ایثار و شهادت در سنجش تاریخ شفاهی

اقدام به برگزاری نشست‏های تخصصی در حوزه‏های مختلف علاوه بر این که موجب تبادل اطلاعات جدید و تمرکز بر مسائل جزئی می شود، بازخورد و اثرات مفیدی در حوزه‏های پژوهشی به همراه دارد. بررسی کارنامه انتشاراتی نشست‏های تخصصی تاریخ شفاهی طی دهه گذشته حاکی از آن است؛ مقالات منتشرشده به تأمين منابع و تجربیات ارزنده براي پژوهشگران کمک نموده‏اند.

نهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی با موضوع ایثار و شهادت در 18 اسفند ماه 1392 با مشارکت گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه اصفهان، سازمان اسناد و کتابخانه ملی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در تهران مرکز فرهنگی سید الشهدا(ع) برگزار شد. بانیان این نشست یعنی مرکز اسناد ایثارگران بنیاد شهید و امور ایثارگران و انجمن تاریخ شفاهی ایران با برگزاری این نشست اقدام ارزنده‏ای در جهت ثبت تاریخ‏نگاری جنگ با موضوع ایثار و شهادت کرده‏اند. مفهوم ایثار و شهادت از موضوعات مهم محسوب می شود که تاکنون برجسته‏سازی و به صورت علمی مورد واکاوی محققان قرار نگرفته بود. تا جایی که بسیاری از مداخل و موضوعات آن در طرح‏های تاریخ شفاهی دور از دید محققان این عرصه بوده است. برگزاری این نشست نقطه عطفی بود تا عموم پژوهشگران در ثبت تاریخ شفاهی ایثار و شهادت با جدیدت و بدور از هرگونه احساس دست به کار شده و به طور علمی موضوعات را مورد بررسی قرار دهند. برگزاری نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایثار و شهادت و انتشار مجموعه مقالات آن حاوی چند مطلب است. نخست این که در حوزه تاریخ شفاهی ایثار و شهادت تاکنون کار جدی که برگرفته از مقالات نویسندگان مختلف باشد منتشر نشده است. کتاب حاظر پاسخ مناسبی برای سؤالات محققان جهت بررسی تاریخ ایثار و شهادت است. ضمن سپاس از برگزارکنندگان نهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی بخصوص دبیر علمی این نشست جناب آقای علیرضا کمری که مفاهیم دفاع مقدس، ایثار و شهادت از علایق پژوهشی ایشان است، به بررسی چند نکته در این حوزه پرداخته می شود.

آیا برگزاری نهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی ایثار و شهادت و چاپ مجموعه مقالات پاسخگوی نیاز جامعه پژوهشی خواهد بود؟

انتشار این مجموعه و بیان دیدگاه‏های مختلف و تمرکز در موضوعات خاص موجب رشد و بالندگی و برخورداری از بینش و تفکر علمی می شود. به نظر می رسد نهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی به موضوعی اختصاص داشت که تاکنون در دنیا چنین مفاهیمی مورد غفلت واقع شده و یا این که چنین موضوعی منحصر به مرزهای ایران اسلامی است. زیرا روحیه ایثار و شهادت از صدر اسلام تاکنون زبانزد ایرانیان است.

با گذشت بیش از دو دهه از جنگ هشت ساله عراق علیه ایران و حضور رزمندگان در صحنه مبارزه و تجلی ایثار و شهادت در تفکر مشارکت‏کنندگان در جنگ، زمان آن رسیده است تا به صورت علمی در جهت و حفظ این میراث گرانبهای اسلامی دست به کار شده و در جهت انتقال مفاهیم اصلی جنگ به نسل آینده گنجینه‏های مهمی از خاطرات و تحلیل‏های تاریخ شفاهی ثبت و ضبط شوند.

