دیروز و امروز: تاریخ نگاری ایلات و عشایر

گفت و گو با دکتر ناصر تکمیل همایون(۱)؛دکتر علی بلوک باشی(۲)
 
آقای ططری: بسم الله الرحمن الرحیم. با تشکر از اساتید عزیز که دعوت ما را برای حضور در این جلسه پذیرفتند و نیز با تشکر از کتاب ماه تاریخ و جغرافیا که فرصت برگزاری این نشست را ایجاد کرد. جلسه پیرامون تاریخ تحولات ایلات و عشایر در ایران است. همچنان که می دانیم ایلات و عشایر در تاریخ ایران اگر نه نقش اول، ولی جایگاه مهمی در تحولات تاریخی کشور داشته اند. اين طبقه‌ي مؤثر اجتماعي در تاريخ ايران از جايگاه بي‌همتايي برخوردار است كه از دوره پهلوی اول از نقش آنها کاسته می‌شود. بدون شك يكي از مبادي بررسي اين مهم، رشته تاريخ و گرايش‌هاي آن است. البته می دانیم که مبحث بسیار گسترده است و در مورد آن بسیار کم کار شده است، به همین علت در این نشست نمی توان به همه ی جنبه های تاریخی ایلات و عشایر و نیز منبع شناسی آن ها پرداخت. به همین علت در نشست امروز، به چند موضوع بسنده می کنیم، که عبارتند از سیر تاریخ نگاری ایلات و عشایر در ایران و جایگاه مطالعات ایلات و عشایر در سیستم آموزش عالی کشور.
طبیعی است که در هر مبحث نظری، ابتدا باید واژگان و اصطلاحات موضوع تعریف و تبیین شوند. البته در مورد تعاریف ایلات و عشایر اکثر محققین اتفاق نظر دارند. با این وجود، از اساتید بزرگوار خواهش می کنیم تعاریف خود را از این مفاهیم ارائه دهند.

دکتر تکمیل همایون: بسم الله الرحمن الرحیم. من بسیار خوشوقتم که در این جلسه شرکت کرده ام و بسیار شادمانم که در حضور دکتر بلوکباشی هستیم. ایشان به ضرس قاطع در ایران، در زمره ی ستون های بسیار باارزش مطالعات ایلات و عشایر و مردم شناسی کشورمان هستند.
واژ ه ی ایل تا قرن سوم هجری در زبان فارسی دیده نشده است. این واژه ترکی ـ مغولی «اویغوری» است و احتمالاً برای اولین بار از سوی سلجوقیان وارد ادبیات فارسی شده است. برای این واژه معانی زیادی ذکر شده است. ازجمله: دوست، رفیق، هم پیمان، قبیله، عشیره و حتی ملت. گاهی اوقات مشتقاتی از آن هم دیده شده است. مانند اولماز (= ایل و نیز یکی از شعبات ایل). از زمانی که ترک ها در ایران قدرت گرفتند، این واژه نیز رایج شد.
واژه ی عشیره نیز از عربی گرفته شده و جمع آن عشایر است. عشایر و ایل با هم گره خورده اند. البته اهالی ایلات خود را بیشتر عشایر می نامند تا ایلی. این واژه ها نشان می دهد که زندگی ایلی نه تنها در ایران، که در دیگر مناطق نیز رایج بوده است. در قرآن کریم خطاب به پیامبر (ص) آمده است: و انذر عشیرتک الاقربین: نزدیک ترین افراد از طایفه و قبیله ی خود را به دین اسلام دعوت کن. (سوره شعرا، آیه 214) قبیله هم تقریباً همین معنی را دارد. ولی گویا در قبیله اعتقاد به یک نیای واحد وجود دارد که در ایل و عشیره نیست. این بیت سعدی را همه به خاطر  دارند: همه «قبیله ی» من عالمان دین بودند/ مرا معلم عشق تو شاعری آموخت.
از نظر جامعه شناسی ایل به معنی خیل و گروه و مردم متحد و سازمان یافته ای است که در یک منطقه زندگی می کنند و یک خان بر ایشان فرمانروایی دارد که ایل بیگی و ایل خانی نامیده می شود. در دوران ایلخانیان، شاه وجود ندارد، ایلخانی وجود دارد. که در هر ایل و طایفه، ریش سفیدها و اشخاص دیگری هستند، که دکتر بلوکباشی در کتاب های خود به آن ها اشاره کرده اند.
در دیوان لغات ترک هم که به تازگی استاد عزیز، دکتر دبیرسیاقی تصحیح کرده اند، ایل به معنای طایفه آمده است. شاید از قرن هفتم است که واژه ی ایل و ایل نشینی بیشتر به کار می رود. رشیدالدین فضل الله در جامع التواریخ، ذکر می کند که کسی را ایلی کردند و یا ایلی شد. یعنی وارد ایل و این جمعیت شد. جمع ایل معمولاً ایلات آمده است (که ـ ات جمع جعلی است) و اویماقات هم داریم. این نوع جمع بستن در دوره ی صفویه بیشتر است.
زندگی ایلی را طبیعت و جغرافیا به وجود آورده است. یعنی در زمانی که دوران خوراک یابی بوده و نه خوراک سازی مردم، با احشام خود از جایی به جایی برای یافتن خوراک کوچ می کردند. پس ییلاق و قشلاق کردن (که هر دو واژه های ترکی هستند) خاص زندگی ایلی است. اما این نوع زندگی ییلاق و قشلاق، برای مثال در ایل قاجار ساکن در استرآباد دیده نمی شود (شاه عباس صفوی ایشان را در این منطقه اسکان داد). چراکه زمین در تمام سال علوفه احشام را تأمین می کرده است، طایفه ی مستقر در این بخش قویونلو (گوسفندچران) بوده اند؛ اما در بالای رودخانه که آب کمتری داشته است، طایفه ی دولو ساکن بوده اند که شترچرانی می کردند. البته در ایلات و عشایر  بسیار کم سکنی گزینی (همانند دوره ی قاجارها) وجود داشته است.

