لحظههای پاک انسانی
ثبت ضبط خاطرات، یکی از گونههای مهم در ادبیات جهان به شمار میرود. در غرب، خاطرهنویسی نه تنها بین سیاستمداران و اهالی فرهنگ و هنر از قرنها پیش مرسوم بوده بلکه این عادت را حتی بین مردم عادی هم میشود دید. خاطرهنویسی اگر چه در وهلۀ نخست ممکن است نوعی ثبت گذشته خصوصی یک آدم باشد و آن را میتوان یک نوع تاریخ نگاری شخصی نامید اما از آن جایی که انسان متأثر از عوامل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است هنگام ثبت خاطرات میتواند منعکس کننده بسیاری از مسائل مهم جامعه خود باشد.
گاهی در این خاطرهنویسیها نکاتی گفته و ضبط میشوند که ممکن است سالها بعد به عنوان نکتهای کلیدی و راهگشا، چراغ راه آیندگان شوند. خاطرهنویسی نوعی تاریخنگاری مردمی است، بدین معنا که این بار اگر چه نویسنده ـ ولو یک فرد معمولی ـ به ثبت خاطرات شخصی خود میپردازد اما او تاریخ زندگیاش را از دید خود روایت میکند؛ روایتی که با روایت رسمی تفاوتهای اساسی دارد. به همین دلیل خاطرهنویسی امروزه یکی از مهمترین گونهها به حساب میآید و نزد تاریخ شناسان، جامعه شناسان و ... از اهمیت ویژهای برخوردار است.
در این میان خاطرات رجال سیاسی، هنرمندان، ورزشکاران و ... به تبع شهرت و درگیری آنان بامسائل بزرگتر و مهمتر، از اهمیت ویژهای برخوردار است. بررسی این خاطرات به ما کمک میکند به تصویری روشن و همه جانبه از اتفاقات و مسائل همزمان با روزگرا نویسنده پی ببریم و بدین ترتیب سندی متقن و انکارناپذیر از یک دوره تاریخی داشته باشیم.
طی سالهای گذشته هم با کتابهای بسیاری روبه رو و خاطرات افراد مهم و تأثیرگذار در عرصههای گوناگون را شاهد بودهایم. استقبال از این کتابها و نقد و بررسیهای گوناگونی که درباره این کتابها نوشته شدهاند نشان از اهمیت این کتابها و شناخت ارزش آن از سوی مردم دارند. از سوی دیگر با وقوع اتفاقات مهم اجتماعی بویژه در سه دهه گذشته ایران از انقلاب گرفته تا دفاع مقدس با کتاب خاطرات رزمندگان و مبارزانی روبرو هستیم که راویت واقعی و جانداری را از آنچه آن روزها بر مردم و سرزمین ما رفته ارائه میدهند.
خاطرات ستوانیار صابر قرهداغلو هم در همین دسته قرار میگیرد؛ رزمندهای که با حضور در جبهههای جنگ بخش اعظمی از تاریخ شخصی خود و جنگ را برای ما روایت میکند. خاطرات این جانباز هفتاد درصد، بسیار خواندنی و گیرایند. از این لحاظ که دراین کتاب، او با زبانی ساده و موجز به روایت خاطرات خود میپردازد و از آنجا که خود دستی بر آتش ادبیات دارد و شاعر است، میداند که چگونه باید خاطراتش را روایت کند.
از سوی دیگر ساسان ناطقی که گردآورنده و تدوین کننده این خاطرات است، سعی کرده با انتقال دقیق این خاطرات به مخاطب و با تنظیمی شسته و رُفته، زوایای پنهان انقلاب و جنگ را از دید این رزمنده به ما برساند. صابر قرهداغلو، فرزند علی حیدر سیام آذرماه 1328 به دنیا آمد، بهمن ماه 1346 در ششم متوسطه ترک تحصیل کرد و این خاطرهای تلخ برای او محسوب میشود.
صابر که شاگرد اول و درسخوان مدرسه بوده، با ورشکستگی پدرش و وضعیت بد مالی مجبور میشود دست از درس خواندن بکشد و به کار بپردازد. ولی با اعلام تمایل پسر خالهاش برای ورود به ارتش، او هم به ارتش میپیوندد و از همین جا مسیر زندگی او دگرگون میشود هر چند در دوران تحصیل در ارتش هم او جزو شاگردان نخبه و ممتاز به شمار میرفته است. ضبط خاطرات قرهداغلو در دیدارهای دو تا چهار ساعته ساسان ناطقی و او، از هفدهم فروردین تا بیستم خردادماه 1388 طول کشیده است. درنتیجه، کتاب حاصل 52 ساعت گفتوگو است.
او که در دورۀ آموزشی مقدماتی را در کرمانشاه و رشته مخابرات را در دانشکده مخابرات دانشگاه نظامی تهران سپری کرده از این دوره خاطرات جالبی نقل میکند. نحوه رفتار نظامیان ارشد با او و همدورهایهایش و فکر و خیالهای او، همه و همه در این کتاب روایت شدهاند اما اهمیت خاطرات صابر قرهداغلو مربوط به نکته دیگری میشود. چرا که دوران خدمت او قبل از انقلاب با مناقشهها و درگیریهای مرزی ایران و عراق همزمان میشود. از این جهت خاطرات او ارزش دیگری پیدا میکنند چرا که خواننده با خواندن این کتاب به پیش زمینههای اختلاف بین عراق و ایران که بعدها باعث جنگ تحمیلی و حمله عراق به کشورمان شد، آشنا میشود. در کتاب «تلگرافچی پنج ستاره» مخاطب با جزئیات و زمینه سازی و تداوم در گیریها برای شروع جنگ به خوبی آشنا میشود و فضای آن را درک میکند.