تاریخ شفاهی ایثار و شهادت از مبانی تا مفاهیم آن هر کدام موضوع قابل توجه‏ای است که مراکز تاریخ شفاهی و نهادهای ذیربط بر اساس روش‏های علمی شروع به ثبت و نگارش آن نمایند. زیرا جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بیشتر از آن که در مفهوم جنگ به معنای مصطلح آن کاربرد داشته باشد، دارای بار و مفهوم معنوی در واژه‏های چون ایثار و شهادت است. اهمیت موضوع و وجود هزاران ایثارگر، رزمنده، شهید، جانباز و آزاده موجب شده تا به صورت علمی مفهوم ایثار و شهادت در مقالات نویسندگان مورد واکاوی قرار گیرد. هرچند مجموعه مقالات حاضر گام مهم و مؤثری در این زمینه است ولی اهتمام بیشتر به موضوع و تولید کتاب‏ها و مجموعه مقالات متعدد موجب دانش‏افزایی و رویکرد علمی به موضوع می‏شود.
مجموعه مقالات تاریخ شفاهی ایثار و شهادت را می توان در چند محور کلی مورد بررسی قرار داد. نخست مقالاتی که با رویکرد مفهوم و مبانی نظری ایثار و شهادت به رشته تحریر در آمده‏اند. دوم مقالات عینی و تجربی که ملهم از کار تاریخ شفاهی و بر مبنای طرح‏های تاریخ شفاهی شکل گرفته‏اند. سوم مقالاتی که نگاه آسیب‏شناسانه و انتقادی به موضوع دارند و چهارم مقالاتی که در زمینه‏های مختلف و یا کلی نگارش شده‏اند. از جمله نقاط قوت این مجموعه، اغلب نویسندگان درصدد هستند تا به صورت علمی و دانشگاهي مفاهیم مورد نظر را بررسی و تحلیل کنند.

با نگاهی گذرا به برخی از مقالات منتشر شده در کتاب «مجموعه مقالات نهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی» به برخی از مطالب مهم اشاره می شود. بهادر قیم، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز در مقاله جایگاه تاریخ شفاهی ایثار و شهادت در حوزه تاریخ نگاری معاصر ایران، به واکاوی ایثار و شهادت در تاریخ معاصر پرداخته و اهمیت تاریخ شفاهی را چنین بازگو کرده است. مطالب تاریخ شفاهی به این دلیل که مواد خام آن از مصاحبه با افرادی که در بطن حادثه بوده‏اند گرفته شده، برای نگارش تاریخ معاصر بسیار ارزشمند است (ص45) ضرورت توجه به تاریخ شفاهی ایثار و شهادت از دیدگاه نویسنده عبارتند از: نظام سیاسی کشور، جنگ تحمیلی، استمرار دشمنی استکبار جهانی با انقلاب اسلامی و این زمانی بودن اسناد و منابع. وی مهمترین مراحل فرایند تاریخ‏نگاری ایثار و شهادت را در دو مرحله قبل از تدوین و مرحله تدوین تقسیم بندی نموده است. و عواملی چون؛ علاقه، تخصص، صفات درونی نویسنده، آشنایی با مختصات تاریخ شفاهی، توانایی در جمع‏آوری و آنالیز اطلاعات، برخورداری از قوه هنر نویسندگی، بهره بردن از تمام منابع مرتبط، ویرایش متن، پرهیز از غلو، روان‏نویسی و به کارگیری اصل مقایسه را از جمله صفات پژوهشگر تاریخ شفاهی ذکر کرده است.

در مقاله‏ای دیگر سید ابوالفضل رضوی دانشیار گروه تاریخ دانشگاه خوارزمی ضمن بررسی جایگاه تاریخ شفاهی در احیای گفتمان اخلاقی جنگ چنین نوشته است: «باید پژوهش‏های شفاهی‏نگاران در خدمت پاسخگویی به نیاز‏های موجود جامعه باشد و بخشی از مشکلات موجود را برطرف کند. گفتمان اخلاقی دهه‏ی اول انقلاب که در دوره هشت ساله‏ی جنگ تحمیلی تثبیت شده بود و بر اساس سه مؤلفه‏ی مقاومت، ایثار و شهادت برای نسل اول انقلاب کارآمد بود، در دو دهه اخیر کم فروغ شده. تاریخ شفاهی به عنوان وجهی از دانش تاریخ که بنابر ماهیت و کارکرد خویش مطالعه‏ی تاریخ معاصر را پاسخ گویی به نیازها و مسائل زمانه‏ی کنونی را در دستور کار دارد... می‏تواند برای جامعه کنونی مفید باشد.»(ص127) در ادامه نویسنده با بررسی ماهیت و چیستی جنگ از دیدگاه فلاسفه به وجوه مثبت و منفی جنگ پرداخته است.
مقاله «نقش آموزه‏های دینی یک دهه از انقلاب در شکل گیری مولفه‏های ایثار و شهادت رزمندگان» به قلم ولی الله مسیبی قمبوانی، دانشجوی دکترای تاریخ محلی دانشگاه اصفهان، از دیگر مباحث کتاب تاریخ شفاهی ایثار و شهادت است. با شروع جنگ عراق علیه ایران گروه عظیمی از مردم، به ویژه جوانان از تمام علایق و وابستگی‏های مادی خود گذشتند و بر اساس آموزه‏ها و اعتقادات دینی، مذهبی و ملی خود از کشور دفاع کردند. نویسنده به چگونگی شکل‏گیری شخصیت اعتقادی رزمندگان اسلام در یک دهه قبل از انقلاب با بهره‏گیری از متون تاریخی و حافظه‏ی تاریخ در قالب تاریخ شفاهی پرداخته است. وی معتقد است؛ سخنرانی روحانیون، معلمان و مدارس، نهادهای آموزشی و تربیتی، کتاب‏های درسی، آموزه‏های اسلامی همچون جهاد و شهادت از عوامل اصلی و مؤلفه‏های شکل‏گیری ایثار و شهادت هستند.

