اشاره: دکتر مهدی ابوالحسنی ترقی، مدرس دانشگاه در اصفهان از جمله استادان تاریخ در دانشگاههای کشور است که در عرصه تاریخ شفاهی نیز به طور جدی فعال است. در جریان شانزدهمین همایش بینالمللی تاریخ شفاهی در جمهوری چک، دکتر ابوالحسنی تنها مقاله ایرانی را در این همایش ارایه کرد. او دارای نخستین پایان نامه دکتری در حوزه تاریخ شفاهی در رشته تاریخ ایران دوره اسلامی، و مقالات متعدد در نشستها و همایشهای تخصصی تاریخ شفاهی داخل کشور است. کتاب «زورخانه در ایران» سال گذشته به قلم ایشان روانه بازار نشر شده است. ایشان نظرات خود را درباره سایت و هفتهنامه تاریخ شفاهی ایران به شرح زیر در اختیار ما گذاردند.
هفتهنامه تاریخ شفاهی؛ فرصتها و آسیبها
هفتهنامه الکترونیکی تاریخ شفاهی جزء آن دسته از نشریات ادواری است که مخاطب و خوانندهی خاص، حداقل به میزان مشترکین خود دارد. مشترکین آن را مخاطبین و کاربران واقعی روش تاریخ شفاهی شامل دانشجویان، اساتید، محققین و نویسندگان حوزهی تاریخ، روانشناسی، علوم اجتماعی و علوم ارتباطات تشکیل میدهند. از این رو رعایت استانداردهای رایج نشریات به ویژه نشریات علمی به منظور ارتقای کیفیت مطالب و افزایش سطح مخاطبان نشریه ضروری به نظر میرسد. هفتهنامه تاریخ شفاهی نخستین در نوع خود در ایران است که از ابتدا به دو زبان فارسی و انگلیسی منتشر گردید و شعاع گستردهای از مخاطبان را یافته، زمینههای معرفی برونمرزی را نیز پیدا کرد. مهمترین دلیل بر این مدعا، پیوندها و ارتباطات گستردهای است که سایت و بالتبع هفتهنامه تاریخ شفاهی با شفاهیکاران سراسر دنیا یافتهاند. تلاش برای ارتقای سطح کمی و کیفی مطالب سایت تاریخ شفاهی و گزیده آن در هفتهنامه تاریخ شفاهی وظیفه تکتک همکاران این نشریه وزین در دنیای مجازی است. از این رو، آنچه در پی میآید از سر دلسوزی و با نگاهی مستند، نقادانه و منصفانه نگارش یافته است.
در حقیقت آنچه در قالب یادداشت، مقاله، خاطره، نقد، مصاحبه، سفرنامه و ... برای تغذیهی هفتهنامه تاریخ شفاهی در نظر گرفته شده، گزیده مواد اولیهی تشکیل دهندهی پایگاه علمی- خبری تاریخ شفاهی وابسته به مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری است. مسلم آنکه این نوزاد، امروزه به جوانی برومند در جامعه فرهنگی و تاریخی ایران بدل شده است.(1) در نگاه اول، هفتهنامهی تاریخ شفاهی، ویژگیهای رایج نشریات حتی از نوع مجازی آن را دارا بوده است. تنوع و تعدد مطالب و نویسندگان، صفحه نخست و سرشناسه مطبوعاتی، امکان تضارب آرا، استقبال از مطالب جدید و نوآوری، عرضه در جشنوارهها و همایشهای ملی، بخشی از این ویژگیهاست. حتی درج آگهی جذب مترجم در طلیعه نشر آن را باید در همین راستا ارزیابی کرد. تغییر ناگهانی سردبیری نشریه، شاید حکایت از شکنندگی روابط و مناسبات کار گروهی در همان سه ماهه اول انتشار بود. بدین ترتیب، در راستای تغییرات به عمل آمده، از شماره 14، امضاکنندگان ذیل هفتهنامه تاریخ شفاهی، از دو نفر مدیر مسئول و سردبیر، به پنج نفر مدیر مسئول، سردبیر، مدیر اجرایی، پشتیبانی و فنی و طراح و برنامهنویس افزایش یافت.
