روزشنبه 11 دي 1389 را در حالي آغاز كرده و پشت سر گذاشتم كه هموطنان مسيحي آغاز سال نو ميلادي (2011) را جشن گرفته بودند. گفتم هموطنان مسيحي. بله. همان كساني كه سال‌ها پيش به همراه دیگر اقلیت های مذهبی مانند زرتشتيان و كليميان در كنار ساير رزمندگان مسلمان قرار گرفتند؛ و در طول هشت سال جنگ تحمیلی از آب و خاک و وطنمان ایران دفاع کردند. همين موضوع بهانه‌اي شد تا به بررسي كتاب‌هايي كه تاكنون درباره شهداي مسيحي منتشرشده، بپردازيم.
در گام اول با خليفه‌گري ارامنه تهران تماس گرفتم، تنها سرنخ بدست آمده در ارتباط با كتابي بود با عنوان "جنگ تحميلي 8 ساله و ارامنه ايران" كه در سال1385 توسط بنياد انتشاراتي خليفه‌گري ارامنه تهران منتشر شد، اما متاسفانه نورهاير شاه‌نظريان، نويسنده اين اثر براي اقامت به كشور ديگري مهاجرت كرده و امكان مصاحبه با وي در رابطه با كتابش فراهم نشد. در گام دوم، با روزنامه آليك ارتباط گرفتم. در آن جا با خانم كارينه داويدچيان خبرنگار گفت‌وگويي بسيار كوتاه کردم.او به نكاتي تازه درباره انتشار كتاب‌هاي مرتبط با شهداي مسيحي اشاره کرد. اما گام سوم تماس دوباره ای بود با خليفه‌گري ارامنه تهران. از آن جا شماره تلفنی از آرمان بوداغيانس را طلب کردم. بوداغيانس نويسنده كتاب "گل مريم" (انتشار در سال 1385 توسط نشر صرير و نسيم حيات قم)، تنها كتاب نوشته شده درباره شهداي مسيحي است.متاسفانه نويسنده اين اثر نيز به خارج از كشور مهاجرت كرده بود.در همین گام و از خلیفه گری ارامنه تهران موفق به ارتباط با آندرانيك سيمونيان، مدير گروه زبان و ادبيات ارمني واحد تهران مركز دانشگاه آزاد اسلامي شدم. گام آخر تلاش براي تماس با انجمن نويسندگان ارامنه ايران و گفت‌وگو با تعدادي از نويسندگان بود که به نتيجه‌اي نرسيد. ماحصل این جستجو وسرکشی ها را بخوانید.
به گفته كارينه داويدچيان، "حدود 150 نفر از هموطنان مسيحي در مبارزات انقلاب اسلامي و به خاطر حضور مستقيم در جبهه‌هاي جنگ يا بمباران‌هاي هوايي در نقاط مختلف كشور به شهادت رسيده‌اند كه در واقع اين افراد كه "ناهاداگنير" (شهدا) نام دارند، مانند مسلمانان جايگاه مهمي را در بين مردم به خود اختصاص داده‌اند. برهمين اساس در مناسبت‌هايي مانند، 22 بهمن، براي بزرگداشت اين شهدا، به همراه اُسقف، سبوه سركيسيان و جمعي از كشيشان و گروه كُر و تعدادي از مسوولان دولتي، در قبرستان مسيحيان (واقع در جاده خاوران) حاضر مي‌شوند. همچنين در اعیاد و مناسبت های مختلف اُسقف به ديدار خانواده‌هاي شهدا مي‌رود".
اما به نظر مي‌رسد اين فعاليت‌ها بيش از نگارش كتاب درباره شهداي مسيحي در بين هموطنان اين گروه مذهبي اهميت دارد. زيرا همان‌طور كه اشاره کردم در بیست سال پس از جنگ ، فقط دو عنوان كتاب "گل مريم" و "جنگ تحميلي هشت ساله و ارامنه ايران" توسط خود اين افراد نوشته شده است. اين كتاب‌ها نيز بيش از همه، معرفي و خاطرات بسيار كوتاهي از شهداي مسيحي را در برمي‌گيرند. حدود شانزده كليساي تهران نيز به جاي كتابخانه بخشي را به فروش كتاب‌هاي غيرفارسي اختصاص داده‌اند و فقط كتاب‌هاي؛ "گل مريم" و "جنگ تحميلي 8 ساله و ارامنه ايران" را در اختيار مخاطبانان قرار مي‌دهند.