مریم توسلی کوبانی در مقاله‏ای با عنوان «تاریخ شفاهی ایثار گران گمنام» به موضوعی مهم پرداخته است که تاکنون دور از دید پژوهشگران بوده است. در واقع وجود یک جانباز یا ایثارگر علاوه بر این که خودش با مشکلاتی مواجهه است، افراد خانواده‏اش همچون؛ پدر و مادر، همسر و فرزندان هم از مشکلاتی برخوردارند. نویسنده با طرح پرسش آیا ایثارگری محدود و منحصر به زمان جنگ است؟ به طرح موضوع پرداخته و معتقد است: در تحقیقات تاریخی مربوط به دفاع مقدس به ایثار و فداکاری و جانفشانی خانواده‏ی جانبازان کمتر توجه شده است. زندگی با جانبازان، نقش روحی و عاطفی و اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی خانواده جانباز از مواردی است که در این مقاله با مصاحبه و منابع مکتوب مورد بررسی قرار گرفته است.

از دیگر مقالات منتشرشده در این مجموعه می‏توان به موضوع ظرفیت‏های تاریخ شفاهی زنان یاری گر تاریخ نگاری انقلاب اسلامی و دفاع مقدس به قلم شکوه‏السادات سمیعی اشاره نمود. نویسنده با مطالعه جزئیات زندگی چند تن از زنان زندانی سیاسی، همسران شهدا و زنان اسیر در جنگ تحمیلی با استفاده از مصاحبه و مکتوبات به تحلیل موضوع پرداخته است. ایجاد فضای مطمئن و ایمنی برای بیان خاطرات زنان، تمرکز بر جذب و مصاحبه با زنان پرچم دار و پیشکسوت در مبارزه و دفاع، ضرورت شناسایی و معرفی بانوان فعال و ثبت آن در تاریخ و رویکرد به بررسی و حل مسائل و... مواردی برای ثبت و انتشار خاطرات زنان است.

رحیم روح‏بخش و فریده حشمتی در مقاله‏ای مشترک با عنوان «طرح تاریخ شفاهی وزارت آموزش و پرورش در دفاع مقدس» با ارائه طرحی به اهمیت موضوع پرداخته‏اند. وجود 36 هزار دانش‏آموز شهید و 4 هزار معلم شهید و ایثارگر نشان‏دهنده نقش و اهمیت تاریخ شفاهی آموزش و پرورش در دفاع مقدس است. بسیاری از یادمانده‏ها و خاطرات دست‏اندرکاران آموزش و پرورش دفاع مقدس در آستانه فراموشی هستند. بنابراین، ثبت آنها می‏تواند مقدمه‏ای در جهت حفظ و احیای ایثار و شهادت در این سازمان باشد.
«کاربرد روش تحقیق پدیدارشناسی در تاریخ شفاهی شهادت؛ تبیین امکان و ضرورت» مقاله مشترک حمید ژیان‏پور و دکترابوالفضل حسن‏آبادی است. نویسندگان با ارائه موضوعی جدید پژوهشگران عرصه تاریخ شفاهی را با روش تحقیق پدیدارشناسی و تبیین آن در مصاحبه‏های تاریخی شفاهی آشنا کرده‏اند. نویسندگان این مقاله معتقدند توجه دادن پژوهشگران تاریخ شفاهی به شیوه‏های جدید مصاحبه و چگونگی نگرش نو در استنتاج داده‏ها از طریق پدیدارشناسی تاریخ شفاهی ایثار و شهادت موضوعی جدید است که تاکنون کار نشده است.