بخشهای ثابت هفتهنامه را باید «سخن نخست» یا «سرسخن» و «پاورقی» دانست که برغم تغییر جایگاه از جناحین چپ و راست نشریه، تداوم داشتهاند. مطلب «یاداشت هفته»، از ابتدا تا شماره 64 و از شماره 69 با عنوان «سرسخن» به صورت نامنظم درج شده و بینظمی در ارائه این بخش و نحوهی نمایش آن همچنان مشاهده میشود. با توجه به ضرورت رعایت نظم و ترتیب در چیدمان مطالب، هیچ منطقی توجیهگر این وضعیت نمیتواند باشد. آشفتگی نه تنها در ترتیب مطالب که در محتوای آن نیز قابل رویت است به نحوی که «سرسخن» معجونی از پیام تسلیت، مناسبتهای سیاسی(2)، مباحث نظری تاریخ شفاهی، خاطرات شیرین از آزادی خرمشهر،(3) ثبت روز ملی اسناد در تقویم سال 1391،(4) حوادث روز مانند منازعه ایران با امارات متحده عربی؛(5) بوده، تعجب خوانندگان را برانگیخته، در رفتار حرفهای دستاندرکاران محترم نشریه تشکیک ایجاد مینماید. افزون بر این، برخی شمارهها فاقد «یاداشت هفته» یا «سرسخن» است(6) یا آنکه «سرسخن» و «یاداشت هفته» معلوم و مشخص نیست زیرا جایابی صحیح و روانشناسانهی مطالب هر نشریه(چاپی و اینترنتی) از الزامات اولیه است. برخی شمارهها نیز عنوان «سرسخن» را در فهرست مطالب خود دارد اما به جای آن «یادداشت هفته» آمده است. با اندکی تسامح، استفاده از روش هرم وارونه در انتظام بخشیدن به مطالب نشریه توصیه میشود.(7)
«پاورقی» عنوانی آشنا برای تمامیِ مشترکین هفتهنامه تاریخ شفاهی است که به انتشار تدریجی متن کتب شناختهشده خاطرات مربوط به انقلاب، جبهه و جنگ میپردازد. نخستین کتاب ازاین نمونه، زیتون سرخ، خاطرات ناهید یوسفیان همسر شهید علی امینی، حاصل بیست ساعت مصاحبه سید قاسم یاحسینی با ایشان در سال 1385 در شاهرود میباشد.(8) فصل اول خاطرات در شماره اول هفتهنامه در تاریخ 12/8/1389 و فصل نوزدهم(پایانی) در شماره 65 نشریه منتشر شد. از شماره 66 کتاب خاطرات محمدرضا حافظنیا در پاورقی هفتهنامه جای گرفت.(9) این خاطرات درباره روند مبارزات حافظنیا در دوران پهلوی و حوادث منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی است و تا شماره 82 ادامه یافته است. از شماره 83 کتاب مشهور خاطرات احمد احمد به پاورقی آمده است و انتشار آن همچنان ادامه دارد.(10)
«پیشخوان» هفتهنامه از شماره 79 در 28/ تیرماه 91 وارد عرصه شده و به اخبار مربوط به همایشها، کنفرانسها و کتب منتشره در زمینههای مختلف تاریخی به ویژه تاریخ شفاهی میپردازد. در این بخش، آثار دفتر ادبیات انقلاب اسلامی مانند دوره دائرهالمعارف انقلاب اسلامی، نشریات مرتبط با مصاحبه و خاطرهگویی و حتی ماهنامه سینمایی فیلم نیز معرفی شدهاند. از اینرو، در این بخش، دو معیارِ خبر یعنی ارزش گفتن و ارتباط مستقیم با حوزه فعالیت نشریهی علمی چندان رعایت نمیشود.
پایگاه علمی_خبری تاریخ شفاهی و هفتهنامهی آن به دنبال و سپس به موازات فعالیت گستردهی گروه موسوم به «انجمن تاریخ شفاهی» به منصهی ظهور رسید. بنابراین ردِِّ پای فعالیت اعضای انجمن را در غالب شمارگان هفتهنامه میتوان به نظاره نشست. از آن جمله، برگزاری همایشها، مصاحبه با دستاندرکاران انجمن، معرفی کتابها و انتشار مقالات شاخص اعضای فعال گروه مذکور را باید نام برد. از این رو در شماره اوّل به تاریخ 12/8/1389 گزارش دومین همایش تاریخ شفاهی با محوریّت دفاع مقدس در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران درج شد. همایشی که مجموعه مقالات آن با عنوان تاریخ شفاهی دفاع مقدس در سال 1390 به چاپ رسید.
