تفرقه، رقابت و رويارويى يکى از ويژگى‌هاى اصلى نظام ايلى است؛ نظامى که به دلايل مختلف دورهايى طولانى، نظام حاکم بر ايران بوده است و از ميان برداشتن اين نظام و عوارض نامطلوبش از زمان شروع ميل به اصلاح و تجدد در سدههاى اخير، خواست به يکى از مهم‌ترين انگيزه‌هاى جنبش‌های نوخواهى در ايران معاصر بدل شد. ولى در مراحلى چند از اين تلاش نوسازى، به دليل شيوه‌هاى آمرانه اى که اتخاذ شد، کل کار مختل شد و براى دوره‌اى نتايجى مغاير با انتظارات اوليه به دست آمد.
 موضوع اصلى اين اثر، شورش ايلات جنوب برضد دولت در سال‌هاى بعد از شهريور 1320، بر چنين زمينه‌اى استوار است. در واکنش به سياست‌هاى خشن نظام رضاشاهى در اسکان اجبارى ايلات جنوب، عشاير کوچروى قشقايى، کهگيلويه و بويراحمد و بختيارى با غلبه بر تفرقه و رقابت معمول خود، هماهنگ و منسجم برضد تشکيلات برجا مانده از نظام رضاشاهى و تلاش‌هايش براى بازسازى وضعيت پيشين، ايستاده و رخدادهايى را رقم زدند که در کتاب «نبرد سميرم» (1) به گوشه‌هایی از آن اشاره شده است.
 «نبرد سميرم» جنگ فاجعهبارى که در اوايل تير 1322 بين نيروهاى قشقايى و بويراحمد از يکسو و يک ستون از قواى لشکر 9 اصفهان از سوى ديگر رخ داد، نقطه اوج اين کتاب است. (2) ولى پيش از شرح اين واقعه و اشاره به تحولات حاصل از آن بخشهايى نيز به توضيح زمينه‌هاى شکلگيرى اين رويارويى اختصاص يافته است. جدا از واکنش به سياست‌هاى گذشته دولت که براى مدتى در اين مجموعه ناهمگون ايلى زمينهاى از همراهى را فراهم کرد، عوامل ديگرى هم در شکل دادن به تحولات مورد بحث دخيل بودند که بيشتر به رخدادهاى جارى مربوط مى شدند تا حوادث گذشته. از جمله سياست‌هاى دولت بريتانيا که در مقام يکى از دو نيروى اشغالگر متفق، نيمه جنوبى کشور را در يد اقتدار خود داشت و سرکوب عشاير شورشى آن حدود را برای حراست از حوزه نفت جنوب و تامين امنيت خطوط مواصلاتى ارسال کمک‌هاى نظامى به اتحاد شوروى و نیز  از ميان برداشتن امکان بهره بردارى آلمانى‌ها از اين آشوب‌ها به نفع خود ضروری می‌دانست.
 نویسنده در کنار پرداختن به این عوامل، سعی داشته تحولات جاری در دیگر عرصه‌های سیاسی کشور و مؤثر بر حوادث جنوب را از نظر دور نداشته باشد؛ از جمله: تحولات جاری در جبهه‌ها شرقی جنگ جهانی دوم، خط مشی کابینه‌های وقت ایران، آراء منعکس شده در جراید و مباحث مطرح شده در دوره سیزدهم مجلس شورای ملی . نویسنده همچنین برای کمک به روشنتر شدن بحث، چهار قطعه نقشه، تعدادی سند و گزارش و چند تصویر را در انتهای کتاب پیوست نموده است.
 در دوره سلطنت رضاشاه قریب به اتفاق ایلات و عشایر سرکوب، خلع سلاح و مجبور به اسکان اجباری (تخته قاپو) شدند. به منظور تضعیف و مهارکردن عشایر ، بیشتر سران و خان ها را مجبور به اقامت اجباری در شهرها کردند و اداره تامینات شهربانی آنها را زیر نظر گرفت. عده ای از آنها را هم که خطرناک می دانستند اعدام یا زندانی کردند و... . اسماعیل خان صولت الدوله، سردار قشقایی، از جمله آنهایی بود که زندانی و املاکش مصادره شد.(3) چند روز پس از سوم شهریور با انتشار خبر خروج خانواده سلطنتی از تهران، خسروخان موقع را مغتنم شمرد و به فکر افتاد که خود، محمدناصرخان و سایر بستگان سردار قشقایی را از تهران نجات دهد. بازگشت محمدناصرخان و خسروخان به فارس، تحرکی در سران طوایف قشقایی پدید آورد. آنها با آن دو همراه شدند و اقداماتی برای «بازسازی پیوندهای گذشته ایلی و جذب نیرو» اقدام کردند. به سرعت پیوند ها برقرار شد و خان ها متحد شدند، تفنگچی ها گرد آمدند و اتحاد قشقایی با عشایر کهگیلویه و بویراحمد و... برقرار شد.
 سران ایل قشقایی از یکسو و دولت و ارتش از سوی دیگر هدف های متفاوتی را در سر داشتند؛ سران قشقایی در پی آن بودند که در فارس بمانند و به تبعید بازنگردند، املاکشان به آنها بازگردانده شود و دولت اقتدار منطقه ای آنها را به رسمیت بشناسد. اما دولت و ارتش درپی تداوم سیاست عشایری رضاشاهی بودند. گواینکه در پی فروریختن دیکتاتوری رضاشاه تداوم آن سیاست، آن هم به همان سبک و سیاق سابق، امکان‌پذیر نبود. سفارت انگلستان نیز با توجه به سابقه رویارویی قوای کشور و ایل قشقایی در دوره جنگ جهانی اول و برخی دیگر نشانه‌ها، رویارویی نظامی را تشویق می‌کرد. همچنین عده‌ای از مالکان بزرگ و خان‌های منطقه نیز که بازیابی اقتدار ایل قشقایی را به دلایل مختلف به صلاح و منفعت خود نمی‌دیدند، از برخورد قاطع نظامی حمایت می‌کردند. مجموعه این عوامل موجب می شد تا علیرغم پاره ای مذاکرات، ماجرا به مسالمت فیصله نیابد و دو طرف به سوی برخورد نظامی پیش بروند؛ برخوردهای پراکنده نظامی که نه تنها به تضعیف عشایر نینجامید بلکه موجب تقویت آنها شد.
 نویسنده در پایان کتاب نتیجه گیری نموده است کشاکش و رویارویی میان عشایر کوچرو و جوامع یکجانشین یکی از قدیمی ترین جدال های بشری است، چرا که به نظر می آید با تحولات و دگرگون هایی که جهان در سده های اخیر تجربه کرده، حتی در دور افتاده ترین نقاط جهان نیز آن راه و رسمی کهن جای به یکجانشینی می سپرد. اگر چه «نبرد سمیرم» را نمی توان نقطه عطفی در این کشاکش تلقی کرد  ولی به طور قطع، در یکی از مراحل متاخر این رویارویی و روش غالب بر آن مقطع تاریخی است. در واقع در پی تحولات حاصل از فروپاشی نظام رضاشاهی در سال های بعد از شهریور 1320 بود که در چارچوب فضای سیاسی جدیدی که شکل گرفت رخدادهایی از آن دست (از جمله واقعه سمیرم) معنای دیگر یافت. در چنین فضایی که بر نقد روش های آمرانه و قهرآمیز در پیشبرد امر تجدد تاکید داشت«نبرد سمیرم» که دلالتی آشکار بر بی حاصل بودن روش های مالوف نظامی داشت، راه را برای توجه و نوع دیگر از تعامل نیز گشود که در دوره پیشین به کلی از نظر افتاده بود.
 در این پژوهش، کاوه بیات علاوه بر معدود کتاب ها و بررسی های منتشر شده، گزارش های دولتی درباره تحولات مزبور، می‌توان از دو مجموعه نخست وزیری و وزارت کشور در سازمان اسناد ملی ایران، بخشی از اسناد حوزه استانداری اصفهان، اسناد و مدارک منتشر نشده آرشیوهای داخلی، گزارش‌های ادواری سفارت انگلستان در تهران و شماری از دیگر اسناد وزارت امور خارجه انگلستان استفاده کرده و توانسته است یکی از وقایع نه چندان شناخته شده تاریخ معاصر ایران را با جزییات تشریح و تحلیل کند. نویسنده همچنین ابراز امیدواری نموده است با گشوده شدن پاره ای از دیگر آرشیوهای تاریخی از جمله آرشیو ارتش و ژاندارمری که هنوز در دسترس قرار ندارند گام های دیگری در رفع کاستی ها برداشته شود.
 
