات فراوانی وجود دارد. گروهها و طیفهای مختلف هرکدام برای خود تاریخنگاری را انجام میدهند. این جانبداری در تاریخنگاری به خودآگاهی مردم ضرباتی را وارد کرده است. تاخیر در نگارش تاریخ ملی و جمعی در عمل موجب از بین رفتن معرفت تاریخی میشود.
- تاریخنگاری انقلاب در شاهرود چه مسیری را تا امروز پیموده است؟
هنوز طرح مرکز اسناد انقلاب اسلامی برای استان سمنان محقق نشده است. ممکن است محققی برای اینکار وارد میدان نشده باشد. شاید حجم حوادث انقلابی در شاهرود و استان سمنان قابل توجه نبوده است. ما خودمان در سال 84 همکاری پژوهشی را با مرکز اسناد آغاز کردیم. قرار بود تا حدود یکصد ساعت از خاطرات شفاهی مبارزان انقلابی شاهرود بهصورت کتبی به مرکز اسناد انقلاب اسلامی تحویل داده شود. برای این مهم لیست افراد و نیروهای موثر انقلاب تهیه شد. برای تهیه لیست انقلابیهای شاهرود علاوهبر اسناد ساواک، گفت وگوهایی نیز داشتیم. مصاحبهها و گفت وگوها براساس اولویتهایی که بود آغاز شد. برخی حاضر به گفت وگو نشدند. بسیاری از افراد در دسترس نبودند. با تمام سختیها حدود 50 الی 60 ساعت مصاحبه جمعآوری شد. البته این طرح توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی متوقف شد.
- منابع اصلی مورد استفاده برای تاریخنگاری معاصر چه مدارکی میتواند باشد؟
اسناد و مدارک قابل توجه در نگارش تاریخ صد ساله محدود به سه منبع اصلی است. منبع اول، اسناد و مدارک مکتوب ساواک یا شهربانی قدیم است. اسناد مربوط به دوران پهلوی دوم و گاهی پهلوی اول و سالهای پیش از انقلاب است. شخصا معتقدم اگر تاریخنگاری مردمی انقلاب به درستی صورت گیرد باید به مسائل فرهنگ دینی بپردازیم. در شاهرود نیز این فرهنگ وجود داشته و در جاهایی معطوف به انقلاب بوده است. منبع اصلی دوم، اسناد وقفی شاهرود است. نزدیک به دوهزار سند مربوط به سالهای پیش در اختیار ما قرار گرفته است. این اسناد وقفی در واقع بخشی از فرهنگ دینی مردم را برای ما روشن میکند. این اسناد بخشی از سیر تحول فرهنگ را به نمایش میگذارد. سومین منبع ما گزارشهای مرکز آمار است. مرکز آمار کتابهایی را به صورت سالنامه منتشر میکند که آمار تمامی نهادهای شهری، اقتصادی، آموزشی و غیره را شامل میشود. آمارهای سالانه مربوط به سال های 1304 تا 1316 یکی از مهمترین اطلاعات مرکز آمار است. در واقع این سالها آغاز فعالیتهای شهری شاهرود است.
- چه افراد و نهادهای دیگری نیز در زمینه تاریخنگاری شاهرود فعالیتهایی داشتهاند؟
ما بعدها با خبر شدیم که دوستان دیگری در سالهای 85 و 86 در قم مصاحبههایی با برخی از روحانیهای شاهرودی داشتهاند. اینکار، تکمیل کننده کارهای ما بود و توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی قم صورت گرفت. افراد دیگری در سالهای 87 و 88 فعالیتهایی را برای گردآوری تاریخ انقلاب در استان سمنان انجام دادند. البته آن تلاش هم هنوز به نتیجه نرسیده است. دراین سالها نگاهی نیز به تاریخ و اسناد مکتوب مربوط به انقلاب داشتهایم.
- و صحبت پایانی در مورد ناریخنگاری انقلاب در شاهرود.
تاریخنگاری انقلاب در شاهرود میتواند با تاریخ جنگ و دوران دفاع مقدس تکمیل شود. خوشبختانه بحثهای تاریخ جنگ در برخی از نقاط شروع شده است. در مورد تاریخ شفاهی جنگ در شاهرود پیگیریهایی داشتهایم. امیدواریم این حرکت به نتیجه مورد نظر برسد.
منبع: ویژه نامه پارسیای قومس شماره 31 مورخ 91/11/23