دکتر بلوکباشی: به نام خدا. دکتر تکمیل همایون به فقه اللغه مسأله پرداختند و نیازی نیست که بنده دوباره به همین بحث بپردازم. گذشته از این که در کتاب «جامعه ی ایلی در ایران» از انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی (از ایران چه می دانم؟) یک فصل به ریشه شناسی ایل و واژه های مربوط به آن اختصاص داده ام.

آقای ططری: تا قبل از دوره ی رضاشاه، تک نگاری هایی در مورد ایلات و عشایر دیده می شود. به طور مثال در تحفه ی ناصری، شرفنامه ی یزدی، تاریخ بختیاری و دیگر منابع و نیز در خاطرات و تاریخ کردستان، مردوخ. اما هدف از این تواریخ نشان دادن جایگاه ایلات و عشایر نبوده است. به عقیده ی اغلب مورخان، از دوره ی رضاشاه، و به ویژه از دوره سردار سپه بودن وی، اسکان و تخته قاپوی عشایر انجام شد و تاریخ نگاری ایلات و عشایر شکل گرفت. این تاریخ نگاری سیاسی ـ نظامی بود. اولین نمونه های این تاریخ نگاری مربوط به اسماعیل آقا شکاک، معروف به سمکو است که به صورت گزارش های ارتش در مورد اسماعیل آقا و ایل وی بود. این گزارش ها برمبنای آمار و مردم شناسی و کمی هم تاریخ سامان یافته بود. بعدها حاج علی رزم آرا، در عملیات اورامان ـ که در غرب کرمانشاه اتفاق افتاد ـ چنین گزارش هایی را تهیه کرد و حاصل کار او، کاربردی بود. در دوره ی پهلوی دوم، در رکن 2 ارتش، جایگاهی برای مطالعات ایلی در نظر گرفته شد. نمونه ی بارز آن کتاب «جنگ های عشایری» اثر عزیزالله پالیزبان است. وی در این کتاب نقاط ضعف و قوت عشایر غرب کشور را برای ارتش مشخص کرده است. این مطالعات همه بر اساس یک نیاز نظامی انجام می شد. جناب دکتر بلوکباشی، به نظر شما امروز نیازی به این مطالعات و نیز تاریخ نگاری ایلات و عشایر هست؟ و اگر هست به چه منظور؟