از سوی دیگر خاطرات او از جنگ هم بسیار ارزشمندند. چرا که وی با تیزبینی و حساسیت ذهن یک شاعر به روایت آدمها و موقعیتهایی میپردازد که در جنگ وجود داشتهاند. به همین دلیل میتوان به این کتاب به عنوان یک منبع خوب برای بررسی وقایع شکل گرفته بین جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نگاه کرد. قرهداغلو از کارشناسان و داوران شعر استان اردبیل است و مقامهای زیادی را از جشنوارههای استانی منطقهای و کشوری کسب کرده است. او در حال حاضرسرپرستی انجمن موسیقی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان اردبیل را بر عهده دارد. از سوی دیگر ساسان ناطقی هم رئیس حوزۀ هنری استان اردبیل است و حاصل کار این دو مدیر، به کتاب جالبی تبدیل شده است.
مثل همه کتابهایی که در برگیرندۀ خاطرات رزمندگانند این کتاب هم لحظههای انسانی و ماندگاری را در خاطر آدم ثبت میکند. بخشی از این خاطرات را باهم بخوانیم: «طبق برنامه باید به ورزشگاه شیرودی میرفتیم. اسرای عراقی لباس شخصی پوشیده بودند و از مهمانها با میوه و شربت شیرینی پذیرایی میکردند. اسم یکی از جانبازان سید بود. یکی از اسرا سینی شیرینی را جلوی او گرفت و گفت: «تفضل یا سیدی». سید یکی از شیرینیها را برداشت و با تعجب گفت: «این پدرسوخته از کجا فهمید من سیدم؟» همه خندیدند. حین سخنرانی یکی از مسؤولان چیزی به فکرم رسید. با خود گفتم «شاید یکی از این اسرا باعث شده به این روز بیفتم». روی یک تکه کاغذی نوشتم: «شاید یکی از این اسرا باعث شده سلامتیام را از دست بدهم و از راحتی و لذت زندگی محروم شوم اما به خاطر رضای خدا حلالش میکنم.» کاغذ را به دست سخنران رساندم و او هم متن را خواند. یک دفعه اشک اسرای عراقی سرازیر شد. به دست و پایمان افتادند، ما را درآغوش گرفتند و در حالی که به سرشان میزدند به زبان خودشان چیزی گفتند. وضعیت آنها ما را هم به گریه انداخت. برنامه برای چند دقیقه به هم خورد. پس از پایان برنامه به بهشت زهرا رفتیم و به شهدای جنگ ادای احترام کردیم..»
خاطرهای از این دست همان نکتهای است که در اول این نوشتار به آن اشاره شد. ثبت تاریخ شخصی توسط صابر قرهداغلو باعث شده از شکل گیری و وقوع چنین برخوردی بین اسرای عراقی و رزمندگان ایرانی با خبر شویم. کسانی که چند ماه پیش رو در روی هم جنگیدهاند حالا با انسانیت به خرج دادن یکی از رزمندگان به کلی موقعیتشان تغییر کرده است. آنان دیگر دشمن هم نیستند.آن اسرا انسانهای بیپناهی بودند که به خاطر دیوانگی یه دیکتاتور مجبور شدند به روی مردمانی که از آنان هیچ کینهای نداشتهاند، شلیک کنند و خانه و کاشانه آنان را مورد تجاوز قرار دهند. اگر قرهداغلو این خاطره را ثبت نمیکرد به راستی چند نفر از شکلگیری چنین موقعیت عجیب و غریبی بین اسرای عراقی و رزمندگان ایرانی در تهران با خبر میشدند؟ این روایتی است که ممکن است در تاریخ رسمی جنگ جایی نداشته باشد.
این خاطرات هم چنین نشان میدهند که در دفاع مقدس چگونه اقلیتهای قومی ایران دوش به دوش هم برای دفاع از دین سرزمینشان جنگیدهاند. لحظههای شکل گرفته بین صابر قرهداغلو که ترک است با هموطنان کُرد، یکی از قشنگترین بخشهای این کتاب را شامل میشود.
بدین ترتیب ما در این کتاب با خاطرات رزمندهایت روبروییم که از زاویه دید نگاه تیزبین خود به روایت جنگ پرداخته است. این روایت شخصی نه تنها بسیار ارزشمند بلکه بسیار آموزنده هم هست. به همین دلیل این کتاب و به طور کلی آثاری از این دست میتوانند سالها بعد به منابعی متقن و مستدل برای تحقیقات انسانشناسانه و جامعهشناسانه تبدیل شوند. امید است که این حرکت همچنان تداوم یابد و خاطرات ماندگار و ارزشمند این دوره در سینه این عزیزان محبوس نمانند.
این کتاب را انتشارات سوره مهر در سال 1391 با 564 صفحه و قیمت 15900 تومان منتشر کرده است.
مهری سادات صفی
منبع: کتاب هفته، شماره 366، شنبه 16 دی 1391، ص17