دكتر سيمونيان، كه به دلیل همكاري تعدادي از دانشجويانش درگردآوري اطلاعات كتاب "گل مريم"، به فضای بحث این گزارش نزدیک شده است؛ می گوید: "کلا درباره شهداي ارمني کار زیادی و شایسته ای صورت نگرفته و کمک کاری مشهوداست. حتی این دو كتاب منتشره هم خیلی غنی نیستند.داستان اسارت، شهادت و جانبازي هر يك از اين ايثارگران و صبر و تحمل خانواده های آنها موضوعات جالبي است؛ که امکان نشر آثار مختلفی را فراهم می کند. آثاری که مي‌توان ازطریق گفت‌وگو با خانواده و همرزمان اين افراد، به آنها عمق داد. اين ايثارگران در فالب گروه‌هايي مانند، متخصصان، صنعت‌گران و كارگران و ... در جبهه هاحاضر می شدند و در تاسیس بعضی مراكز مانند: تعمیرات خودرو و وسائل نقلیه، امدادرساني فوري پزشكي و هيات كمك‌رساني به جنگ‌زدگان در دوران دفاع‌مقدس نقش فعالی داشتند.اما متاسفانه این خدمات و همدلی ها به واسطه برخي از قوانين برخورد با اقليت‌هاي مذهبي ناديده گرفته مي‌شوند؛لذا پژوهشگران و نویسندگان مسیحی انگیزه و دل‌خوشي برای تحقیق و نگارش در اين عرصه ندارند.
سيمونيان معتقد است هنوز كتاب كامل و جامعي درباره شهدا و ايثارگران مسيحي نوشته نشده است و مي‌گويد؛ "در آثار به چاپ رسيده، يك‌دهم آنچه بايد گفته مي‌شد، بيان نشده و مورد توجه قرار نگرفته‌اند. بنابراين به نظر من يك حمايت دولتي نياز است تا خود ارمني‌ها دست به قلم ببرند و به صورت گسترده‌تر به اين موضوع بپردازند".
اما پرونده نگارش كتاب درباره شهدا و ايثارگران مسيحي در دايره گروه خود اين هموطنان بسته نمي‌شود. گرچه بررسي‌هاي ما در بنياد شهيد و امور ايثارگران، نشاني از وجود تحقيق و مقاله علمي و دانشگاهي درباره اقليت‌هاي مذهبي در جنگ تحميلي به همراه نداشت، اما در فاصله سال‌هاي 1363 تا1385، توسط برخي از نويسندگان حوزه دفاع‌مقدس كتاب‌هايي مانند، "جانباختگان مسیحی، لالههای سرخ انقلاب" و "يادنامه هموطنان ايثارگر مسيحي، زرتشتي و كليمي" (ويژه همايش تجليل از هموطنان ايثارگر مسيحي، زرتشتي و كليمي) نوشته و توسط سازمان‌هاي متفاوت به چاپ رسيده‌اند.
همچنين در اين بين مي‌توان به تازه‌ترين كار صورت گرفته در اين حوزه توسط حجت شاه‌محمدي اشاره كرد. وي خاطرات "سورِن هاكوپيان" را كه حاصل ده ساعت مصاحبه درباره دوران چهار سال اسارت در اردوگاه‌هاي ارتش متجاوز صدام است را تدوین کرده است. او همچنین خاطرات شهداي ارامنه؛ "وِرِژ باغوميان"، "رايموند باغراميان" و "وارتان آبراهاميان" را نیز در قالب كتابي با عنوان موقت "3 سرخ سبزه‌وار" تدوین کرده است؛ که پس از بررسی و تایید نهایی دفتر مطالعات و ادبيات پايداري اداره كل استان‌هاي حوزه هنري به دست نشر سپرده خواهدشد.
اين نويسنده (شاه محمدی) با اشاره به يكي از خاطرات "سورِن هاكوپيان" و به نقل از اين آزاده، مي‌گويد: "يكي از شب‌هاي عمليات، همه رزمندگان دعاي كميل مي‌خواندند. تنها بودم و نمي‌دانستم چه بايد بكنم. داخل سوله رفتم، كتابي دست گرفتم و پشت سر بچه‌ها نشستم. نمي‌دانستم چه مي‌گويند. بنابراين در حالي كه دست به صليب داشتم و نگاه به آسمان، هرچه بچه‌ها مي‌گفتند را تكرار مي‌كردم". شاه‌محمدي كه معتقد است اغلب هموطنان مسيحي از طريق ارتش جمهوري اسلامي وارد جبهه‌هاي جنگ شده‌اند، درباره تمايل اين ايثارگران به بيان خاطراتشان بيان مي‌گويد؛ "ايثاگران مسيحي بسيار علاقمندند كه با بيان خاطرات خود، سهم و نقش‌شان را در انقلاب اسلامي و دفاع‌مقدس به زبان آورند".
گرچه آنچه از نظر شما گذشت حاصل جستجوهاي گام به گام من درباره كارهاي صورت گرفته با موضوع چاپ و انتشار كتاب درباره ايثارگران مسيحي بود، اما بد نيست در پايان اشاره كنم كه در بين تمام كاستي‌هاي موجود در اين حوزه، جاي خالي اثري تطبيقي بر محتواي وصاياي شهداي مسيحي و مسلمان در جنگ تحميلي 8 ساله، بسيار چشمگير است.
نسترن پورصالحی
