مردی از جنس سیاست
در بین کتابهایی که این روزها تحت عنوان تاریخ شفاهی به بازار کتاب راه پیدا میکنند، کمتر اثری را میتوان یافت که از حیث استانداردهای پذیرفته شده، قرابتی با تاریخ شفاهی داشته باشد. کتاب «انقلاب و دیپلماسی در خاطرات سیدمحمد صدر»، به کوشش محمد قبادی، از جمله کتابهایی است که جدای از سلامت ساختاری، حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره وقایع انقلاب اسلامی و سالهای ابتدایی پس از انقلاب در بدنه حکومت است.
یکی از ویژگیهای بارز این اثر، بازگویی رویدادهای مهم انقلاب و سالهای ابتدایی جنگ تحمیلی از زبان دیپلماتی است که از نزدیک شاهد آن رویدادها بوده و تا اندازهای در برخی تصمیمگیریها و اتفاقات مشارکت داشته است. در نظر گرفتن این نکته که بسیاری از شاهدان آن وقایع یا به شهادت رسیده یا به هر گونه، دیگر در بین ما نیستند، اهمیت این خاطرات را دو چندان میکند.
کتاب حاضر دربردارنده خاطرات سیدمحمد صدر از تولد تا پایان دوره مدیرکلی سیاسی اروپا و آمریکا در وزارت امورخارجه در سال 1364 در هفت فصل تنظیم شده است. خاطرهگو در همان نخستین صفحات فصل اول، به معرفی خود پرداخته و شمهای از زندگینامه خود را تا حال بازگو میکند. بدین ترتیب خوانندهای که هیچ سابقه ذهنی از صاحب اثر ندارد، ظرف چند دقیقه با خاطرهگو آشنا شده و می تواند با تکیه بر اطلاعات مفیدی که در ابتدای کتاب دریافت کرده، سایر خاطرات را بر پایه و اساس محکم و سنجیدهای بنا کند.
در فصل دوم، خواننده با فعالیتهای سیاسی دوران دانشجویی سیدمحمد صدر آشنا شده و از فضای سیاسی حاکم بر مراکز آموزش عالی، عملکرد ساواک در دانشگاهها و فعالیت تشکلهای سیاسی و گروههای مبارز دانشجویی در سالهای پایانی حکومت پهلوی آگاه میشود.
فصل سوم به آشنایی خاطرهگو با سازمان مجاهدین خلق و ارتباطش با دو تن از اعضای شاخص سازمان یعنی محمدحسین اکبری آهنگر و محمد حیاتی اختصاص دارد که خواننده ضمن خواندن این خاطرات با نقطه نظرات، سیاستها، خط مشی و سیره مبارزاتی سازمان بیشتر آشنا خواهد شد.
فصل چهارم به خاطرات سربازی و متعاقب آن به رویدادهای مهم دو سال آخر حکومت پهلوی، مانند تظاهرات هفده شهریور 57 و نیز ربایش امام موسی صدر و تلاشهای بینتیجه جمهوری اسلامی برای بازگرداندن وی از لیبی در زمان ریاست جمهوری سيد محمد خاتمی میپردازد.
خاطرهگو در فصل پنجم به بیان خاطرات خود، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی پرداخته و تحلیلی از جریان انتخاب مهندس بازرگان، فضای سیاسی دانشگاهها و سهم خواهی سران سازمان مجاهدین به مخاطب می دهد.
فصل ششم تحت عنوان دولت شهید رجایی به شروع فعالیت خاطرهگو در زمان نخستوزیری شهید رجایی اختصاص دارد. در این بخش مطالبی نیز در خصوص نحوه انتخاب بنیصدر برای ریاست جمهوری، اختلافاتش با شهید رجایی، موضعگیریهای داخلی و خارجی نخستوزیر و شیوه عملکرد شهید رجایی در زمان تصدی نخستوزیری عنوان شده است.
