نانوشتههای دوران ماموریت دیپلماتیک
پس از پایان سلسله قاجار و با آغاز سلطنت پهلوی، سفرنامهنویسی و بازار نقل خاطرات فرنگی رونقی بسیار یافت، به ویژه که هم زمان با این تحولات در ایران، جغرافیای سیاسی جهان و به ویژه منطقه، دستخوش دگرگونیهای بنیادین شده بود. از مهمترین سفارتنامههای باقی مانده از این دوران میتوان به خاطرات احمد خان ملکساسانی اشاره کرد. خان ملکساسانی(1) در سال 1930 و هنگام بازنشستگی، خاطرات ماموریت سیاسیاش را در استانبول نوشت. کتاب یادبودهای سفارت استانبول درباره فروپاشی امپراتوری عثمانی، اشغال استانبول از سوی متفقین و رویدادهایی است که سرانجام به تشکیل حکومت ملی در ترکیه انجامیده است، رویدادهایی که وی خود شاهد آنها بوده است. ادعای خان ملک مبنی بر اینکه میخواهد خواننده را از بسیاری از رخدادهای داخلی سفارت و نیز از ویژگیهای کشور میزبان و پایتخت آن آگاه سازد، درست بنظر میرسد. خاطرات او، به ویژه درباره سازمانها، مشاغل و روش و شکل زندگی گروههای بزرگ ایرانی که در آن روزگار در استانبول و آناتولی ماندگار بودند، دارای اطلاعات ارزشمندی است. همین طور توصیف ماموران سفارت و شرح هیئتهایی که پیش از وی از ایران به عثمانی اعزام شده بودند، جالب و مفید است.
«گشتی بر گذشته»(2) کتاب خواندنی و با ارزش دیگری است از دوران پس از جنگ جهانی دوم به قلم تهمورس آدمیت، سفیرکبیر ایران در شوروی، که در سمتهای مختلف در سال‌های 65-1945 در مأموریت مسکو به سر میبرد. نویسنده با بهره جستن از ادبیات فارسی و حکایتهای کوتاه، سبکی شیوا در ارائه خاطرههای خود به کار برده و همراه با ارائه چندین عکس قدیمی و تاریخی و چند دستخط، مجموعهای قابل اعتنا را تدوین و ارائه کرده است. این کتاب علاوه بر آن که دارای نکاتی ارزنده و عبرتآموز از روابط و زدوبندهای ماموران وزارت خارجه و رجال سیاسی آن دوران است، به خوبی گوشههایی از فرهنگ حاکم بر هیئت حاکمه سوسیالیست شوروی را، به ویژه در دوران خروشچف، به تصویر میکشد. ضمن آن که به طور آشکار این خاطرات صحنه بیرقیب اظهار فضل و خودنمایی نگارنده در همه عرصههای مذاکره و چانهزنیهای دیپلماتیک نیز هست.
در کتاب خاطرات سیاسی رجال سیاسی ایران(3) خاطرات پراکنده و گزیده رجال سیاسی و مشهور تاریخ معاصر ایران از منابع مختلف، از جمله کتاب خاطرات، منابع و گزارش‌های تاریخی و جراید سال‌ها و دهه‌های گذشته، استخراج و گردآوری و چاپ شده است. کتاب فاقد مقدمه و توضیحی در مورد کم و کیف اثر است. مهمترین شخصیت‌هایی که خاطراتی از آنها در این کتاب فراهم آمده عبارت‌اند از :سیدحسن تقی‌زاده، سیدمحمدعلی جمال‌زاده، صادق مستشارالدوله، دکتر محمد مصدق، محمدحسین استخر، احمدعلی سپهر (مورخ الدوله)، رضاعلی دیوان‌بیگی، ادیب‌السلطنه، حسن مقدم، رحیمزاده صفوی، معتظمالسلطنه فرخ، سرتیپ محمدعلی صفاری، مصطفی فاتح، مهدیقلیخان هدایت، ملک‌الشعرای بهار، قاسم غنی، اشرف پهلوی، علیاصغر حکمت، سیدجعفر پیشه‌وری، خلیل ملکی، حسن ارسنجانی، مهندس بازرگان، دکتر بقایی، دکتر غلامحسین صدیقی، دکتر علی امینی، ثریا اسفندیاری، احسان طبری، کیانوری، ایرج اسکندری و گروه دیگری از رجال سیاسی. در این کتاب همچنین خاطرات سیدحسین فاطمی به عنوان وزیر خارجه، الهیار صالح و زین العابدین رهنما به عنوان سفیر مورد بررسی قرار گرفته است.
