چکیده
حضور پدیده اینترنت در دو دهه اخیر در بسیاری از کشورها، تحولات مثبت بسیاری را به همراه داشته و حوزه تحقیقات و پژوهش های علوم انسانی، مخصوصاً تاریخ ، نیز از این تحولات به دور نبوده و نیست. به نظر می رسد استفاده از این پدیده در حوزه های علمی و پژوهشی، با تمامی قابلیت ها و امکاناتش، همانند هر ابزار دیگری دشواری ها و خطرات خاص خود را به همراه داشته است. رشته تاریخ ومحققین علوم انسانی در آینده ای نه چندان دور درمواجه با این پدیده جدید با تهدید ها و چالش ها ی بسیاری مواجه خواهند بود.
در این مقاله ضمن توجه به مسالة"پيشينه شبکه جهانی اینترنت و تولید اسناد دیجیتال در این شبکه"، "جنبه هاى مختلف تأثیر شبکه جهانی اینترنت بر آینده تاریخ و تاریخ نگاری"،" فواید و مضرات احتمالی تعامل اینترنت با تاریخ "وهمچنین" آینده اسناد دیجیتال" موضوعاتی است که به تفصیل مورد بحث قرار می گیرد.
کلید واژه ها:
تاریخ دیجیتال، اینترنت، اسناد، تاریخ نگاری(1)
مقدمه:
رايانه و نرم افزارهاى مرتبط با آن و همچنين شبکه جهانى اينترنت، نمونه ای از ابزارهایی است كه امروزه جايگاه مستحكمی در جهان يافته است. نرم افزار های رایانه ای امروزه نقش مؤثر و فراگیری در تولید، تکثیر و تغییر محصولات تصویری، صوتی و نوشتاری داشته و فعالان عرصه شبکه جهانی اینترنت توانسته اند در حوزه های برقراری ارتباط، جستجو، گسترش کتابخانه های دیجیتالی، انتشار اسناد و ثبت و ضبط داده ها، قابلیت های فوق العاده خود را بکار گیرند. اما با وجود تمامی نقاط قوت نرم افزارهای جدید و قابلیت های بالای اینترنت به نظر می رسد مورخین در آینده ای نه چندان دور با تهدید ها و چالش هایی همچون "بی ثباتی مواد آرشیوهای وب بنیاد"، " عدم بایگانی مناسب داده های دیجیتالی" که بسیاری از آنها ممکن است ارزش تاریخی داشته باشند ، "حذف و تغییر آنها از روی پایگاه ها" ، " تغییر آدرس های اینترنتی(URL)(2) برخی از منابع یا وب سایت ها " و همچنین " فقدان قوانین مشخص و مدون در زمینه ضبط و نگهداری اسناد دیجیتال در سازمان ها و نهادهای اداری " مواجه باشند.
گسترش روزافزون رسانه های جدید به ویژه شبکه جهانی اینترنت و تولید و انتشار داده های جدید در سطح جهان، که بسیاری از این داده ها می تواند در روند تدوین تاریخ معاصر به کار مورخان بیاید، نشان از آن دارد که گسترش رسانه های جدید به خصوص اینترنت بر روند وقایع نگاری و تاریخ نویسی در آینده تاثیر خواهند داشت. با پیدایش اینترنت همه مردم به نوعی در حال جمع آوری اطلاعات خود هستند و به نوعی وظیفه وقایع نگاری را بر دوش می کشند. گسترش وب سایت ها، وبلاگ ها، شبکه های اجتماعی نظیر فیس بوک،توییترو ... کمک کرده که بسیاری از مردم بتوانند اطلاعات مربوط به خود و روند تحولات زندگی شان را در فضای مجازی منتشر نمایند. معلوم نیست مورخان چگونه باید دریابند که کدام یک از این وقایع و اطلاعات دیجیتال، با این حجم بالا و وسیع، مهم بوده و تاریخ آینده را بر اساس این منابع جدید چگونه باید نوشت. بر خلاف اعصار گذشته که بسیاری از مورخین با کمبود منابع و اسناد مواجه بودند، در این عصر ازدیاد و وفور منابع و اسناد است که موجب سردرگمی آنان خواهد شد. به گفته تامشینفلد(3) (به نقل از تبیان، 1389) مورخان امروزی به جای جست وجو در اسناد، با حجم وسیعی از اطلاعات سر و کار دارند و هر چه بیشتر می گذرد آنها بیشتر سر در گم می شوند که کدام یک ارزش نگهداری و ثبت در تاریخ را دارند. با توجه به انتشار این حجم از اطلاعات و ثبت و ضبط خودکار بسیاری از وقایع و حوادث، ممکن است که در وظیفه و رسالت مورخان در دهه های آینده شاهد تغییر و تحولاتی باشیم. به اعتقاد اریک اشمیت(4) - بنیانگذار گوگل- این تغییرات و انتشار این حجم از اطلاعات در نهایت تغییر شغل مورخان را به همراه خواهد داشت (همان، 1389).