شاید درج برخی مطالب در سایت و صفحه نخست هفتهنامه تاریخ شفاهی هیچ سنخیّتی با اهداف و اصول اولیه فعالیت آن نداشته باشد. نکتهای در خور توجه که متأسفانه روند آن همچنان ادامه دارد. این در حالی است که الزامات و مصلحتاندیشیهای مسئولین نشریه در این خصوص را میتوان با گنجاندن اینگونه مطالب در بخشی با عنوان «اخبار»، توجیه کرد.(11)
مسئولین نشریه به درستی و از شماره سوم(12) با انتشار اخبار مربوط به انجمنها و گروههای علمی تاریخ شفاهی در جهان به بخش دیگری از رسالت واقعی خود جامه عمل پوشاندهاند. اطلاعرسانی دربارهی همایش 2011 انجمن ملی تاریخ شفاهی نیوزلند با عنوان: «تاریخ شفاهی در قرن 21»، همایش دوسالانۀ 2011 انجمن تاریخ شفاهی استرالیا: جوامع خاطره، گزارش مجله تاریخ شفاهی الیوت درباره برگزاری تور در باره نگارش تاریخ شفاهی اضمحلال جامعه سیاهپوستان(13) و مراکز تاریخ شفاهی در استرالیا و پراگ، مهمترین آنهاست. این مهم با معرفی نشریه انجمن جهانی تاریخ شفاهی The oral history review از شماره چهارم و تداوم آن تکمیل شد. از شماره 22، سلسله گزارشها تحت عنوان «تاریخ شفاهی در جنوب شرقی آسیا» بر سطح کیفی این قسمت افزود.(14) در این گزارش، پس از مقدمه به پیشینهی تاریخ شفاهی و دلایل رویکرد به آن در جهان، روششناسی تاریخ شفاهی و چشمانداز جهانی(مسائل تئوریک)، ایدئولوژی و نهادهای تاریخ شفاهی در جنوب شرق آسیا پرداخته شده است. این بخش نمایش تجربه تاریخ شفاهی، آسیبها و چالشهای پیش روی آن در جنوب شرق آسیا است که در صورت التفات به آن میتواند دستمایهای با ارزش برای محققین داخلی باشد. به ویژه از آن جهت که شباهتهای فراوانی میان جامعه ایرانی و این جوامع وجود دارد. این سلسله مقالات در 50 بخش و تا شماره 71 هفتهنامه ادامه یافت. امعاننظرِ سایت و هفتهنامه تاریخ شفاهی موجب انتقال بخشی از تجارب دنیای مدرن از جنوب شرق آسیا تا آمریکا(بزرگترین جولانگاه تاریخ شفاهی در دنیا) به داخل کشور شده است. مقالات فوق، تمرکز مراکز متعدد علمی فعال در زمینه تاریخ شفاهی بر موضوعات متنوعی مانند علل برکناری مقامات سیاسی، جنگ ایران و عراق، تاریخ شفاهی در کتابخانه کانوت، خاطرات کهنهسربازان جنگ دوم جهانی در آمریکا و حضور نیروها و تجارب متعدد دانشآموختگان انواع رشتههای تحصیلی را در این عرصه مهم به تصویر کشیده است.
شمارههای آغازین هفتهنامه تاریخ شفاهی به کمیِت مطالب اهمیت بیشتری داده تا کیفیت آن، به نحوی که نه تنها مطالب غیرمرتبط با تاریخ شفاهی از قبیل: کوروشنامه گزنفون، واژههای اوستایی در ...، چهره ماندگار تاریخ معاصر و معرفی کتب غیرمرتبط(15) در لابلای مطالب به چشم میخورد بلکه بخش عمدهای از آن برگرفته از سایتهای خبری و سایر نشریات است. صدرنشینیِ اخبار مربوط به برخی همایشها مانند «ایران و استعمار انگلیس»، «تاریخ مجلس»، اخبار مربوط به نشستهای تخصصی کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، گنجینه اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، مجله بخارا و موضوعات مورد بحث آنان(16) از یکسو ناشی از کمبود مطلب و از سوی دیگر نتیجهی روابط نزدیک میان متولیان سایت و هفتهنامه تاریخ شفاهی یعنی حوزه هنری با دفتر مطالعات و پژوهشهای سیاسی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و کتابخانه مجلس شورای اسلامی و فعالیتهای این مراکز در زمینه تاریخ شفاهی بوده است. در زمینه زندگینامه و خاطرهنویسی نیز هفتهنامه و سایت گاه وامدار نشریات دیگر مانند مجله بخارا بوده است.(17) گرچه مقاله مفصل علمی پژوهشی مقایسه تحلیلی خاطرهنگاری با تاریخ شفاهی را نیز از آرشیوِ مجله گنجینه اسناد برگرفته و در دو شماره پیاپی خود منتشر ساخته است.(18) از سوی دیگر، گهگاه نیم نگاهی نیز به بخشهای فعال تاریخ شفاهی مراکزی مانند سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران مانند «جنگ صدا» داشته، اما تداوم و استمرار نداشته است.