دکتر بلوکباشی: یکی از نمونه های بسیار معتبر ایل پژوهی، فارسنامه ی ناصری است. که در مورد این مبحث کتاب، در کنگره ی بزرگ فارس شناسی در شیراز، با عنوان «ایل پژوهی میرزاحسن حسینی فسایی در جغرافیای تاریخی فارسنامه ی ناصری» در اردیبهشت 1384، سخنرانی نیز داشته ام. نگاه نویسنده ی این کتاب با نگاه تاریخ نگاران و وقایع نگاران گذشته بسیار متفاوت است و روش او به تحقیقات انسان شناسی و مردم شناسی بسیار نزدیک می شود.  به نظر  من بهتر است مباحث را خلط نکنیم. تاریخ سیاسی، تاریخ اجتماعی، تاریخ نظامی ـ سپاهی و تاریخ اقتصادی ایلات باید از یکدیگر تفکیک  و به طور جداگانه مطالعه شوند. البته همه ی انسان شناسان و مورخان باید در مطالعه ی ایل به این موضوعات و داده های تاریخی توجه داشته باشند. چراکه ایلات ایران پیشینه ی تاریخی پیچیده ای دارند و ناگهانی به وجود نیامده اند. اصولاً تحقیقات اجتماعی ـ فرهنگی ایلات ایران، به صورتی که امروز به آن توجه داریم، اولین بار از سوی مردم شناسان غربی انجام شد. اولین اطلاعات و آمار علمی مربوط به ایلات در کتاب مردم شناسی ایران، اثر هانری فیلد و به سال 1939/ 1318، است. وی در سال 19341 به ایران آمد و کتاب خود را در سال 1939 به چاپ رسانید. وی در بررسی های میدانی مسائل جغرافیای انسانی و دیگر مسائل اجتماعی، سیاسی ایلی را مطالعه کرد. پس از او کارل فیلبرگ دانمارکی در 1935 به ایران آمد. یکی از کتاب های معروف وی سیاه چادر است که درباره ی ایلات لرستان در 1944 نوشته شده است. بهترین نمونه ی تحقیقاتی مردم شناختی را از فردریک بارث داریم. وی در سال 1956 به فارس سفر کرد و ایلات خمسه را مطالعه نمود. این موارد نمونه های کلاسیک مطالعات مردم شناسی ایلی است و کتاب فردریک بارث با عنوان کوچندگان جنوب ایران: ایل باصری، از کتب درسی انسان شناسی در همه ی جهان است.
مطالعات سیستماتیک ایلات و عشایر متأسفانه در ایران بسیار دیر و هنگامی شروع شد که برخی ایرانیان، پس از پایان تحصیل، در امریکا و کشورهای اروپایی به ایران بازگشتند و با نگاهی روشمند و علمی به مطالعات ایلات پرداختند.
اما ایل چیست؟ ایل یک سازمان اجتماعی ـ سیاسی دارای ساختار رده بندی است که افراد منتسب به آن، به تعلقشان به یک واحد از رده های ایل (طایفه، تیره، و...) اعتقاد داشته باشند، این ایل ممکن است یک جانشین باشد، کوچنده ی کامل باشد و یا نیمه کوچنده و یا نیمه صحرانشین. عشایر ایلاتی هستند که این سازمان را به همراه پیوندها و رشته های نسبی دارند و کوچ می کنند. اگر یک ایل سازمان سیاسی و اجتماعی خود را حفظ کند، کوچنده یا ساکن هم که باشد، باز ایل نامیده می شود. برای مطالعه ایلات باید به همه ی این موارد توجه داشت.
ما در گذشته، نظمی پیگیر و متدیک در مطالعات ایل پژوهی داشتیم و محققان ایرانی و خارجی می توانستند به داخل ایلات بروند و درمیان آن ها تحقیقات خود را انجام دهند. به ویژه دانشجویان رشته ی مردم شناسی هنگام نوشتن رساله ی دکتری، به مناطق ایل نشین می رفتند و در جامعه ی ایلات کوچنده یا ساکن وارد می شدند و آن را مطالعه می کردند. پیش از این، در مرکز مردم شناسی ایران، قبل از این که پژوهشگران آن مرکز، برای تحصیل مردم شناسی به خارج از کشور بروند، آیین نامه ای تهیه شده بود که محققین خارجی می توانستند در صورتی وارد ایلات شوند و به مطالعه بپردازند که پژوهشگران مرکز نیز در کنار ایشان باشند و با آن ها به پژوهش بپردازند و روش متدیک کار را از آن ها بیاموزند. به عنوان مثال پروفسور راینهولد لوفلر و همسرش اریکا فریدل، مردم شناسان اتریشی تبار مقیم امریکا بارها با فرزندان خود به ایران آمدند و به کهکیلویه و بویراحمد رفتند و در ایلات بویراحمدی به تحقیق پرداختند. در این تحقیقات برخی از پرسنل مرکز مردم شناسی آن ها را همراهی می کردند. این تحقیقات بسیار گسترده و منظم بود. اطلاعات تاریخی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ما از ایلات بیشتر مربوط به این دوره است. اما در دهه های اخیر، روند منظم تحقیقات ایلات به صورت میدانی و زنده و امروزی بررسی نشده اند. اطلاعات امروز ما درباره ی مسائل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایلات بازمی گردد به 30 ـ 40 سال پیش.

آقای ططری: آقای دکتر بلوکباشی، همانطور که فرمودید ما شیوه و روشی در تاریخ نگاری ایلات و عشایر نداشتیم. آثار علمی و آکادمیک از دوران پهلوی اول و در ارتش شکل گرفت.
 
دکتر بلوکباشی: چرا شما این مطلب را با سلطنت ارتباط می دهید؟ با تاریخ آن را مرتبط کنید و بگویید مثلاً تا این تاریخ ما تحقیقات ایلی نداشتیم و از این تاریخ این مطالعات شروع شد.

آقای ططری: پدیده ای مثل تخته قاپو کردن از سیاست های پهلوی اول بود.

دکتر بلوکباشی: پدیده ی تخته قاپو شدن و حرکت از اقتصاد شبانی به اقتصاد روستایی از مدت ها پیش از این تاریخ آغاز شد، در نظام پادشاهی پهلوی اسکان عشایر جنبه ی سیاسی یافت و مردم این جوامع را مجبور به تخته  قاپو شدن کردند. اصولاً حکومت ها به جوامع ایلی و روستایی توجه فراوان دارند و هر حکومتی در برابر ایشان برنامه و شیوه  ی خاصی را پی می گیرد. بهتر است مشخص کنیم که از چه زمانی علمای مردم شناس با بینش علمی به مطالعه جوامع ایلی و روستایی پرداختند.