مورخان در عصر اینترنت
قرنی راکه در آغاز دومین دهه از آن هستیم را بسیاری قرن «انفجار اطلاعات» نام نهاده اند. اریک اشمیت به این نکته مهم اشاره می کند که "در این عصر ما هر دو روز یکبار با حجم وسیعی از محتوا روبرو می شویم که هم اندازه کل حجم محتوایی تاریخ قبل از تمدن بشر تا سال 2003 است" ( تبیان،1389). در این قرن رسانه ها دیگر تنها در فیلم و عکس و روزنامه های کاغذی خلاصه نمی شوند. رسانه های نوظهوری همچون شبکه جهانی اینترنت و نرم افزارهای وابسته، آنچنان جایگاهی یافته اند که بسیاری از رسانه های سنتی را تحت الشعاع خود قرار داده اند. به همین دلیل است که بسیاری از افراد، سازمان ها و نهادها ناگزیرند به این پدیده روی آورده و از توانمندی های آن بهره مند شوند. حضور شبکه اینترنت در دو دهه اخیر تحولات مثبت زیادی را در بسیاری از کشور ها و از جمله ایران ایجاد کرده است؛ حوزه تحقیقات و پژوهش های علوم انسانی، به خصوص در رشته تاریخ نیز از این تحولات به دور نبوده است.
یکی از موضوعاتی که همواره مورد توجه روش شناسان هر علمی قرار دارد ارتباط یک علم با سایر علوم، به طور اعم، یا علوم دیگر به طور اخص است. تاریخ نیز به عنوان یک علم از این قاعده مستثنی نبوده و نیست. اگر دانش تاریخ به صورت سنتی با ادبیات و یا علم حدیث، کلام و یا علوم دیگر پیوند داشته امروزه باید به عرصه های دیگری نیز توجه داشته باشد. پدیده اینترنت یکی از مقولاتی است که مورخان در دنیای معاصر خود را ناگزیر از ارتباط و تعامل با آن دیده و ضروری است که در حسن و قبح، نحوه تعامل و تاثیر و تاثرات آن اندیشیده و تدبیر کنند (فرهانی، 1388، ص1).
شبکه جهانی اینترنت
اینترنت را شاید بتوان گسترده ترین سامانه‌ای دانست که تاکنون به دست انسان طرّاحی، مهندسی و اجرا گردیده‌است. سابقه این شبکه عظیم جهانی به دهه ی۱۹۶۰ باز می گردد؛ زمانی که آژانس های نظامی ایالات متحده امریکا بر روی پروژه های تحقیقاتی برای ساخت شبکه ای مستحکم سرمایه گذاری نمودند. این پژوهش سبب شد تا مشارکت های جهانی آغاز گردد و از اواسط دهه ۱۹۹۰، اینترنت به یک شبکه همگانی و جهان‌شمول تبدیل شود. وابسته شدن غالب فعّالیت‌های بشر به اینترنت در مقیاسی بسیار عظیم و در زمانی چنین کوتاه، حکایت از آغاز یک دوران تاریخیِ نوین در عرصه‌های گوناگون علوم، فن‌ّآوری، و به خصوص در نحوه تفکّر انسان دارد. (وب سایت ویکی پدیا، اینترنت، 1390)
بر اساس برخی آمارهای موجود، ایران با بیش از هفتاد میلیون نفر جمعیت، بیست و سه میلیون کاربر اینترنت دارد که بالغ بر ۳۴ درصد کل جمعیت کشور را شامل می شود. بر اساس آماری دیگر به نقل از گاردین، ایران زمانی با داشتن نزدیک به هفت میلیون و ۵۰۰ هزار مصرف کننده اینترنت، بعد از اسرائیل بالاترین میزان استفاده از اینترنت را در خاورمیانه داشته‌است (همان، 1389).