پانوشت‌ها:
1- کتاب «نبرد سمیرم» جایزه چهارمین دوره جایزه جلال آل احمد را در حوزه تاریخ‌نگاری از آن خود کرد.
2- شهرستان سمیرم با مساحت ۵۲۲۴ کیلومتر مربع در جنوب غربی استان اصفهان بین چهار استان اصفهان، چهار محال و بختیاری، کهگیلویه و بویر احمد و فارس واقع ‌است. این شهرستان از دیر باز جزء استان فارس بوده و از زمان قانونی شدن تقسیمات کشوری در سال ۱۳۱۶ جزء شهرستان آباده محسوب می‌گردید. به دنبال جنگ خونینی که با حمله توأم عشایر ترک قشقایی و لرهای بویر احمد در تیر ماه ۱۳۲۲ در منطقه صورت گرفت، در سال ۱۳۲۴ سمیرم به صورت بخش به فرمانداری شهرضا و استان اصفهان ملحق شد.
3- اسماعیل خان قشقایی معروف به صولت‌الدوله، چهره سیاسی اواخر قاجار و یکی از مقتدرترین ایلخان‌های ایل قشقائی بود. به علت رشادت و مهارت وی در تیراندازی و جنگ‌های چریکی، در اواخر سلطنت مظفرالدین شاه قاجار به وی لقب صولت‌الدوله داده شد. وی در سال ۱۳۲۴ قمری رسماً به ریاست ایل قشقائی رسید. او از بدو امر طرفدار مشروطه خواهان بوده و همواره با نفوذ بیگانگان در فارس مخالف بود. پس از ظهور سردار سپه و تغییرات بوجود آمده در ایران در تهران ساکن شد و از طرف ایل قشقایی، وکالت مجلس شورای ملی را برعهده گرفت. رضاشاه اصولا با روسای ایلات میانه‌ای نداشت و درصدد بود آنها را از میان ببرد. صولت الدوله با مستوفی‌الممالک دوستی و نزدیکی زیادی داشت و وجود مستوفی موجبات حفظ جان او را فراهم می‌کرد. در سال ۱۳۱۱ خورشیدی، مستوفی درگذشت و بلافاصله، صولت‌الدوله و پسرش ناصرخان در حالیکه هر دو وکیل مجلس بودند و مصونیت داشتند توسط پلیس سیاسی دستگیر و به زندان افتادند. صولت الدوله قریب شش ماه در زندان قصر در شرایط نامساعدی به سر برد. صولت‌الدوله در شانزدهم مهر ۱۳۱۱ در زندان قصر تهران درگذشت.

محمود فاضلی



نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی