روایتی از انقلاب

بنگاه سخن‏پراکنی انگلستان British Broadcasting Corporation یاBBC ، در سال 1927 تأسیس شد. این بنگاه، تا سال 1952 انحصار پخش برنامه‏های تلویزیونی و تا سال 1970 انحصار پخش برنامه‏های رادیویی را در انگلستان داشت. برغم وابستگی این بنگاه، به وزارت امور خارجه‌ی انگلستان، به منظور امکان رقابت با رادیوهای دیگر، تا حدودی آزادی عمل در گفتارها و تفسیرهای خبری به آن داده شد. برنامه فارسی رادیو بی‏بی‏سی مقارن با حمله متفقین به ایران در شهریور 1320 راه‏اندازی شد و هدف از آن، آماده‏کردن اذهان مردم ایران برای برکناری رضاشاه و تحوّل سیاسی کشور بود.(1) نقش این رسانه در ادوار سرنوشت‏ساز تاریخی ایران مانند نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، حوادث دوران مصدق، کودتای 28 مرداد 1332 و نهایتاً انقلاب بهمن 1357 قابل تأمل و بررسی است.
هدف از راه‌اندازی این رادیو جلب حمایت ملت‌ها از انگلیس، فراهم آوردن زمینه برای سرمایه‌گذاری در كشورها، جلب منافع انگلیس و تخریب چهره‌های مخالف استعمار است. این رادیو در آستانه‌ی جنگ جهانی دوم زمینه‌ی اشغال نظامی ایران را فراهم كرد. رادیو بی‏بی‏سی حتی به عنوان ابزاری برای كودتای 28 مرداد 1332 به كار گرفته شد. بنگاه سخن‌پراكنی بی‏بی‏سی با زیركی خاصی همواره در صدد تضعیف حركت انقلاب اسلامی بود. این رادیو با به راه انداختن جنگ روانی علیه نیروهای انقلابی، سعی داشت از پیروزی انقلاب اسلامی جلوگیری كند. بی‏بی‏سی با تفسیر یا انتشار اخبار تلاش می‌كرد تا بین نیروهای انقلابی اختلاف ایجاد كند. ارتش را علیه نیروهای انقلابی تحریك و با قدرتمند جلوه‌دادن حكومت‌ها، انقلابیون را مأیوس كند، از تشكیل یك حكومت اسلامی آنها را ناامید سازد، حركت تكاملی مردم را حركت به سوی هرج و مرج جلوه دهد و مردم را از شركت در راهپیمایی بترساند. بی‏بی‏سی در آستانه‏ی ورود امام خمینی(ره) با نقل گزیده‌هایی از مطبوعات انگلیسی دست به یك جنگ تمام عیار روانی علیه انقلاب زد. این رادیو در اخبار شبانگاهی خود در دهم بهمن گفت: «هرج و مرج در ایران» حاكم شده و «مراحل ابتدایی یك جنگ داخلی را طی می‌كند» و «در حال سوق یافتن به سوی یك جنگ همه‌جانبه‌ی داخلی است». البته ایجاد رعب و وحشت از گسترش جریان انقلاب توسط این رسانه از ماه‏ها قبل از آن آغاز شده بود.(2)  این رادیو در مورد جمهوری اسلامی گفت: «ظهور این اتحاد و یگانگی در پشتیبانی از طرح جمهوری اسلامی آیت‌الله خمینی فریبنده است» و نباید اجازه داد تا «روش حكومتی از سوی آیت‌الله خمینی بر آنها تحمیل شود». این رادیو با برشمردن گروهك‌های چپ و راست سعی كرد با تحریك، آنها را در مقابل امام خمینی(ره) قرار دهد. به همین جهت بارها رادیو بی‏بی‏سی مورد انتقاد روحانیون مبارز قرار گرفت. با این همه مقامات رژیم، بردن نام امام خمینی با خبر تحریف شده‌ی تظاهرات توسط بی‏بی‏سی را بر نمی‌تافتند.(3)
«ژنرال رابرت هایزر» ضمن موجه دانستن بخشی از اعتراضات فرماندهان نظامی به مواضع سیاسی بی‏بی‏سی، می‏گوید: «بی‏بی‏سی آن قدرها هم با رژیم شاه مخالف نبود. هم با طرفداران شاه مصاحبه می‌كرد هم مخالفان شاه، حوادثی در اخبار خود ذكر می‌كرد كه رژیم ترجیح می‌داد مسكوت بماند. از این جهت تیمسارها حق داشتند كه ضررهای خبرهای بی‏بی‏سی را ذكر كنند».(4)  «پارسونز» سفیر انگلستان در تهران، نیز در پاسخ به اعتراض نخست‏وزیر «ازهاری» بیان داشت: «درباره‌ی این قبیل اتهامات با خبرنگار بی‏بی‏سی در تهران بحث كرده‌ام؛ خبرنگار مجموعه‌ی گزارش‌های خبری را كه طی چند هفته‌ی گذشته مخابره كرده بود به من نشان داد و من عیبی در آنها ندیدم».(5) 