تاریخ دفاع مقدس یکی از دو موضوع پر تیراژ در میان مطالب هفتهنامه است. این امر در چند محور قابل بررسی است. برگزاری کارگاههای آموزش تاریخ شفاهی دفاع مقدس، همایشهای تاریخ شفاهی دفاع مقدس و از همه مهمتر و بارزتر، کتب خاطرات مانند خاطرات خلبان پایگاه هشتم شکاری بوشهر در کتابی با عنوان: پرواز روی خاک، زمینه این امر را فراهم ساخته است. در این میان، خاطرات شخصیتهای کلیدی دفاع مقدس مانند فرماندهان، جانبازان و آزادگان در اکثر شمارهها جلب توجه میکند.(19) در کنار دفاع مقدس، حوزه تاریخ انقلاب اسلامی نیز بسیار مورد توجه بوده است. تاریخ انقلاب اسلامی در ردیفهایی همچون جنبش دانشجویی در داخل و خارج از ایران مانند اروپا و آمریکا بر پایه مصاحبه یا خاطرات ضبطشده در حوزه هنری و مرکز اسناد انقلاب اسلامی به رشته تحریر درآمده است.(20) در همین راستا، گزارش عرضه کتاب «انقلاب اسلامی در کرمان» در نمایشگاه کتاب 1390، نیز آمده است. نکته آنکه همچنان در این کتابها، بر روش خاطرهیابی و ضبط و ثبت خاطرات تاکید میشود و خبری از مصاحبه فعال و چالشی تاریخ شفاهی نیست. کتابهای منتشره در حوزه دفاع مقدس نیز بر محور خاطره است نه تاریخ شفاهی. در نتیجه آسیبهای جدی مترتب بر خاطرهنویسی از جمله بزرگنمایی، روایت واحد واقعه، عدم چالشیبودن مطالب و مونولوگبودن گفت و گوها مانع از توسعهی کاربرد علمی روش تاریخ شفاهی در حوزه شفاهیکاران و مدعیان این عرصه شده است. هرچند تاریخ اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نیز گاه از سوی شفاهیکاران شهرستانی مورد التفات و توجه قرار گرفته است. مقالات «دومین تجربیات خبرگان قنات؛ سندی معتبر در مطالعات شفاهی»، «تاریخ شفاهی تئاتر معاصر ایران»(21) و «سرگذشت رادیو، مبنایی برای تدوین تاریخ شفاهی رادیو» از این نمونه هستند.
دیرآمدگیِ مباحث نظری در نشریه، آن هم مبتنی بر نوشتهها و نظریات چهرههای شناخته شدهی غربی برغم التفات نویسندگان و پژوهشگران داخلی از دیگر نکات در خور مطالعه است. ضرورت دارد با میدان دادن به نیروهای داخلی تولید بومی علم و نظریات علمی را عملی کرد.
هفتهنامه تاریخ شفاهی سعی کرده برخی اصول روزنامهنگاری را تا حد ممکن رعایت کند. محملی برای بحث و تبادل نظر شفاهیکاران و زمینهی نزدیک شدن به واقعیتهای تاریخی را فراهم آورده، مطالب جدید و جذاب عرضه داشته است. در پایان هر مطلب اعم از خبر، مقاله و نقد کتاب و ...جایگاهی برای اظهار نظر افراد نهاده شده، اما کمتر نظر و دیدگاه منتقدانه و تحلیل از سوی خیل عظیم مشترکین هفتهنامه، در این بخش مشاهده میشود. این امر ناشی از چیست؟ آیا مطالب مطالعه یا آنکه صرفاً فهرست آن مرور میشود؟ به طور مسلم فضای مجازی و ترتیب هفتگی انتشار این نشریه فرصتی استثنایی است تا اهل قلم بتوانند با یکدیگر مبادله اطلاعات و نقد و نظر نمایند و در کنار همایشهایی که با عجله برپا شده و تنها در فرصتی اندک انبوهی از مقالات ارائه میگردد و فرصتی به نقد و بررسی و اظهار نظر داده نمیشود، آن را جبران نماید اما افسوس که این فرصت نیز همواره از دست میرود.