اینترنت و تولید اسناد دیجیتال
با گسترش اینترنت و دسترسی همگانی به آن، بسیاری از مردم و حتی سازمانها و نهادهای اداری دولتی و غیر دولتی تصمیم به انتشار اخبار و اسناد خود در این شبکه گرفته اند. امروزه شاهد پدیده هایی همچون وب سایت یوتیوب(5) در فضای مجازی هستیم که روزانه فیلم های مستند فراوانی را از سراسر جهان منتشر می کند. فیلم هایی که بسیاری از آنها توسط مردم عادی بارگزاری و به روز می شود و حتی بسیاری از رسانه های معتبر دنیا از این فیلم ها در پخش گزارش ها و اخبار خود استفاده می کنند. بسیاری از این فیلم های چند دقیقه ای تا چند ساعتی، در آینده می تواند مورد قضاوت و بررسی مورخان قرار گرفته و حاوی ارزش تاریخی به عنوان یک" سند" باشد.
پایگاه دیگری نظیر فیس‌بوک(6) که هم اکنون به طور رایگان در اختیار مردم جهان قرار دارد و بسیاری از شخصیت های سیاسی، هنرمندان، ورزشکاران و مردمان عادی از سراسر جهان، همانند زندگی حقیقی خویش ، دارای یک زندگی مجازی نیز بر روی این شبکه ها می باشند. آنها روزانه دیدگاه ها، نقطه نظرات و حتی بسیاری از اسناد شخصی خود اعم از فیلم، عکس و دیگر اطلاعات را بر روی این شبکه بارگزاری می کنند، که بسیاری از این اطلاعات در آینده می تواند به عنوان یک سند برای مورخین محسوب شود.
از سوی دیگر رسانه های جدیدی با کمک اینترنت توانسته اند «زمان» را در چرخه انتشار انتقال آگاهی های تاریخی به حداقل رسانده و امکان ارتباط میان مورخان و مخاطبان آنها را، با حداقل واسطه فراهم کنند. در پرتو این امکانات تولید، حفظ، انتشار و انتقال شواهد تاریخی مربوط به گذشته و همچنین رخدادهای جهان معاصر برای مورخان آسان تر شده است (فرهانی، 1388، ص 3).
اما به نظر می رسد با توجه به نوپا بودن پدیده ی اینترنت، گسترش روزافزون این شبکه و تولید بالای حجم اسناد و اطلاعات دیجیتال، نقاط قدرت و ضعف این پدیده و عواقب احتمالی آن چندان مورد بررسی قرار نگرفته است. اکنون در سومین دهه استفاده از شبکه جهانی اینترنت می توانیم تصویر واقع بینانه تری از این پدیده و معایب و مزایای احتمالی آن داشته باشیم. تا کنون انتظار جامعه دانشگاهی از وب سایت ها عمدتاً در حد انتشار تازه های علمی و جستجو کردن محدود شده بود. آنچه به آن کمتر توجه شده است، مفاهیمی همچون دسته بندی و خوشه بندی اطلاعات، جمع آوری اطلاعات تاریخی از روی شبکه جهانی اینترنت و تحلیل ارتباط میان این اطلاعات به کمک نرم افزارها و یا حتی وقایع نگاری با استفاده از اطلاعات روی شبکه اینترنت و با کمک نرم افزارهای رایانه ای است. توانمندی هایی که تا کنون کمتر توسعه یافته اما واجد امکان خلق نوع جدیدی از تاریخ نگاری در آینده خواهد بود.(کوهن، 1388،ص20).
در هر صورت اگرچه این رسانه در ابتدای راه است اما برای رشته تاریخ و مورخان تا کنون مزایای بسیاری داشته است. برقراری ارتباط میان عموم مردم فارغ از موقعیت جغرافیایی آنها، ارتباط همزمان بین آنها، امکان ذخیره سازی و ارسال حجم زیادی از اطلاعات و کد گزاری برای سهولت جستجو و به روز رسانی، از جمله توانمندی های اینترنت به حساب می آید.