آقای ططری: با آغاز دوره ی پهلوی، چون از سوی ایلات و عشایر احساس خطر می شد، تخته قاپو کردن در اولویت سیاست های پهلوی قرار گرفت. به همین علت ارتش وارد عمل شد و به این ترتیب برای کاستن از قدرت عشایر، به مطالعه ی علمی آنها پرداختند. در گزارش های ارتش هم مطالعات جامعه-شناسی دیده می شود، هم سیاسی و هم تاریخی. یعنی این مطالعات از این زمان آغاز شد. قبل از این چنین تحقیقاتی نداشتیم.

دکتر بلوکباشی: درست است. مطالعات ایلات و عشایر با بینش سیاسی و تاریخی و با هدف نظامی گری و دخالت در امور زندگی ایلات در برنامه ی کاری دولت و تشکیلات نظامی قرار گرفت. ولیکن قدیمی ترین و بهترین تحقیقات تاریخی ـ اجتماعی علمی از عشایر فارس و جنوب که داریم، همان مبحث ایلات فارسنامه ی ناصری است.

دکتر تکمیل همایون: سه نوع زندگی در ایران از بدو تاریخ بوده است. مردم یا در شهر زندگی می کرده اند یا در روستا و یا کوچرو بوده اند. یعنی در قرن دوم و سوم هجری، و قبل از این که واژه ی ایل باب شود، این نوع زندگی جریان داشته است. و در کتاب های تاریخی هم به مسائل زندگی ایلی بسیار برمی خوریم. اتحاد ایلات در ایران «قزلباش» را به وجود می آورد و سلطنت را پایه ریزی می کند. این ایلات بزرگی که در سازمان قزلباش بوده اند، هریک زندگی مجزایی داشته اند. تخته قاپو هم فقط در دوره ی رضاشاه نبوده است. قبل از آن هم بسیار ایلات را تخته قاپو کرده اند و از مکانی به مکان دیگر کوچانده اند یا ایشان را به گروه های مختلف تجزیه کرده اند. نمونه ی آن ایل قاجار. ایل قاجار در گنجه و ایروان ایل بزرگی بوده است. یک گروه از ایشان را در گنجه و ایروان باقی می گذارند، گروهی را به مرو و گروه دیگری را به استرآباد منتقل می کنند. در استرآباد هم ایشان دو شق می شوند و حکومت ها دائم ایشان را به جنگ با یکدیگر وامی دارند. هر کدام از این گروه ها هم چندین شعبه هستند. حکومت های وقت با ایشان بازی می کنند، به یک گروه علیه گروه دیگری مقام می دهد و از این قبیل امور.
یعنی حکومت همیشه شیوه ی خاصی با ایلات پیش می گرفته است. ایلات هم هرگاه لازم دیده اند از حکومت مرکزی تبعیت کرده اند و جایی که دولت مرکزی را ضعیف دیده اند، یا با یکدیگر علیه این دولت متحد می شدند و یا خود به تنهایی بر دولت می شوریدند. بسیاری از تغییر حکومت ها از طریق ایلات روی داده است. البته چنین نبود که دولت مرکزی به ایلات و عشایر وابسته باشد، و معمولاً وقتی قوی بود، ایلات از او تبعیت می کردند. برخلاف اروپا که فئودال ها دولت به وجود می آوردند و دولت وابسته به فئودال ها بود.
اما این که می فرمایید تا زمان رضاخان تحقیقاتی در مورد ایلات نشده است، چنین نیست. سرجان ملکم، با هر هدفی که داشت، تحقیقات مفصلی در مورد ایلات انجام داد و نیز خانم لمبتون که در مورد مالک و زارع تحقیقات باارزشی انجام داد.
اما این که چرا ارتش به این مطالعات پرداخت، دلیل آن روشن است. در آن زمان ما مرکز مطالعات اجتماعی و مردم شناسی نداشتیم. ارتش داشتیم که همیشه به ایلات حساسیت داشت. و نیاز نظامی ارتش سبب این مطالعات شد. و البته این مسأله هم به از دوره ی رضاشاه شروع نشده است. در دوره ی ناصرالدین شاه، سازمان بزرگی مربوط به ایلات و عشایر وجود داشت و ایشان را تحت نظر قرار می داد و ایلخانی گری نامیده می شد. در این سازمان ، همه ایلات و ایلخانان ایشان را سازمان می دادند. و فرمان ایلخانی هر ایلی را باید شاه تأیید می کرد.
اما در دوره ی رضاشاه، اوضاع تغییر می کند. دولت رضاشاه برخلاف حکومت های قبلی، توسط ایلات روی کار نیامد و یک دولت دست نشانده از سوی یک قدرت خارجی بود. ارتش آن هم یک ارتش دست نشانده بود. این حکومت باید مراقب خود به جهت اعتراضات داخلی می بود. قوی ترین دشمن وی شهرنشینان  و یا روستانشینان صلح جو هم نبودند، بلکه ایلات دشمن قوی وی به شمار می رفتند. به همین علت ایشان را تخته قاپو می کند، ایلخانان را به زندان می اندازد. مانند صولت الدوله قشقایی که در زندان درگذشت. سردار اسعد را به قتل رساند و از این قبیل.
بحث دیگر مدرنیزاسیون یا زندگی مدرن و تسلط بشر بر طبیعت است که زندگی ایلی را دگرگون کرد. و همزمانی این وقایع با دولت رضاخان به او در سرکوب ایلات بسیار کمک کرد. که البته بحث جداگانه ای است.
در مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، بسیاری محققان بودند که به ایلات پرداختند. دکتر نادر افشار نادری (مدیر بخش عشایر مؤسسه) و در بیرون از مؤسسه دکتر بلوکباشی که به تحقیقات میدانی در این خصوص پرداختند و کتاب ها و گزارش های متعددی نیز فراهم آوردند.