با توجه به آنکه سفرنامهها نیز خود به نوعی خاطرهنویسی محسوب میشوند بنابراین به این دسته از کتابها و منابع تحقیق تاریخی نیز گوشه چشمی انداخته شده است. اما لازم است به جای اکتفای صرف بر معرفی بخشها و فصول این نمونه کتابها، به نقد همه جانبه و علمیِ ساختار و محتوای خاطرهنویسی و ماهیّت و چیستی آن در ادوار مختلف تاریخی پرداخته شود. این امر به غنای بیشتر مباحث نظری تاریخ شفاهی و خاطرهنویسی نیز یاری میرساند. آسیبِ مذکور در معرفی کتابهای تولید واحد تاریخ شفاهی مرکز اسناد انقلاب اسلامی مانند تاریخ شفاهی مسجد جلیلی و تاریخ شفاهی کمیتههای انقلاب اسلامی و کتاب خاطرات دکتر غلامحسین بیگدلی از انتشارت تاریخ شفاهی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نیز خودنمایی میکند.
نشریات الکترونیک به لحاظ هزینه، زمان و نیروی انسانی با نشریات مکتوب قابل مقایسه نیستند. هزینه انتشار و سرعت شکلگیری یک نشریه الکترونیک به مراتب از نشریه مکتوب کمتر و سادهتر است و علاوه بر گسترش حوزه مانور، منبع خبری برای سایر نشریات به شمار میروند. بنابراین و با توجه به این واقعیت که تاریخ شفاهی در ایران از فقر و نبود نظریات علمی برای کیفیتبخشی به انبوه فعالیتهای شفاهیکاران رنج میبرد آیا بهتر نیست دقت را فدای سرعت ننموده و در آستانهی انتشار صدمین شماره، با تبدیل هفتهنامه به ماهنامه، مجال بیشتری برای تهیه مطالب علمی کاملاً مرتبط با تاریخ شفاهی یافت و از سوی دیگر محققین ارجمند داخلی در کنار ترجمه و برداشت از متون تولیدشده خارجی، خود به نظریهپردازی علمی دست زده، مکملِ تجارب کنونی شوند؟ تا همچنان شاهد تولید کتابهای خاطره، داستان و داستانواره با عنوانِ تاریخ شفاهی نباشیم؟ نقد و بررسی علمی کتابهای تاریخ شفاهی نیز باید عالمانه و با استفاده از روشهای صحیح نقد علمی و ادبی انجام شود. با توجه به اینکه دستاندرکاران و نویسندگان حوزه هنری و دفتر ادبیات انقلاب اسلامی نقش اصلی را در راهاندازی سایت تاریخ شفاهی داشتهاند، بسیاری از مطالب این نشریه و سایت، قلم و تراوشات ذهنی و فکری و یا دربارهی فعالیتهای ایشان است.(22) علاوه بر این، فعالیتهای این مرکز از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. بنابراین بجاست گامهایی در جهت رفع این محدودیت و محصوریت برداشته شود.
آنچه آمد به هیچ وجه از ارزش واقعی این نشریه نمیکاهد. سایت و هفتهنامه تاریخ شفاهی گامهای مؤثر و جدی در راه شناساندن و مطرح کردن این روش کاملاً علمی و نه سلیقهای و تفننی به کاربران دادهها و اطلاعات تاریخی در ایران برداشته است. این مجموعه را باید تریبون شفاهیکاران ایران دانست. البته شایسته بود مدتها پیش از این و در بیستمین شماره هفتهنامه نگاهی به عملکرد آن انداخته میشد تا مانند دیگر عرصههای تحقیق و پژوهش فرصتها از دست نرود. اطلاعرسانی سریعِ تمامی فعالیتهای انجام شده در عرصه تاریخ شفاهی در مناطق مختلف کشور مانند همایشهای تاریخ شفاهی و خاطرهنویسی دفاع مقدس و نقد و تحلیلِ جدیدترین کتب تاریخ شفاهی مانند خاطرات جعفر شریف امامی، انقلاب ایران به روایت رادیو بیبیسی، خاطرات ایرج اسکندری، خاطرات مصطفی حائریزاده، در دامگه حادثه و زندگینامه سعدی افشار هنرمند پیشکسوت عرصه هنرهای نمایشی، سیاهبازی و خیمهشب بازی؛ را باید دیگر نقاط قوّت آن دانست. همچنین در زمینهی طرح زوایایِ جدیدِ کاربرد منابع شفاهی، (23) نوعی انتقال تجارب شخصیِ محققین بزرگ تاریخ در حال تحقق است. این همه در خور ستایش و بزرگداشت فعالین عرصه علم و اندیشه است.