خاطرات خدمت در فلسطین(4) ، خاطرهنامه فضلالله نورالدینکیا، از صاحبمنصبان عالیرتبه و بازنشسته وزارت امور خارجه است(5) که به شرح دوران ماموریت نامبرده به عنوان کنسولیار ایران در فلسطین زیر قیمومت انگلیس و شرق اردن، میپردازد. این کتاب مجموعه باارزشی از تاریخ و جغرافیای فلسطین، چگونگی مهاجرت و شکلگیری احزاب و دستههای سیاسی یهود، اوضاع و احوال مسلمانان و روابط آنها با قوم یهود و سرانجام ماجراهای پشت پرده و تصمیمهای مجامع بینالمللی و تقسیم این سرزمین است.
نویسنده خاطرات دوران خدمت خود در فلسطین را با بیان اوضاع و احوال زمانهای که در آتش جنگ جهانی میسوخت، با وجود گذشت پنجاه سال از آن روزگار، با دقتی شایان توجه نوشته است. وی نخست توضیح داده است که کیف دستی حاوی دستنویسهایش دزدیده شد و وی دوباره با اتکاء به حافظه و یادداشتهای پراکندهای که برایش باقیمانده، این کتاب را نوشته است. نویسنده در کتابش میآورد: «...زندگی در شهر کوچک قدس که مملو از سربازان ارتش متفقین و خواربار و بنزین هم نایاب بود و خاموشی شب و بمباران هوایی از طرف آلمانها هم محیط این سرزمین را به جهنمی تبدیل کرده بود، کار آسانی نبود. در این اوضاع نابسامان شهر و تشویش اهالی بیتالمقدس، ملکه نازلی، مادر شاه مصر، هم که بانوی بسیار خوشگذران و اجتماعی بود، به قدس آمده و از آنجایی که وی مادر ملکه ایران بود، توقع داشت از طرف نمایندگی ایران در بیتالمقدس مورد پذیرایی قرار گیرد و با فامیل سلطنتی ایران که همگی در هتل کینگ داوید اتاقهای مجللی گرفته بودند، معاشرت کند. اصولاً برای فامیل سلطنتی مصر صلح یا جنگ فرقی نمیکرد. آنها شب و روز سرگرم تهیه وسایل تفریح و خوشگذرانی بودند.»
نویسنده در بخش دیگری از خاطرات خود به یادآوری رویدادهای پس از پایان جنگ جهانی دوم میپردازد و به هجوم نمایندگان مجلس شورای ملی ایران به فلسطین اشاره میکند : « ... وی [قوامالسلطنه] مجلس شورای ملی را منحل و دستور توقیف کلیه نمایندگان طرفدار غرب را علیالظاهر صادر کرد. عدهای را هم زندانی نمود و عدهای هم گذرنامه گرفته بودند، به عراق و سوریه و فلسطین فرار کردند ... ما از وزارت خارجه تلگرافاً دستور داشتیم بر حسب امر نخست وزیر قوام، گذرنامه سیاسی وکلای مجلس را که در اثر انحلال مجلس شورای ملی دیگر نماینده نیستند و حق دارا بودن گذرنامه سیاسی را ندارند، از آنها گرفته و گذرنامه عادی به آنها داده شود. تا جایی که به خاطر دارم، نمایندگانی که به فلسطین آمده بودند، عبارت بودند از: علی دشتی، عباس مسعودی، حسن اکبر، پناهی، جمال امامی و عدهای دیگر. آنها مدتی در بیتالمقدس ماندند تا روادید مصر اخذ نموده و از زندگی به قول خودشان خشک و مقررات محدود فلسطین فرار نمایند که اکثراً هم در این کار موفق شدند، چه سرکنسول ما که میدانست این دستورات مرکز موقتی است و این آقایان نفوذ زیادی در دستگاه دولتی دارند و پس از اجرای مقاصد پنهانی قوامالسلطنه دایر بر مخالفت با شورویها، مجدداً به سر کار خود باز خواهند گشت، به طور محرمانه با وکلای نامبرده ارتباط بر قرار کرده و حتی غیررسمی برای اخذ روادید مصر به آنها کمک میکرد ... »(6)