مقامات ایرانی سعی در ساکت کردن بی‏بی‏سی در مورد وقایع ایران داشتند. قرار شد «سفارت ایران در لندن اعتراض خود را مستقیماً به گردانندگان بی‏بی‏سی تسلیم کند. به گفته‏ی «پرویز راجی»، آخرین سفیر ایران در لندن، روز 11 مهرماه 1357، موقع صرف ناهار، نامه‌ی اعتراض‏آمیز بی‏امضایی تسلیم «مارك داد» رییس بخش شرقی بی‏بی‏سی گردید. «مارك داد» در جوابم گفت: «شما چطور از بی‏بی‏سی انتظار دارید در مورد واقعیتی به نام خمینی كه اینك به صورت یك عامل عمده در موازنه‌ی سیاسی ایران خودنمایی می‌كند بی‌تفاوت بماند؟... و ضمن آنهم البته باید به این حقیقت اشاره کنم که، چون برنامه‏ی فارسی بی‏بی‏سی هرگز سخنان انقلابی خمینی را پخش نكرده، به همین دلیل نیز مواجه با نامه‏های متعددی از سوی ایرانیان بوده كه بی‏بی‏سی را به عدم توجه نسبت به حركت عظیم مردم ایران متهم كرده‌اند و می‌گویند: چطور بی‏بی‏سی كه خود را منادی دموكراسی و آزادی می‌داند در مورد خواسته‌های مردم ایران این طور بی‌اعتنا مانده است؟»(6)
در حالی که رژیم پهلوی و حتی مقامات و فرماندهان ارشد ارتش، رادیو بی‏بی‏سی را به سخنگو و تریبون پخش افکار امام خمینی متهم می‏ساختند،(7)  «جرالد مانسل» معاون مدیر عامل بی‏بی‏سی و رییس بخش برون‏مرزی آن در 22 مهرماه طی نامه‌ای به سفیر ایران در انگلیس، از سیاست خارجی انگلستان و سخنگوی نامرئی آن(رادیو بی‏بی‏سی) رمزگشایی کرد: «به اعتقاد من، این واقعیت بدون چون و چرا باید پذیرفته شود كه آیت‌الله خمینی در عرض چند ماهه‌ی اخیر عامل مهمی در صحنه‌ی سیاسی ایران بوده است. به همین جهت طبیعی است كه هر قدم و هر جمله‌ی او مورد توجه رسانه‌های جهانی و از جمله بی‏بی‏سی قرار داشته باشد، ولی با این حال باید تذكر داد كه بر اساس ضوابط تعیین شده برای اطاق خبر سرویس خارجی بی‏بی‏سی از اواسط ماه مه به این طرف پخش مطالب مربوط به فعالیت‌های آیت‌الله خمینی هیچ‌گاه از نصف اخبار و تفسیرهای مربوط به ایران تجاوز نكرده است. در طول این مدت حدود 460 مورد مطالب راجع به ایران از برنامه‌ی فارسی بی‏بی‏سی پخش شده كه 23 مورد آن راجع به آیت‌الله‌های مقیم ایران بوده است».(8) 
با توجه به پیشینه تاریخیِ بنگاه سخن‏پراکنی بی‏بی‏سی، و هم‏زمان با دهمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1367، دست اندرکاران رادیو بی‏بی‏سی فارسی، درصد تنظیم برنامه‏ای تحت عنوان «داستان انقلاب» برآمدند تا با گردآوری خاطرات شخصیت‏های کلیدی درگیر در حوادث منجر به شکل‏گیری و پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357، همراه با صدای سازندگان این تاریخ، حوادث و امور واقع را تا حد امکان بیان نموده و یا حداقل به چگونگی وقوع آن رویداد، بدون هرگونه بازسازی گذشته در چارچوب حال، نزدیک شوند.(9) «باقر معین»، متولی طرح، «داستان انقلاب» را «نخستین تاریخچه شفاهی ایران معاصر» نامید.(10) 
«داستان انقلاب»، مجموعه 36 گزارش(طی 36 برنامه)‏ بود که از رادیو بی‏بی‏سی فارسی پخش شد. این برنامه در دو نوبت ارائه گردید: نخستین مرتبه به مناسبت دهمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، از 22 بهمن 1367 تا 31 اردیبهشت 1368 جمعه‏شب‏ها ساعت 30/19 دقیقه و در 28 قسمت پخش و دومین مرتبه پس از توقفی چند‏ماهه، از تاریخ 7 مهر 1368 به صورت مفصل تکرار و از سر گرفته شد. در هر دو نوبت در آغاز و پایان هر قسمت، ملودیِ «ای ایران» همراه با آلت نی نواخته و صدای شاه، امام خمینی و مردم در مطلع هر قسمت، با این موزیک توأم و درهم آمیخته می‏شد.