آقای ططری: شاید خلائی در آموزش عالی احساس می شد، که این تحقیقات در ارتش انجام گرفت. اما به نظر می رسد بنا به همین نیاز، در دهه ی 30 مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران تأسیس شد و اساتیدی از گروه های مختلف دعوت شدند و کارگروه عالمانه ای تشکیل دادند که هنوز هم مطالعات ایشان قابل ارجاع و باارزش است. چرا این مطالعات پی گرفته نشد؟

دکتر بلوکباشی: من نخستین کسی بودم که مطالعاتی میدانی ـ مردم شناسی را در کهکیلویه  و بویراحمد انجام دادم. چند سال قبل از این که مرحوم نادر افشار نادری (یادش پیوسته گرامی باد) به این خطه برود، مقاله ای در مورد ایل بهمئی از ایلات کهگیلویه در 1344 در مجله فرهنگ و مردم نوشتم. همین مقاله سبب شد که مرحوم افشار که تازه به ایران آمده بود، سراغ مرا بگیرد و با یکدیگر ملاقات کنیم و با هم آشنا شویم. از همان زمان مطالعات عمیقی در این خصوص انجام گرفت و شادروان دکتر افشار نادری نتیجه ی تحقیقات خود را در سال 1347، با عنوان مونوگرافی ایل بهمئی چاپ کرد. در همان سال ها هم قرار بود که رشته ای به نام ایل شناسی تأسیس شود. چرایی قطع این مطالعات را من نمی دانم. 
در دانشگاه ها هم به آموزش ایلات پرداخته نمی شد. گاهی به صورت واحدهای اختیاری برخی اساتید این درس را ارائه می کردند. همچنین بنا بود در دانشگاه تهران، رشته ی فرهنگ عامه و نیز مطالعات ایلی تأسیس شود که اینگونه نشد. بنا بر سفارش وزارت آموزش و پرورش، کتاب درسی فرهنگ عامه برای سال چهارم آموزش متوسطه ی عمومی (فرهنگ و ادب) را هم در 1356 نوشتم. ولی امروز خوشبختانه گروه های مردم شناسی در دانشگاه ها فعال هستند و به مطالعات ایلات و عشایر هم می پردازند.

دکتر تکمیل همایون: نباید انتظار داشت که همیشه نیازی در جامعه پدید آید و کاری انجام گیرد. گاه در ایران فرد هم مهم است. مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی به ریاست شادروان دکتر غلام حسین صدیقی تأسیس شد که به این مطالعات علاقه مند بود و مدیر این مؤسسه را احسان نراقی قرار دادند که بسیار فعال بود و اساتیدی از کشورهای دیگر برای تدریس به ایران آورد، با یونسکو پیوند برقرار کرد و بورس هایی به برخی دانشجویان مانند نادر افشار نادری داد. برخی مانند جواد صفی نژاد خودجوش بودند و خود به این مطالعات علاقه داشتند ولی برخی از طریق مؤسسه به این رشته پرداختند و دکتر نراقی ایشان را به کشورهای دیگر برای تحصیل اعزام کرد و به این سمت سوق داد.
در این مرکز پرونده های فراوانی در مورد ایلات و عشایر هست که راکد مانده است. مرکز مردم شناسی که دکتر بلوکباشی در آن مشغول بودند، بیشتر گرایش فرهنگی داشت و مرکز مطالعات و تحقیقات اجتماعی گرایش جامعه شناسی.
بعد از انقلاب این مطالعات علاقه ی چندانی را برنمی انگیختند و اشخاصی علاقه مند هم نبودند که چنین مرکزی تأسیس کنند. علاوه بر این زندگی ایلی بسیار تغییر کرد. اکنون دیگر ایل به معنی قشقایی قدیم پیدا نمی شود. ایلات در شهرها و روستاها ساکن شده اند و برخی از افراد ایشان از ایل جدا شده و مثلاً در شهرهای بزرگی مانند اصفهان و شیراز و تهران زندگی می کنند.
موضوع بعدی آموزش ایلات است. آیا ایلات باید باسواد شوند یا نه؟ در گذشته آموزش ایلات بسیار محدود و فقط برای خوانین بود. اما مثلاً زمانی که شادروان دکتر مصدق والی فارس می شود، کودکان ایلیاتی را به شیراز و مدرسه می کشاند. مرحوم آیت الله مدرس معتقد بود باید «مدارس سیار» برای کودکان ایلیاتی تأسیس شود. کاری که بهمن بیگی انجام داد. اما مشکل دیگری که متأسفانه رخ می دهد، کودکان ایلیاتی، پس از تحصیل مثلاً تا حد دیپلم، از ایل جدا و جذب شهرها می شوند. باید تدبیری اندیشید که این افراد بتوانند در محیط خود به کار بپردازند و بمانند.