در سال‌های اخیر خاطرات نصرالله انتظام(7) از دیپلماتهای سرشناس ایران انتشار یافته است که به دلیل شرح ناگفته‌های تاریخی، شخصیت خاص انتظام به لحاظ سیاسی و اداری، ارتباط او با بسیاری از مقامات درجه اول کشور به ویژه شرح حوادث شهریور 1320 که در زمان نزدیک به آن نوشته شده و در واقع وقایع این مقطع را از دیدگاه دربار نشان می‌دهد حائز اهمیت است. اگر چه بخش عمده زندگی سیاسی انتظام مربوط به سال‌های پس از شهریور 1320تا سال‌های دهه 1340است. این کتاب حاوی بخشی از خاطرات او و صرفاً مربوط به وقایع سوم شهریور و اشغال ایران و خاطرات نگارنده از روابطش با تیمورتاش، میرزاحسن مستوفی‌الممالک، علی‌اکبر داور و محمدعلی فروغی است. از دیگر کتاب منتشره میتوان از خاطرات عبدالحسینخان مسعودانصارى(8) به نامهای زندگانى من (شش جلد) و نگاهى به تاریخ معاصر ایران و جهان (تهران، 1354 -1349) نام برد.
در میان رجال گذشته كه دست به انتشار خاطرات زدهاند نسبت به عصر پهلوی اول رشد قابل توجهی دیده میشود كه میل و عطش به خاطرهنویسی را در بین ایرانیان نشان می‌دهد. این تمایل بیشتر از این رو، رخ می‌دهد كه در چند دهه اخیر ایرانیان تمایل شدیدی به انباشت تجربه نشان دادهاند. به این دلیل كه این تجربیات در دهه‌های گذشته علیرغم شرایط مختلف كشور هرگز به نحو شایسته مورد توجه قرار نگرفت. یكی از افسوسهای رایج زمانه هم این است كه ما ایرانیان در دهه‌های اخیر نیازمند این نوع تجربیات بوده ایم كه مسیر و سكان كشور را به جاده هموار هدایت كنیم. از سوی دیگر توجهی كه در سال‌های اخیر جهانیان به رویدادهای اخیر ایران نشان دادهاند و تمایل به ثبت جزئیات وقایع ایران گویای این واقعه است كه جامعه امروز ایران به شدت مورد توجه محافل جهانی قرار گرفته است. نگارش خاطرات سیاستمداران و رجل معاصر ایران یکی از ضروریات دوره معاصر است. این سهم ناچیز را خاطرات شخصیتهای متنفذ میتوانند به نحو شایسته به عهده گیرند.
یادداشتبرداری از فعالیتهای روزانه و خاطرهنگاری، دیگر به جهانگردان، سیاستمداران و دیپلماتها محدود نمیشود و استفاده از یادداشتها و خاطرات نیز تنها برای شناخت و تحلیل عوامل وقوع رویدادهای تاریخی مورد علاقه مورخان نیست. در سال‌های اخیر یادداشتبرداری از موضوعهای مختلف زندگی در پژوهشهای اجتماعی، به ویژه جامعه شناسی، اهمیتی بسیار یافته است. پژوهشگران اجتماعی افزون بر روشهای معمول جمعآوری اطلاعات همچون: مشاهده، انجام مصاحبه، ارسال پرسشنامه و تحلیل محتوای متون، به مطالعه و بررسی یاداشتهای افراد عادی در زمینههای مختلف زندگی به عنوان یک سند معتبر پژوهشی رو آوردهاند. این اسناد از یادداشتهای زنان خانهدار درباره مخارج ماهانه، واکنش بیماران نسبت به مصرف یک دارو در یک دوره چند ماهه تا یادداشتهای منشیها و مسئولان دفاتر مدیران موسسههای بزرگ، مقامها و روسای جمهور، توسعه یافته است. برای بازدهی مطلوب این روشها باید تا حد امکان مطالب در جهت هدف مورد نظر دستهبندی و خلاصه شود. رویکرد نوین نگارش خاطرهها و ثبت یادداشتها بیشتر بررسی ترتیب رخدادهای جاری و گمانهزنی حوادث آتی را مد نظر دارد تا چگونگی رویدادهای گذشته. درک این رویکرد سبب شده است سیاستمداران برای هدایت جریانها به سوی اهداف مورد نظرشان، برخی از خاطرهها را بسیار زودتر از زمان مورد نظر انتشار دهند و یا در مواقعی یادداشتهای خود را بر اساس زمان مورد نظر برای چاپ در سال‌های آتی طبقه بندی نمایند.