در دوره اول، مباحث از نهضت ملی شدن صنعت نفت آغاز گردید و با پیروزی انقلاب در 22 بهمن 1357 پایان یافت اما در دوره دوّم، روایت داستان انقلاب از نهضت مشروطه آغاز و به پیروزی انقلاب ختم گردید. بدین ترتیب رویدادهای تاریخی از نهضت مشروطه تا نهضت ملی کردن صنعت نفت افزوده شد. در دوره دوم، هر قسمت از برنامه تقریباً مشابه مباحث پیشین بوده با این تفاوت که گاه مطالب جدیدی افزوده و گاه مطالبی از آن کاسته شده است. در هر حال، دومین روایت «داستان انقلاب»، حجم بیشتر و مبسوط‏تری یافت.(11)
با توجه به طیف وسیع مخاطبان رادیو بی‏بی‏سی فارسی در برهه‏های حساس تاریخ معاصر ایران و شنوندگان برنامه فوق، ضرورت تدوین روایت بخش فارسی بنگاه سخن‏پراکنی انگلستان از انقلاب اسلامی ایران و نقد و تحلیل آن احساس گردید. از این‏رو، در زمستان 1372 «داستان انقلاب» با عنوان « انقلاب ایران به روایت رادیو بی‏بی‏سی» منتشر گردید. اقبال عمومی به این اثر موجب بازتولید آن در بهار 1373با نام «تحریر تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران» در شکل و قالبی دیگر شد.
بخش اعظم «داستان انقلاب»، نتیجه‏ی استخراج و مونتاژ مطالب سیصد ساعت نوار مصاحبه‏ی «باقر معین»، مفسر و گوینده رادیو فارسی بی‏بی‏سی، با رجال سیاسی ایران معاصر ساکن در فرانسه، آمریکا و سوییس می‏باشد.(12) سایر روایت‏ها شامل صدای برخی شخصیت‏ها در زمان حیات ایشان مانند سید حسن تقی‏زاده بوده است.(13) تعداد راویان برنامه، 56 نفر و مهمترین آنان به شرح زیر می‏باشند:
1. حاج محمد شانه‏چی، از یاران آیت‏الله طالقانی و از طرفدران جبهه ملی.
2. ارتشبد عباس قره‏باغی، آخرین رییس ستاد ارتش محمدرضاشاه پهلوی.
3. دکتر شاپور بختیار، آخرین نخست‏وزیر شاه.
4. دکتر علی امینی، نخست‏وزیر ایران در ابتدای دهه 1340.
5. ابوالحسن بنی‏صدر، نخستین رییس‏جمهور ایران اسلامی.
6. دریادار دکتر احمد مدنی، کاندیدای نخستین دوره ریاست جمهوری بعد از پیروزی انقلاب.
7. دکتر کریم لاهیجی، وکیل و حقوقدان.
8. داریوش همایون، وزیر اطلاعات و تبلیغات محمدرضاشاه.
9. احسان نراقی، جامعه‏شناس و از نزدیکان شاه در روزهای انقلاب.