«درآمدی بر روش شناسی در تاریخ شفاهی دفاع مقدس» نوشته دکتر مهدی ابوالحسنی‏ترقی از دیگر مقالات منتشر شده در کتاب تاریخ شفاهی ایثار و شهادت است. نویسند در یک نتیجه‏گیری معتقد است: نهاد جنگ با کارکردهای متنوع اجتماعی، فرهنگی، تربیتی و آموزشی نیازمند تحقیق و بررسی علمی است. مصاحبه از جمله روش‏های تحقیق پیمایشی در گردآوری اطلاعات لازم است. در این میان، مصاحبه‏های تاریخ شفاهی علاوه بر تضمین رعایت اصول اخلاقی تحقیق اجتماعی، قادر است آسیب‏های احتمالی پیش روی را برطرف کند. تاریخ شفاهی، مشارکت داوطلبانه و آگاهانه راوی، رضایت و همکاری او را در مسیر تحقیق تضمین می‏کند.

خانم فائزه توکلی با بررسی «پارادایم ایثار و شهادت با تکیه بر تاریخ شفاهی شهدای دفاع مقدس» به چارچوب‏های تاریخ شفاهی در این زمینه پرداخته است. ایشان ضمن تبیین فرهنگ شهادت از دیدگاه پارادایمی به موضوع تفکر فرهنگ شهادت در طول هشت سال جنگ تحمیلی می پردازد و معتقد است: «پارادایم ایثار به رزمندگان قدرت تجزیه و تحلیل بحران‏های انسانی را در شرایط جبهه و جنگ، با تمسک به دعا و نیایش آموخت. تاب‏آوری رزمندگان درباره مسائل پیچیده و غامض جبهه، زمینه خودشکوفایی آنان را رقم زد.»(ص355)

مواردی همچون عملیات بیت‏المقدس، هر شهید یک شاخص، طراحی بسته‏های سؤال، کودکان شفاهی‏نگار، آسیب‏شناسی تاریخ شفاهی ایثار و شهادت و... به عنوان بخشی دیگری از مجموعه مقالات تاریخ شفاهی ایثار و شهادت هستند. نقد و تحلیل متن‏های ایجاد شده از طریق تاریخ شفاهی می‏تواند راهکار مناسبی برای پژوهشگران باشد. برجسته نمودن ایثار و شهادت از طریق مصاحبه‌های تاریخ شفاهی می تواند اقدام مؤثری باشد و به صورت مجزا به این موضوع پرداخته شود. با ارايه طرح‌های تاریخ شفاهی مرتبط با ایثار و شهادت می‌توان آن را برجسته و موضوعات متنوعی را مطرح نمود. قلمرو پژوهش پیرامون ایثار و شهادت گسترده و دارای مداخل متنوعی در ابعاد سیاسی- فرهنگی و اجتماعی است. محقق تاریخ شفاهی می تواند از طریق دسترسی به اسناد و مصاحبه با همرزمان و سایر افرادی که آگاهی کافی راجع به موضوع دارند به ابعاد شخصیتی شهدا بپردازد. در مصاحبه تاریخ شفاهی به خاطر دامنه اطلاعات مصاحبه کننده متن تولیدشده از مصاحبه بخشی از تاریخ خواهد بود. دیده‌های راویان از شهادت، اطلاعات خانواده شهید (اعم از پدر، مادر، همسر و فرزندان)، دوستان و همکلاسی‏ها و...می‌توانند سرفصل‌هايی برای تدوین طرح‌های تاریخ شفاهی باشند. این موضوع کمک می‌کند تا شخصیت واقعی شهدا ارائه شود. در واقع با بررسی هر یک از خاطرات منتشر شده و تمرکز در موضوع ایثار و شهادت چنین نتیجه گرفته می شود، آن گونه که شایسته است این مفاهیم در خاطرات منتشرشده منعکس نشده‏اند. بنابراین، نهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی این فرصت فراهم کرد تا نگاه جدی و تفکر جدیدی نسبت به این مسئله به وجود آید. هرچند کتاب حاضر به طور معمول توانسته است به گوشه‏ای از تاریخ شفاهی ایثار و شهادت بپردازد. ولی تعداد فراوانی از موضوعات دور از دید نویسندگان بوده و پژوهش‏های جدیدی را می‏طلبد. آرمان‏ها و آرزوها بخشی دیگر از مسائلی است که محققان تاریخ شفاهی با انجام مصاحبه‏های فعال می‏توانند به ابعاد مهم شخصیتی شهدا دست یابند. نگاه جدی به مقوله ایثار و شهادت در نهمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی موجب شده تا مجموعه مقالات حاضر پاسخی به انبوه سئوالات پژوهشگران و محققان این عرصه داشته باشد.