دکتر تکمیل همایون: توده ای ها در ایلات و عشایر نمی توانستند کاری صورت دهند. ایشان در روستاها نفوذ داشتند. خوانین تن به نفوذ توده ای  ها نمی-دادند.

دکتر بلوکباشی: قبلاً صحبت از کتاب های کلاسیک در این زمینه شد که به موارد غربی آن اشاره کردم. اینجا به کتاب های کلاسیک ایرانی مربوط به ایلات اشاره می کنم. در سال 1324 دو کتاب مهم در این خصوص نوشته شد، یکی کتاب بهمن بیگی به نام «عرف و عادت در عشایر فارس» و دیگری «ایلات کهکیلویه» اثر محمود باور. این دو کتاب بیشتر جنبه ی تاریخی دارد. دیگر این که دکتر تکمیل همایون اشاره کردند که امروز دیگر زندگی ایلی مانند سابق نیست. این اشاره درستی است. چون ایلات و زندگی ایلی دستخوش دگرگونی های فراوان شده است، امروز به تحقیقات در این زمینه بیشتر نیاز داریم و باید ببینیم تحولات اقتصادی و سیاسی و اجتماعی ایران چه تغییراتی در زندگی ایلی به وجود آورده است؟ برای ایلیاتی سابق دام مهم  بود و به دنبال دام کوچ می کرد. اما امروز که یکجانشین شده است و صاحب محصولات کشاورزی است یا ساکن شهر و دارای امکانات رفاهی شهری، چه نحوه ی زندگی دارد و چه تحولاتی را طی کرده است؟ متأسفانه پرداختن به این مسائل و این مطالب در دهه های اخیر مغفول مانده است. باید در این موارد مطالعات میدانی کاربردی انجام گیرد.

آقای ططری: در تکمیل فرمایش جنابعالی، ما امروز شهرهایی مانند شهرکرد و نورآباد ممسنی را داریم که به ظاهر شهر هستند ولی ساختار ایلی دارند و باید سیاستگذاری متفاوت با شهرهای عادی برای آنها داشت.
در گذشته این مطالعات دولتی بود. اگر طرحی در دانشگاه تهران انجام می شد، درواقع به سفارش دولت بود و مطالعات کاربردی انجام می شد. آیا دولتی شدن این مطالعات، به موضوع صدمه نزد؟

دکتر بلوکباشی: این مطالعات همیشه دولتی بوده و باید هم باشد. باید نهادی دولتی از یک مؤسسه ی پژوهشی ـ مطالعاتی حمایت کند. اما درواقع، تا آن مؤسسه بتواند به تحقیقات اجتماعی و فرهنگی خود ادامه دهد. در این شاخه از مطالعات، استقلال اندیشه، شیفتگی و شیدایی محقق بسیار دخیل است. نادر افشار هم یک محقق دولتی بود. من هم همین طور. اما هریک اندیشه ی غیردولتی و مستقل علمی و علایق خودمان را داشتیم و با علاقه مطالعه و تحقیق می کردیم. امروز هم این نوع مطالعات در مرکز دایره  المعارف بزرگ اسلامی که غیردولتی است با حمایت رئیس مرکز آقای کاظم بجنوردی انجام می شود و تاکنون زیر نظر من بیش از صد مقاله تألیف و در دایره المعارف چاپ و منتشر شده است.
ما باید نهضت پژوهش میدانی مردم شناسی و به ویژه ایل پژوهی را برپا کنیم. البته خوشبختانه در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، اکنون پژوهش های میدانی با آموزش های کلاسیک زیر نظر استادان انسان شناس ایرانی همراه شده است.

آقای ططری: برگردیم به نظام آموزشی ایران. همان طور که می دانیم در کتاب های درسی مدارس اعم از راهنمایی و دبیرستان، در کتاب های اجتماعی و جغرافیا، اشاره ای گذرا به ایلات و زندگی ایلی شده است. در نظام دانشگاهی نیز توجه چندانی به این مقوله نشده است و در رشته ی تاریخ حتی دو واحد به تحولات تاریخی ایلات و عشایر اختصاص نیافته است. آیا به نظر شما مانند تاریخ محلی و تاریخ شفاهی که هریک گرایشی دانشگاهی شده اند، نباید به مطالعات تاریخی ایلات و عشایر هم در حد یک گرایش در رشته ی تاریخ توجه نشان داد؟

دکتر تکمیل همایون: مطالعه ایلات و عشایر گاه تاریخی است، که کاملاً کتابخانه ای هم هست و گاه مطالعه ایلات و عشایر در حال حیات است که به حوزه ی جامعه شناسی و مردم شناسی برمی گردد. به نظر من اکنون دیگر ساختار ایلی به معنای سابق نداریم. اکنون بیمار محتضری داریم که دچار غرب-زدگی و شهرزدگی و به اصطلاح امروزی ها «مدرنیزاسیون» شده است و هیچ شباهتی با سازمان و ساختار تاریخی و سنتی خود ندارد. این مسائل سبب شده است که ایل نه ایل بماند نه شهری باشد و نه روستایی. یعنی اکنون معلوم نیست چیست و ما موظفیم اکنون این بیمار محتضر را مطالعه کنیم. البته این ساختار فعلی هم در حوزه ی مطالعه مدرنیته و آسیب هایی که تجدد سبب شده است، قابل مطالعه هست.