10. گری سیک، مشاور پیشین امنیت ملی امریکا و استاد دانشگاه کلمبیا.
11. سایروس ونس، وزیر اسبق امور خارجه آمریکا.
12. دکتر کریم سنجابی، از رهبران جبهه ملی.
13. محمدعلی جمال‏زاده، نویسنده نامدار و فرزند سید جمال واعظ از رهبران مشروطه(از شاهدان عینی مشروطه).
14. اردشیر زاهدی، داماد شاه و آخرین سفیر ایران در آمریکا.
15. دکتر فؤاد روحانی، فعال سیاسی و رییس پیشین شرکت ملی نفت.
16. دکتر فریدون کشاورز، از رهبران حزب توده ایران.
17. ارتشبد فریدون جم، داماد رضاشاه و از فرماندهان ارشد ارتش.
دقت در اسامی فوق‏الذکر نشان می‏دهد تمرکز داستان انقلاب بر راویان ویژه یعنی افراد ناخرسند، ناراضی، منتقد و مخالف نظام سیاسی کنونی بوده است. بنابراین روایت از محدودیت و محصوریّت راویان رنج می‏برد. شاید در دسترس‏نبودن سایر شاهدان و عاملان تاریخی در این امر دخیل بوده است. بخش دیگری از روایت‏ها، شامل خاطرات و صداهای موجود در آرشیو رادیو فارسی‏ بی‏بی‏سی بوده است مانند صدای مهندس بازرگان، بزرگ علوی، سیف‏پور فاطمی، شهید دکتر بهشتی، امام خمینی(ره)، محمدرضاشاه، نطق‏های دکتر مصدق، مصاحبه‏های دکتر شاپور بختیار در دوران نخست‏وزیری و مصاحبه‏های آیت‏الله شریعتمداری. آخرین بخش از روایت‏ها، مربوط به برنامه‏های رادیو ایران است.
بنابراین، «داستان انقلاب» را نمی‏توان تاریخ شفاهی محسوب کرد زیرا با وجود اینکه بخشی از این برنامه از طریق مصاحبه با شخصیت‏های سیاسی متنفذ فراهم آمده، اما از یادداشت «باقر معین» و «بهروز آفاق» همکار او چنین برمی‏آید که بیشتر این برنامه بر مبنای روشی غیر از روش تاریخ شفاهی و مصاحبه هدفمند، شکل گرفته است. برغم ادعای 300 ساعت مصاحبه، شواهد حاکی از آن است که تنها 18 ساعت در پاریس، 4 ساعت در آمریکا و با احتساب تقریبی مصاحبه‏های انجام شده در لندن و ژنو، شاید بیش از 30 تا 40 ساعت مصاحبه انجام نشده باشد. نتیجه منطقی آنکه، عمده‏ی آن مصاحبه‏های خبری، نطق‏های رادیویی و سخنرانی‏های مقامات و شخصیت‏ها در مناسبت‏های خاص بوده است. از سوی دیگر، برخی از مصاحبه‏ها به صورت اتفاقی و بدون برنامه‏ریزی قبلی انجام شده و مصاحبه‏کننده در ابتدای امر از قطعی‏بودن آن اطمینان نداشته است. تعدادی از مصاحبه‏ها مانند مصاحبه با ژنرال «هایزر» معاون پیشین سرفرماندهی ناتو(به دلیل سکته ناگهانی وی) و مصاحبه با «جیمی کارتر» رییس جمهور سابق آمریکا(به دلیل امتناع وی از مصاحبه)، ناکام مانده است.(14)
باید گفت برخلاف مطالب مقدمه کتاب «تحریر تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران» مبنی بر رعایت بی‏طرفی از  سوی بخش فارسی رادیو بی‏بی‏سی برای جلب اعتماد عمومی و لزوم الگوپذیری توسط رسانه‏ها و رجال داخلی،(15)  به گواهی هفت دهه فعالیت خبری_سیاسی این رسانه بین‏المللی، نه‌تنها رعایت بی‏طرفی علمی نشده بلکه با چینش هدفمند و آگاهانه شواهد و مدارک شفاهی، خواننده و حتی محقق تاریخ را به گمراهی رهنمون می‏سازد. گرچه شاید این وضعیت گاه ناشی از روایت راویان بوده است. در مقدمه سخنان دکتر علی امینی چنین آمده است: «تندتر شدن حوادث انقلاب و بالا گرفتن درخواست‏های انقلابیون، برخی از سیاستمداران معتدل را به این فکر انداخته بود که لااقل قانون اساسی و نظام سلطنتی را حفظ کنند ولو اینکه خود شاه از سلطنت برکنار شود. یکی از این سیاستمداران دکتر علی امینی بود که شاه با او ملاقات و مشورت می‏کرد.»(16) 