با توجه به فراوانی اطلاعات و گوناگونی و سرعت تحولات جهانی در شرایط حاضر، یادداشتهای دیپلماتها نیز باید با توجه به فوریت و ضرورت استفاده از آن، با تنظیم شیوههای مبتنی بر روش شناختیهای نوین پژوهشهای سیاسی و اجتماعی و شیوههای روز تهیه و تنظیم خاطرات، به سوی تولید اسناد اولیه اطلاعات قابل استفاده در زمان حال و آینده هدایت گردد. آشکار است که این اسناد با گزارش‌های معمول ارسالی سفارتخانهها به پایتختهایشان تفاوت دارد، اما همچنان میتواند همانند خاطرات گذشتگان دارای ویژگیهای ادبی و جاذبههای نویسندگی بوده و با این حال در قالبهای علمی از پیش ساخته شده و متن آزاد تنظیم گردد، امری که بیتردید پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دلایل مختلف از سوی دیپلمات ایرانی کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
دیپلماتها و پژوهشگران روابط خارجی برای انجام پژوهشهای تاریخی و یا برای ردیابی جریانهای روز به منابع مختلفی مانند: پیامهای رسمی، متن سخنرانی مقامها، بیانیهها، کنفرانسهای خبری، جلسههای توجیهی، گزارشها، قراردادها و تفاهمنامهها به عنوان منابع اولیه مرتبط با روابط خارجی و اخبار رسانهها، مقالههای روزنامهها و مجلههای علمی، پایاننامهها و غیره به عنوان منابع ثانویه مراجعه میکنند. با گسترش و نفوذ فناوری اطلاعات و ارتباطات به همه جای جهان، دسترسی به منابع یاد شده آسانتر و سریعتر شده، اما همین فراوانی اطلاعات برای دیپلماتها دردسرساز نیز شده است. اینان باید به کمک رایانهها و تجهیزات دیگر بتوانند از میان انبوهی از مطالب و دادهها، اطلاعات مورد نظر خود را در کوتاهترین زمان ممکن به دست آورند. پس در چنین شرایطی اطلاعات دست اول و دارای بیشترین ارتباط با موضوع مورد نظر همچون یادداشتهای سفرا و دستاندرکاران روابط خارجی اهمیت ویژهای مییابند.
بیتردید خاطرات یک دیپلمات حتی بدون برخورداری از استانداردهای لازم، به دلیل داشتن مطالبی که حاصل دیدهها و تجربههای شخصی اوست و در هیچ منبع دیگری به دست نمیآید، میتواند به پژوهشگران در کشف حقایق کمک کند و در جمعآوری اطلاعات در راه انجام پژوهشهای روابط خارجی مفید و موثر واقع شود. تجربیات ثبت شده دوران مأموریت دیپلماتها در قالب دفترچه خاطرات، از منابع مهم تاریخی برای دست یابی به تصویری روشن از اوضاع سیاسی و شرایط اقتصادی–اجتماعی حاکم بر روابط دو جانبه و اوضاع بین المللی در برهههای مورد نظر به شمار میآیند. این گونه اسناد تاریخی که به شکل سفرنامههای سیاحان، جهانگردان، مسیونرها، شرقشناسان و دیپلماتها، به منظور ثبت خاطرات تهیه و تنظیم میگردد، ضمن برخورداری از ارزش سندی با استقبال خوب خوانندگان روبهرو شدهاند.