مورخان در وب می توانند مطالب خود را با مجموعه بیکران منابع، متون، نگاره ها، جداول و تصاویر کامل کنند و حتی به مطالب غیر حرفه ای که هیچگاه امید کتاب شدن ندارند دست یابند (همان، ص20). به علاوه با توجه به فضای باز اینترنت می توان به جای تمرکز بر روی رهبران سیاسی حکومتی بر روی بدنه ملت ها و دیدگاههای آنان نسبت به وقایع و حوادث مختلف تمرکز کنند. اما قطعاً چنین پیوندی میان تاریخ و رسانه های جدیدی همچون اینترنت و نرم افزارهای وابسته به آن در عین سودمندی برای هر دو سوی این ارتباط، با خطرهایی نیز همراه است. امروزه با وجود نرم افزارهای قدرتمند ویرایش فیلم و عکس امکان اعمال هر نوع تغییر و تحریفی در عکسها، فیلمهای تاریخی و اسناد دیجیتالی وجود دارد. این تغییرات می تواند با چنان دقت و ظرافتی صورت گیرد که حتی متخصصین نرم افزارها نیز گاهی موفق به تشخیص آن نشوند. با این نرم افزارها می توان یک واقعیت تاریخی را جعل یا تحریف کرد که به مرور زمان این جعل و تحریف ها می توانند موجب سلب اعتماد مورخان نسل آینده از اینگونه روایات و اسناد شوند (فرهانی، 1388، ص3). با توجه به نکات اشاره شده، عجیب نیست که بسیاری از مورخین و دانشمندان علوم انسانی با احتیاط و سوءظن به این پدیده بنگرند. اما دیر یا زود فرایند جدیدی از مطالعه تاریخ فقط به شکل آنلاین ممکن خواهد بود و لذا بی معناست که ما از وب همانند منابع کاغذی انتظار داشته باشیم(کوهن،1388 ص17). البته مورخان باید این نکته را در نظر بگیرند که این پیامدها جزیی از طبیعت پدیده اینترنت است. به هر حال اگر مورخین برای تقویت نقاط مثبت و کاهش نواقص آن از هم اکنون به فکر نباشند قطعاً در آینده مشکلات استفاده از این پدیده تشدید خواهد شد.
1-Digital History, Internet, documents, Web, historiography
۲- نشانی وب یا نشانی اینترنتی (Uniform Resource Locator) یوآرال مشخص‌کنندهٔ موقعیت مکانی و نحوهٔ واکشی یک منبع در اینترنت یا شبکه‌هایی مشابه اینترنت است.
3- Tom Scheinfeldt
4- Eric E. Schmidt
۵- یوتیوب(YouTube)یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین سایت های به اشتراک گذاری ویدیو است.یوتیوب به وسیله چاد هرلی، استیون چن و جواد کریم به وجود آمد که هر سه از کارمندان شرکت Pay Palبودند .دامنه یوتیوب در ۱۵ فوریه ۲۰۰۵ ثبت شد و سایت به تدریج در ماه‌های بعد راه‌اندازی شد. شش ماه بعد در ماه می ۲۰۰۵ سایت به طور رسمی و عمومی افتتاح شد. در ۱۳ نوامبر به دنبال موفقیت خیره‌کننده یوتیوب، گوگل یوتیوب را به مبلغ ۱۶۵۰ میلیون دلار خرید.بر اساس آمار منتشر شده اگر کل زمانی که مردم صرف تماشای یوتیوب کرده اند را محاسبه کنیم برابر با ۹۳۰۵ سال خواهد بود.هر روز ۶۵ هزار ویدیو در یوتیوب بارگذاری می‌شوند وتخمین زده می‌شود تعداد ویدیوهای یوتیوب ۱۰۰ میلیون عدد باشد. بنابر آمار تا ماه نوامبر ۲۰۱۰، در هر ۶۰ ثانیه ۳۵ ساعت فیلم در یوتیوب بارگذاری می‌شود.(http://fa.wikipedia.org/wiki ۸۹/۱۲/۱۱
۶- فیس‌بوک(Facebook) ، شرکت ایجاد کننده وب‌گاه فیس‌بوک است که در ۴ فوریه ۲۰۰۴ به وجود آمد. این پایگاه از شبکه‌های اجتماعی مجازی است که به واسطه آن می‌شود با دوستانی که دارای حساب کاربری در فیس بوک هستند عکس، فیلم یاپیغام به اشتراک گذاشت. فیس بوک هم اکنون به طور رایگان در اختیار مردم جهان قرار دارد.وب‌گاه فیس‌بوک بیش از پانصد میلیون کاربر دارد و هم‌اکنون به ۴۰ زبان از جمله فارسی، قابل دسترس بوده و ۷۰ درصد از کاربران آن در خارج از ایالات متحده هستند.کاربران در فیس‌بوک دارای یک صفحه شخصی هستند. می‌توانند گروه تاسیس کنند و یا در گروه‌های دیگر عضو شوند. کاربران می‌توانند برای خود آلبوم عکس بسازند و دوستانشان را انتخاب کنند و به لیست دوستان اضافه کنند. 11/12/89 http://fa.wikipedia.org/wiki
روح اله صفری مدیر انتشارات جهاد دانشگاهی واحد اصفهان- safary552@gmail.com
علی اکبر تشکری عضوهیات علمی گروه تاریخ دانشگاه یزد
ادامه دارد...
مطالب مرتبط پیشین:
مورخان، اینترنت و تاریخ دیجیتال
تاریخ و رسانه
منبع: دو فصل نامه علمی تخصصی تاریخ در آیینه پژوهش، سال هشتم. شماره 31. پاییز و زمستان 1390، ص 35