پینوشتها
۱.هفتهنامه تاریخ شفاهی، ش صفر، 5 آبان ماه 1389.
15.۲ خرداد 1391 در هفتهنامه تاریخ شفاهی، ش 72 ، 10 خرداد 1391.
۳.همان، ش 71، 3 خرداد 1391.
۴.سبز و سپید و سرخ بر فراز ابوموسی، هفتهنامه تاریخ شفاهی، ش 68 ، 13 اردیبهشت 1391.
۵.هفتهنامه تاریخ شفاهی، ش 23، 21 اردیبهشت 1390.
۶.به عنوان مثال: هفتهنامه تاریخ شفاهی، ش 68: 13 اردیبشهت 91،
۷.مهمترین و رایجترین سبک نگارش در روزنامه است. در این سبک مهمترین قسمت واقعه در ابتدا قرار میگیرد و بقیه مطالب با توجه به میزان اهمیت آنها بعد از لید(اولین پاراگراف یا شروع هر مقاله) میآیند.
۸.خاطرات ناهید یوسفیان، گفت و گو و تدوین: سید قاسم یاحسینی، انتشارات سوره مهر.
۹.این خاطرات توسط واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و به کوشش حمید قزوینی گردآوری شده است.
۱۰.خاطرات احمد احمد، مصاحبه و تدوین: محسن کاظمی، انتشارات سوره مهر.
۱۱.مانند دیدار نویسندگان حوزه دفاع مقدس با آیت الله جوادی آملی و رهنمودهای ایشان.
۱۲.هفتهنامه تاریخ شفاهی، 3/9/89.
۱۳.همان، ش 33، 29 تیرماه 1390،
۱۴.مجموعه مقاله، ویراسته پ.لیم.جیمز، چ. ماریسون، کوا. گون، ترجمه مهدی فهیمی، روزنامه اطلاعات، یکشنبه 3 آبان 1388، شماره 24599.
۱۵.کتاب روابط پنهان، فعالیتهای سرّی آمریکا در جنگ ایران و عراق.
۱۶.هفتهنامه تاریخ شفاهی، ش 13، 27 بهمن 1389.
۱۷.فرشته مولوی، نگاهی گذرا به زندگینامهنویسی، مجله بخارا، شماره 74، بهمن و اسفند 1388،.
۱۸.هفتهنامه تاریخ شفاهی، ش 66، 23 فردوردین 1391.
۱۹.تاریخ شفاهی جنگ عراق علیه ایران(راوی و روایت)، مادر تمام نبردها، هفتهنامه تاریخ شفاهی، ش 9، 22 دیماه 1389.
۲۰.هفتهنامه تاریخ شفاهی، ش 13، 27 بهمن 1389..
۲۱.همان، ش 10، 29 دیماه 1389.
۲۲.مطالبی درباره تاریخ و ادبیات، خاطرات عزت شاهی، خاطرات احمد احمد، گفت و گوهای متعدد با هدایتالله بهبودی، علیرضا کمری و دیگر افراد دلیل محکم بر این ادعاست.
استاد تاریخ اجتماعی در مورد داستانسرایی دیجیتال سخن میگوید، هفتهنامه تاریخ شفاهی، ش 67، 6 اردیبهشت 1391، سخنرانی استفان بریر Stephen Brier استاد آموزش شهری و مسئول ارشد فنآوری دانشگاهی در دانشگاه سیتینیویورک در دانشگاه لیهایLehigh بریر در این سخنرانی خود را یک داستانسرای دیجیتال تازهکار معرفی کرد و دلیل آنرا اینطور عنوان کرد که بیشتر کار او در حیطه تاریخ شفاهی تعریف میشود.