در کشور ما نیز نمونههای بسیاری کتابچه خاطرات، شرح سفرها، مذاکرهها و توصیف مناسبات توسط دولتمردان سیاسی، ایلچیان، (فرستاده سفیر) سفرا، وزیرمختارها و منشیان و نیز در قالب سفرنامه، شرح زیارت اماکن زیارتی و مانند آنها چاپ و منتشر شدهاند و بارها از سوی پژوهشگران و نویسندگان در رد یا تایید یک فرضیه و یا اشاره به یک رخداد، به مطالب آنها اشاره شده و مورد استناد قرار میگیرند. در نگاه نخست از آنجا که این گونه آثار، گفتهها و ادعاهای شخصی افراد بوده و گاهی از عواطف و حساسیتها فردی متاثرند، از نظر اعتبار، همسنگ اسناد رسمی دستگاه دیپلماسی ارزیابی نمیگردند، اما این چنین نوشتهها بیشتر دربردارنده موضوعاتی است که به دلیل وجود سانسور و یا دیگر ملاحظاتی که نشر آنها را در زمان وقوع رخدادها غیر ممکن مینمود، از اهمیتی ویژه برخوردارند و دربردارنده اطلاعات و نکتههای اجتماعی و تاریخی با ارزشی است که در انتقال تجربهها و روشن سازی زوایای مبهم بسیاری از حوادث تاریخی، مؤثرند.
از سوی دیگر توسعه شتابان فناوری ارتباطات و اطلاعات و انتشار سریع و گسترده اخبار و اطلاعات و از همه مهمتر، امکان دسترسی افراد در همه جهان به اطلاعات مورد نظر خود در همه زمینهها، نه تنها نوشتن خاطرات، بلکه جمعآوری اطلاعات و گزارش‌های رسمی توسط دیپلماتها را به شیوههای سنتی، مورد تردید و پرسش قرار می‌دهد. برای نمونه، امروزه به سبب سرعت اطلاع رسانی رسانههای جمعی دنیا و اختلاف ساعت اداری، مسئولان میزها در وزارت خارجه زودتر از ماموران اعزامی به کشورهای دیگر اخبار آن کشورها را دریافت میکنند. سرعت گردش اطلاعات در پرتو فناوریهای نوین، امتیاز دسترسی زودتر ناشی از نزدیکی به منبع خبر و یا محل حادثه را کمرنگ ساخته است و برخلاف پیش در مواردی بسیار ساکنان قارههای دیگر، زودتر از ساکنان یک شهر که واقعهای در آن رخ داده، از موضوع با خبر میشوند. در چنین شرایطی مطالعه و تبیین خاطرهنامههای دیپلماتیک به عنوان اسناد روابط خارجی اهمیتی ویژه مییابند. ضرورت نگارش دیدهها و تجربهها که از اهمیت ویژهای برخوردار بوده و دربردارنده نکاتی هستند که بیان و ارسال آنها در دوران ماموریت دیپلماتها بنابر رعایت مصالحی ممکن نیست. این مهم هم اکنون در قالب طرحی به نام نانوشتههای دوران ماموریت در مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه در حال انجام است.
پانوشتها :
1- خانملک ساسانی، ادیب و سیاستمدار قدیمی که پس از جنگ جهانی اول رایزن سفارت ایران در استانبول بود.
2- گشتی بر گذشته، خاطراتی ازسفیر کبیران ایران در شوروی، تهمورس آدمیت، کتاب سرا، 1368.
3- خاطرات سیاسی رجال سیاسی ایران، علی جانزاد، نشر تهران 1371.
4- خاطرات خدمت در فلسطین، نورالدین کیا، نشر آب، 1377 .
5- پس از استخدام در وزارت امور خارجه (1319), مدارج اداری را از کارمندی تا سفارت در کشورهایی از جمله کانادا و ژاپن و معاونت وزارت امور خارجه طی کرد و قبل از انقلاب بازنشسته شد. کتاب خاطرات او مربوط به سال‌های 1335تا 1339است که در این زمان در استانبول سمت سرکنسول ایران را داشت. وی فرزند ضیاالدین نوری و نوه پسری شیخ فضلالله نوری است.
6- خاطرات خدمت در فلسطین، همان ص114.
7- خاطرات نصرالله انتظام، محمد رضا عباسی – بهروز طیرانی، سازمان اسناد ملی ایران، 1378.
8 - مسعود انصارى نزدیك پنجاه سال در وزارت امور خارجه بود. در سوئد، هلند، افغانستان، اتحاد جماهیر شوروى (دو بار)، پاكستان و هندوستان وزیر مختار بود. وی در هندوستان، افغانستان و شوروى رایزن فرهنگى بود.
محمود فاضلی