مطلع کتاب «تحریر شفاهی تاریخ انقلاب اسلامی ایران»، موضوع «عناصر تشکیل‏دهنده مشروطیت به عنوان درآمد انقلاب سال 57» بر اساس تحلیل‏های «هما ناطق»، «محمدعلی جمال‏زاده»، «احسان نراقی» و «کریم سنجابی» درباره مبارزات مردم ایران و مشروطیت تنظیم شده است تنها شاهد عینی مباحث این قسمت «محمدعلی جمال‏زاده، مشاهدات خود را بیان کرده اما سایر روایت‏ها، تحلیل است. سخنان گوینده برنامه، حدفاصل روایت‏ها، حول چند محور اساسی دور می‏زند:
1. تشریح واقعه و زمینه‏سازی برای موضوع و سرفصل‏ها: به عنوان مثال، در قسمت دوم با عنوان «کارشکنی محمدعلی شاه در استقرار مشروطه و وقوع اختلاف در مشروطه‏خواهان»، گوینده رادیو بی‏بی‏سی مطلب را این‏گونه آغاز می‏کند: «مظفرالدین شاه مریض احوال، سرانجام در سال 1324 فرمان مشروطه را امضاء کرد.......(17)
2. هدایت خاطرات، نقل قول‏ها و تحلیل‏ها: در این زمینه، برقراری ارتباط میان مطالب مربوط به یک موضوع، چینش تاریخی و زمان‏مندکردن سخنان و روایات مشهود است: «در اردیبهشت‏ماه 1305 رضاخان میرپنج ملقب به سردارسپه با نام رضاشاه بر تخت سلطنت نشست.»(18) 
در تاریخ شفاهی، گاه نقل قول‏ غیرمستقیم و تحلیل در مورد موضوعات با راوی محدود قابل پذیرش است اما در خصوص مسائل و رویدادهای حساس نزدیک به زمان حال با حضور راویان و شاهدان متعدد و متنوع پذیرفتنی نیست. در «داستان انقلاب» به دلیل نداشتن شاهد عینی ماجرای کاپیتولاسیون، تنها به سخنرانی امام خمینی(ره) و تحلیلی کوتاه از احسان نراقی اکتفا شده است.(19)
چیدمان و فهرست‏بندی موضوعی داستان انقلاب، به نحوی است که ریشه‏ها و زمینه‏های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی انقلاب 57 بازکاوی شود. بدین ترتیب، 19 قسمت از این برنامه را شامل شده، 20 قسمت باقی‏مانده، وقایع اواخر سال 1356 و انقلاب بهمن 1357 را پوشش می‏دهد. البته این تقسیم‏بندی در دو کتاب منتشر شده در داخل ایران، حجم یکسانی ندارند. در کتاب «تحریر شفاهی تاریخ انقلاب اسلامی ایران»، به ترتیب 228 و 208 صفحه اما در کتاب «انقلاب ایران به روایت رادیو بی‏بی‏سی»، 201 و  188 صفحه است. این اختلاف ناشی از افزودن مطالب حذف شده در برنامه نوبت دوم بی‏بی‏سی به متن برنامه اول و پاورقی‏ها و توضیحات اضافی بوده است. تفاوت دیگر به مطلع هر قسمت و هر موضوع ارتباط دارد؛ در کتاب «تحریر شفاهی تاریخ انقلاب اسلامی ایران»، در ابتدا، شعارها، سخنان امام خمینی(ره) یا شاه نیز قید شده در حالی که «انقلاب ایران به روایت رادیو بی‏بی‏سی» مستقیماً به اصل موضوع پرداخته است.