فصل آخر کتاب که مفصلترین فصل آن نیز به شمار میرود به فعالیت سیدمحمد صدر در وزارت امور خارجه در سمت مدیرکلی اروپا و آمریکا اختصاص دارد. دو قارهای که برقراری روابط خارجی و تعاملات سیاسی با آنها بعد از انقلاب، بسیار حائز اهمیت بود. هر چند ایران بعد از پیروزی انقلاب و شروع جنگ، روابط گستردهای با کشورهای این دو قاره نداشت، اما کنشها و واکنشهای سیاسی در قبال آن کشورها بسیار حساس و بغرنج بود. در این بخش خاطرهگو علاوه بر چگونگی ورود به وزارت امورخارجه، درباره تعیین سیاستگذاری، تشریفات، روابط دیپلماتیک در ارتباط با جنگ تحمیلی، فرار بنیصدر، روابط ایران با شوروی، انگلیس، آمریکا و کشورهای بلوک شرق مطالب درخور توجهی بازگو میکند که خواندن آن میتواند تصویر روشنی از روابط دیپلماتیک ایران با سایر کشورها، در آن مقطع حساس تاریخی، در ذهن خواننده ایجاد کند.
از دیگر ویژگیهای این اثر، توضیح پاره ای از رویدادها و معرفی شخصیتهایی است که خاطرهگو لابلای خاطراتش از آنها نام برده یا به آنها اشاره میکند. این توضیحات که به شکل پاورقی توسط تدوینگر کتاب آورده شده، حاوی نکات مفیدی است که باعث ارتباط عمیقتر خواننده با خاطرات و حوادث شکل گرفته در بطن تاریخ انقلاب می شود.
در بخش ضمایم کتاب، محقق، به معرفی منابعی که در تدوین از آنها بهره برده، پرداخته و متعاقب آن، چند برگ از اسناد ساواک در خصوص احضار و بازجویی خاطرهگو و عکسهایی از دوران کودکی سیدمحمد صدر را تا حال، در معرض دید خواننده قرار میدهد.
انقلاب و دیپلماسی در خاطرات سیدمحمد صدر، هر چند از منظر تاریخ شفاهی، اثری در خور اعتنا و مطابق با استانداردهای خاطرهنویسی است، اما شاید در برآوردن توقعات مخاطبانی که به دنبال شنیدن ناگفتههای جنگ و انقلاب اسلامی از زبان سیدمحمد صدر هستند، نتوانسته ظاهر شود. دیپلماتی با چنین پیشینه خانوادگی و سیاسی که قبل از انقلاب همواره در جریانهای سیاسی کشور حضور مؤثر داشته و بعد از انقلاب در بدنه حکومت، مهرهای نسبتاً شاخص به شمار می رفته، مسلماً حرفهای تازه و بکری برای گفتن دارد. البته بر گوینده خاطره و تدوینگر هرجی نیست؛ چرا که از یک سوممکن است برخی مطالب، به دلیل رعایت مسائل امنیتی و حفظ روابط دیپلماتیک، قابل بازگویی نباشند و از سویی دیگر اثبات مدعا منوط به انتشار اسناد و مدارک وزارت امورخارجه است تا صحت و سقم آن بر خواننده معلوم شود که با توجه به مقررات طبقه بندی اسناد، دسترسی به این اسناد تا به امروز میسر نشده است.
با توجه به نقطه پایانی خاطرات سیدمحمد صدر، کتاب انقلاب و دیپلماسی را میتوان جلد نخست مجموع خاطرات وی به شمار آورد و گمان می رود در ادامه این پژوهش، چندین جلد دیگر که در بردارنده خاطرات ایشان از سال 1364 تاکنون باشد، طی سالهای آتی به طبع برسد. امید است که با توجه به سابقه ذهنی و آگاهی پژوهشگر این کتاب، سایر مصاحبهها و تدوین بخشهای دیگر خاطرات این دیپلمات کهنه کار نظام، توسط محمد قبادی جمع آوری و در اختیار علاقهمندان قرارگیرد.
ناصر زاغری تفرشی