آقای ططری: این بستر مطالعاتی چه باید باشد؟ تاریخ؟

دکتر تکمیل همایون: باید بسنجیم و نیازسنجی کنیم. آیا مطالعه ی ایلات در حد خلیج فارس، آسیای مرکزی و قفقاز و یا دریای خزر جای بررسی و کار دارد؟ این واحدهای جغرافیایی که نام بردیم، همیشه هستند و جابه جا نمی شوند. ولی ایل در حال دگرگونی است. یعنی ایل یک ساختار اجتماعی است نه جغرافیایی. شاید 100 سال دیگر هیچ اثری از هیچ ایلی نباشد و به صورت کتابخانه ای به مطالعه ی ایل و تاریخ ایل پرداخته شود.

دکتر بلوکباشی: البته نباید ایل را با گروه های رمه گردان و گله پرور اشتباه گرفت. هر کوچنده ی رمه گردانی ایل و عشیره نیست، مگر این که ساختار و سازمان ایل و عشیره ای داشته باشد.
تصمیم گیری اصولی در مورد گنجاندن دوره ی میان رشته ای یا گرایش ایلات و عشایر، در دوره های دانشگاهی، کار یک گروه متخصص است. تاریخ و جغرافیا و جامعه شناسی و انسان شناسی رشته های مختلفی هستند که با هم ارتباط تنگاتنگ دارند و می توانند با همکاری متخصصان این رشته ها به این موضوع تحقق بخشید. یک صاحب مکتب بزرگ مردم شناس بریتانیایی، به نام اونس پریچارد می  گوید: زمانی مردم شناسی می تواند وارد علوم شود که با تاریخ همسو شود و تاریخ بداند. وی انسان شناسی را با تاریخ آشتی داده است و یک وفاق فرهنگی بین این دو رشته پدید آورده است. او می گوید تاریخ-دان هم اگر بخواهد تاریخ جامعه ها را بشناسد و آن جامعه را علمی مطالعه کند، باید مردم شناسی بداند.
در دانشگاه ها لازم است که درس مطالعات ایلات و عشایر داشته باشیم، نه فقط در حد یکی دو واحد و برای رفع تکلیف که دانشجو فقط با آن آشنا شود، بلکه در حدی که مانند یک علم به ایل پژوهی نگریسته شود. در سال 1386، آقای دکتر حسن ذوالفقاری طرح برنامه ی آموزشی زبان ادبیات شفاهی (عامه) را برای دانشگاه ها و در سطح کارشناسی ارشد به وزارت علوم و تحقیقات و فناوری ارائه داد. چرا در مورد مطالعه ایلات و عشایر این برنامه و کار را اجرا نکنیم؟ برای تهیه ی چنین برنامه  ای باید از اساتید مختلف تاریخ، جغرافیا و انسان شناس بهره گرفت و جامعه ی عشایر و ایلات را از نظر نوع معیشت، جغرافیای پراکندگی، تاریخ تحولات، مردم شناسی و... در دانشگاه و دوره ی میان رشته ای آموزش داد. این درست است که بسیاری ایلات ما یکجانشین شده اند، اما بسیاری از آن ها نیز هنوز سازمان اجتماعی و سیاسی ایلی را حفظ کرده اند و تیره و عشیره و دهه خود را می شناسند و طبق همان شیوه و رسم قدیم در چهارچوب سازمان اجتماعی ـ تاریخی خود زندگی می کنند.

آقای ططری: مورخان همیشه قائل به موضوعاتی هستند که زمان و مکان آن مشخص باشد. برخی عقیده دارند که ایلات و عشایر محدوده ی زمانی و مکانی معین ندارند. از ابتدای تاریخ مدون ما ایلات وجود دارند، دائماً دچار تحولات هستند، اما نمی توان مکان و تاریخ مشخص برای ایشان تعیین کرد.