عنوان «گوینده» و نام راویان تنها در کتاب «تحریر شفاهی تاریخ انقلاب اسلامی ایران» ذکر شده است. پیوست‏ها و ضمائم دو کتاب نیز با یکدیگر تفاوت دارد. مشخص نیست آیا این پیوست‏ها را مؤلفین افزوده‏اند یا بخشی از  برنامه «داستان انقلاب» بوده است. زیرا در کتاب «تحریر شفاهی تاریخ انقلاب اسلامی ایران» پیوستی با عنوان «گفتگویی کوتاه با تهیه‏کننده و مجری برنامه داستان انقلاب» مشاهده می‏شود.
گرچه گاه نکاتی بدیع و بکر در این داستان به چشم می‏خورد اما، «داستان انقلاب»، یک روایت ساده و سطحی از تاریخ پر فراز و نشیب انقلاب اسلامی ملت ایران بوده و به کشف رازها و رمزها منجر نمی‏شود. «داستان انقلاب» را باید تنها روایتی از انقلاب بهمن 1357 دانست نه بیشتر و نه کمتر.
«داستان انقلاب» از تلاقی دو دیدگاه درون‏نگر(افراد حاضر و ناظر رویدادها) و برون‏نگر(تاریخی و بعد از گذشت زمان و دور از  واقعه و رویداد) شکل گرفته است. بنابراین نگاه به مشروطه در این برنامه تحت تأثیر انقلاب ایران و درس و تجربیات آن بوده است.(20)
مغفول ماندن گوشه‏هایی از رویدادهای مهم تاریخی مانند لغو قرارداد 1919 و نقش شخصیت‏های کلیدی مانند مدرس در این جریان تاریخی، نقش انگلستان در روی کار آوردن رضاخان، اشارات سطحی به حوادث و رویدادهای اساسی در تاریخ معاصر ایران مانند کودتای 28 مرداد 1332، کم‏رنگ جلوه‏دادن نقش منفی انگلستان در تاریخ معاصر ایران، تأکید بر نقش آمریکا و مسکوت نهادن موضوع وابستگی خاندان پهلوی به بیگانگان(به عنوان عامل اساسی استبدادی بودن این رژیم)، بارزترین آسیب‏های وراده بر این برنامه بوده است. با این وجود، اذعان برنامه‏سازان «داستان انقلاب» به حقایق مسلم انقلاب ایران از زبان مخالفین یا منتقدین جمهوری اسلامی، نیز قابل توجه و تأمل است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی‏نوشت‏ها
  ۱.عبدالرضا هوشنگ مهدوی(زیر نظر)، انقلاب ایران به روایت رادیو بی‏بی‏سی، تهران، انتشارات طرح نو، 1372، صص نه و ده.
  ۲.خدمتگزار تخت طاووس، خاطرات پرویز راجی(آخرین سفیر شاه در لندن)، ترجمه: ح.ا. مهران، تهران، انتشارات اطلاعات، 1382، چاپ یازدهم، ص 284 و 368.
  ۳.انقلاب ایران به روایت رادیو بی‏بی‏سی، در: http://www.irdc.ir/fa/book>29-5-88>
  ۴.مأموریت در تهران، خاطرات ژنرال هایزر، ترجمه علی‏اکبر رشیدی، انتشارات اطلاعات، 1387، چاپ پنجم، ص 29.
  ۵.انقلاب ایران به روایت رادیو بی‏بی‏سی، در: http://www.irdc.ir/fa/book>29-5-88>
  ۶.خدمتگزار تخت طاووس، ص 272.
  ۷.مأموریت در تهران، خاطرات ژنرال هایزر، ص 28.
  ۸.خدمتگزار تخت طاووس، ص280.
  ۹.انقلاب ایران به روایت رادیو بی‏بی‏سی، ص نوزده.
  ۱۰.همان، ص بیست.
 ۱۱.ع. باقی، تحریر تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران(مجموعه برنامه داستان انقلاب از رادیو بی‏بی‏سی)، تهران، تفکر، 1373، ص 14.
  ۱۲.همان، ص 22.
  ۱۳.همان، ص 14.
  ۱۴.همان، ص بیست و شش.
  ۱۵.همان، ص 21.
  ۱۶.همان، ص 306.
  ۱۷.همان، ص 45.
  ۱۸.همان، ص 65.
  ۱۹.همان، صص 171-170.
  ۲۰.همان، ص 24.

مهدی ابوالحسنی ترقی

 kimy68149@yahoo.com



نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی