در رثای دکتر صادق آئینه‌وند
در میان شناسانندگان و کوششگرانِ اندک‌شمارِ ادبیات دینی/ ادبیات اسلامی/ ادبیات شیعی، نام دو تن از پیشگامانِ ادب و اندیشه شایسته‌ی یادآوری است؛ نخست استادِ بی‌همتا محمدرضا حکیمی است و دیگر شادروان دکتر صادق آئینه‌وند. در این باب استاد حکیمی را کتابی است با عنوان «ادبیات و تعهد در اسلام» که به سال 1356 در 381 صفحه منتشر شد و پس از انقلاب در چند نوبت بازچاپ گردید و به دست خواهندگان رسید. اغراق نیست اگر گفته شود شناخت مبادی و مبانی ادبیات انقلاب اسلامی، خاصّه بر پایه‌ی نگرشِ دینی، مستلزم رجوع و ارجاع و توغل در محتوا و مندرجات این اثر است.
اما پس از استاد حکیمی، مرحوم صادق آئینه‌وند با نگارش کتاب «ادبیات انقلاب در شیعه»* در نیمه‌ی سال 13۵۸، ضمن معرفی شماری از شاعران متعهد شیعی در قرون نخستین اسلامی و ترجمه‌ی سروده‌های آنان از عربی به فارسی، طرحی از یک پژوهش ادبی و «انقلاب فرهنگی و نمایشگاهی از فضیلت انسانی را در نبرد پیکارگران خطه‌ی آزادی با ستم و فقر و نابرابری» ترسیم و عرضه کردند. از آن هنگام استاد آئینه‌وند به سبب علاقه‌مندی و اعتقاد به بن‌مایه‌هایِ ارزشی ادب شیعه و به دلیل آگاهی از تاریخ اسلام و ادبیات عرب، اهتمام به شناسایی ادبیات انقلاب، در مفهوم دینی و انقلابی آن را در بخشی از اظهارات شفاهی (مصاحبه‌ها و سخنرانی‌ها) و مکتوبات خود تداوم بخشیدند. از آن جمله، به نظر می‌رسد دو کتاب «ادبیات سیاسی تشیع» و «سلسله قیام‌های شیعه»، چاپ‌شده در سال 1387 در ادامه‌ی نگرش تاریخی ادبی، ادبی تاریخی و البته دین‌مدارانه و متعهدانه‌ی استاد به قلم آمده باشد. مشخصاً جوابیه‌ی استاد آئینه‌وند به اقتراح کیهان فرهنگی (ویژه‌ی اندیشه، ادبیات و هنر انقلاب ـ بهمن‌ماه 1371)، به‌ویژه مقاله‌ی «ادب مقاومت و توسّع آن» (کیهان فرهنگی دی‌ماه 1370) و چند مقاله‌ی دیگر که در کتاب «پژوهش‌هایی در تاریخ و ادب» بازچاپ شده است تعلق خاطر مؤلف را به ادبیاتِ تاریخی و ادب انقلابیِ شیعه و تشیع نشان می‌دهد.
جدیدترین/ اخیرترین اثری که نگارنده‌ی این سطور از چند و چون نگارش و متن آن خبر دارد و بیانگر رأی و نظر استاد آئینه‌وند راجع به ادبیات و ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس است، پیشگفتار بر کتاب دوجلدی «پژوهش‌نامه‌ی ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس» تألیف دکتر غلامرضا کافی است (شهریور 1393). تأمل در عبارات و مفاد این پیشگفتار معلوم می‌دارد استاد آئینه‌وند همزمان با وقوع انقلاب اسلامی و پس از نگارش کتاب دوجلدی ادبیات انقلاب در شیعه، همواره تا پایان حیات نه چندان بلند، اما مؤثر و پرثمر خود به رابطه‌یِ مصداقی و مفهومی میان ادبیات و تاریخ و انقلاب اسلامی می‌اندیشیده‌اند. از این‌رو در پیشگفتار کتاب مذکور آورده‌اند: «آن‌چه برای ما محوری و نقطه‌ی توجه است، بحث ارتباط دینی این انقلاب به صدر اسلام و فرهنگ و مبادی ارزشی شیعه است که به بیانی می‌توان گفت، ادبیات انقلاب اسلامی از جان‌مایه و بُن اندیشه‌هایِ شاعران و ادیبان شیعه بهره جُسته است. تقریباً باید گفت که موضوعات و محورهایِ ادبیاتِ شیعه در ادبیات انقلاب اسلامی جلوه‌گر است. ادبیات شیعه از حیث مضمون و محتوا با ادبیات دیگر فرقه‌ها و احزاب اسلامی متفاوت است... ادبیات انقلاب اسلامی، مکتبی از رویکرد ادبی عصر حاضر است که از خرداد سال 1342 آغاز می‌شود و با جنگ تحمیلی اوج می‌گیرد و در بحران‌ها و حوادث پیش‌آمده به تصویر حالات انقلاب، شهیدان، مردم و بیان آرمان‌ها می‌پردازد.»
بر اساس اطلاعات مندرج در پایگاه خبری (سایت) شخصی دکتر آئینه‌وند در دانشکده‌ی علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس تا فروردین سال 91، 96 مقاله 35 کتاب (تألیف، ترجمه، مجموعه) 100 سخنرانی و 120 مصاحبه از وی گزارش شده است، بدیهی می‌نماید در صورت فراهم‌شدن فهرست‌واره‌ی کامل آثار بر جای مانده (اعم از چاپ و انتشاریافته و منتشرنشده) مؤلف می‌توان به چشم‌انداز دقیق‌تری از آثار آن مرحوم دست یافت. با توجه به تأسیس رشته‌ی ادبیات پایداری و دفاع مقدس در برخی از مراکز آموزش عالی و اهتمام برخی نهادها و مراکز مطالعاتی پژوهشی به بازشناسی پیشینه و پشتوانه‌ی ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، به نظر می‌رسد بازیابی و بازشناسی جامع آثار مرحوم دکتر آئینه‌وند در موضوع مدنظر، موضوعیت، بلکه ضرورت دارد. انجام این پژوهش علاوه بر دست‌یاب کردن سیر اندیشه‌ی مؤلف و تلقی وی از ادبیات انقلاب اسلامی ـ و حتی جنگ/ دفاع مقدس، در تحقق طرح‌های مطالعاتی که ذیل مبانی نظری ادبیات پایداری از آن یاد می‌شود بسیار سودمند خواهد بود و به پاره‌ای از مسئله‌ها در حوزه‌ی مطالعاتِ ادبی مُعاصر پاسخ خواهد داد. امید آن‌که استادان رشته‌ی ادبیات پایداری و دفاع مقدس اقدام در این زمینه را وجهه‌ی همت سازند و لااقل در حد طرح تألیف یک یا چند پایان‌نامه‌ی تحصیلی دانشجویان مستعد و علاقه‌مند را بر انجام این مهم برانگیزند و یاری کنند. خداوند آن درگذشته را قرین رحمت واسعه‌ی خویش گرداند و از روزیِ نزد خود بهره‌مند فرماید.
* مجلد اول کتاب ادبیات انقلاب در شیعه در مرداد ماه 59 و مجلد دوم آن در بهار سال 62 به شمارگان هر مجلد 10000 نسخه از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی چاپ و منتشر شد.
علیرضا کمری