دکتر بلوکباشی: این عقیده برای تمامی ایلات و عشایر صدق نمی کند. شماری از ایلات بزرگ و معروف ایران، به ویژه ایلات برخاسته از قوم های کرد غرب ایران  و لرها خاستگاه جغرافیایی و تاریخ شکل گیری مشخص دارند و از این رو محدوده ی تاریخی زمانی و مکانی آن ها روشن است. مطلب دیگر این که در ایلات و عشایر هم گروه های مکانی و هم گروه های نَسَبی هستند که سازمان اجتماعی و سیاسی ایل را پدید می آورند. گروه های مکانی دارای جای مشخص  و متشکل از نَسَب های متفاوت هستند و گروه های نسبی با یکدیگر ارتباطات نسبی واقعی یا افسانه ای دارند و هر دو گروه دارای روابط سیاسی و با یکدیگر متحد هستند. از نظر زمان هم می توان ایشان را مطالعه کرد. اختلاط ایشان را هم می توان با یکدیگر دریافت. مثلاً ایل یا ایلات خمسه از 5 گروه ایلی برخاسته از سه قوم جداگانه فارس و عرب و ترک تشکیل شده است و یک ایل تشکیل داده اند که از نظر سیاسی با یکدیگر متحد شده اند. این گروه سیاسی هم مکان استقرار مشخص و هم زمان تاریخی شکل گیری معین دارد.

دکتر تکمیل همایون: استاد عزیز دکتر باستانی پاریزی جمله ای دارند. می فرمایند: «ما شاه را از ایران بیرون کردیم ولی نمی توانیم از تاریخ بیرون کنیم». ما ایل را از لحاظ زندگی اجتماعی از نظر سیر تحولات و تطورات ممکن است روزی نداشته باشیم، ولی همیشه در تاریخ ما خواهد بود. کسی که بخواهد تاریخ صفویه، قاجاریه یا زندیه و افشاریه را مطالعه کند، با تاریخ ایلات برخورد خواهد کرد و از مطالعه ی آن ناگزیر است.
اما طور دیگری هم به قضیه  نگاه باید کرد. آیا رشته ی ایل شناسی یک رشته ی کاربردی است؟ آیا یک دانشجوی شهری که هیچ شناختی از ایل ندارد، وقتی تاریخ ایلات را بخواند، می تواند از آن استفاده کند؟ یا حتی یک شخص ایلی؟ بعد از فارغ التحصیل شدن چه کاری باید بکند؟

دکتر بلوکباشی: ما باید کارشناسی ایل پژوهی داشته باشیم. یعنی گروهی پژوهشگر تربیت کنیم، که کارشناس در مطالعات ایلی ـ عشیره ای باشند و دائماً به کار پژوهش های میدانی درمیان جامعه ی ایلی بپردازند.

دکتر تکمیل همایون: من معتقدم این کار باید در پژوهشگاه ها انجام گیرد و نه در دانشگاه ها. انتخاب افراد بر اساس داشتن مدرک کارشناسی یا کارشناسی ارشد نباشد، بلکه کاربرد پژوهشی داشته باشد و پژوهشگرانی تربیت کنند که بتوانند پژوهش های میدانی در محل هم انجام دهند. یعنی نظام آموزشی باید در ارتباط با نظام کلی و فرهنگی جامعه باشد.

آقای ططری: این که نمی توان از تخصص ها در یک جامعه استفاده کرد، شاید یک ضعف اجرایی باشد، ولی ما در دانشگاه ها هم با کمبود اساتید آشنا به تاریخ ایلات روبه روییم. ما درباره ضرورت ها صحبت می کنیم. آیا ضرورت ندارد که به این رشته بپردازیم؟

دکتر بلوکباشی: باید طرحی بنیادی و علمی با مشارکت تمام صاحب نظران برای یک پژوهشکده ی ایل پژوهی تهیه شود و نیز زمینه ی پژوهش های میدانی در ایلات فراهم گردد و دانشجویان و پژوهشگران را به این تحقیقات میدانی و کاربردی متعهد کرد.

دکتر تکمیل همایون: این طرح باید توسط طراحانی تهیه شود که خود به آن علاقه مند باشند و نیز مسأله ی ایشان باشد. ما استادی داشتیم که در درس مردم شناسی از قبایل آفریقا و آمریکا مثال می آورد و از کشور خود و مسائل آن خبر نداشت. غرب چنان بر او سیطره داشت که هیچ از کشور خود نمی-دانست. ما نباید دچار این مشکل شویم.
طراحان باید عاشق مطالعات ایلی و آشنای به آن باشند و پژوهشگرانی را که تربیت می کنند، به درد مردم ایل نشین بخورند و مشکلات اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی آنان را مرتفع سازند. مدرک دادن و تقویت نظام مدرک گرایی هیچ دردی را دوا نمی کند؛ بلکه بر دردهای جامعه می افزاید. من امیدوارم اگر روزی پژوهشکده ای تأسیس شد، مرامش شناخت ایلات و عشایر ایران از همه ی جهات تاریخی و اجتماعی باشد و هدفش خدمت به ملک و ملت، به ویژه به آن قشر زحمتکش و بردبار که در بزنگاه های تاریخی از نگاهبانان ایران بوده اند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(۱)عضو هیأت علمی پژوهشکده  ی تاریخ و علوم اجتماعی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
(۲)عضو شورای عالی دایره المعارف بزرگ اسلامی

نویسنده: علی ططری
منبع: کتاب ماه تاریخ و جغرافیاشماره 142 اسفند 88


نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی