بین دوشهر كلات نادر و درگز منطقه ای سرسبز با مردمانی خونگرم زندگی می كنند كه از گذشته شغل شان دامداری و كشاورزی بوده است. دره سرسبز لایین(2)  كه در برگیرنده چندین پارچه آبادی است از دامنه رشته كوه های سربه فلك كشیده هزارمسجد شروع و به منطقه مرزی به نام سنگدیوار ختم می شود. در تاریخ های محلی و شفاهی حكایتهای جالب، شنیدنی و قابل تأملی از مرزبانی این مردم در سینه ها نهفته است. اگر از قله هزار مسجد خط فرضی در امتداد شمال ترسیم كنیم با دو دره سرسبز مواجهه می شویم كه مهمترین آبادی آن چهاراه و خاكستر(3)  به عنوان دو آبادی مهم هستند كه در حصار كوهها پنهان شده اند. این دو آبادی در گذشته نقش مواصلاتی قابل توجه ای در مبادلات تجاری منطقه داشته اند. و دره دوم روستاهایی به نام لایین كهنه و بابا رمضان در آن واقع است. روستای قدیمی لایین كهنه با داشتن آثار قدیمی چون حمام، مسجد، قبور تاریخی، اجاق سید مظلوم و سنگ نوشته برای پژوهشگران مهم است. تنها سنگ نوشته این منطقه حکم آقا لر بیگ است که با موضوع تذكر به اهالی منطقه راجع به مقدسات، به خصوص ممانعت از نواختن ساز در مراسم است. قدمت این سنگ نوشته به بیش از یكصد و ده سال پیش می رسد. این دره خوش آب و هوا و باصفا مكانی مفرح برای مسافرانی است كه تعطیلات آخر هفته را در دل طبیعت می گذرانند، و از قطب های گردشگری محسوب می شود. بخصوص روستای بابا رمضان با داشتن زیارتگاه، مكانی برای برآوردن حاجات مردمان منطقه است. در تقاطع این دو دره روستای رباط قرار دارد. پس از آن روستاها به صورت خطی در مسیر رودخانه لایین سو(4)  واقع شده اند. اولین نشانه های اسكان مردم در دشت در لابه لای كوهها نمایان است. غارها و كنده كاری روی كوه های عزیز آباد حكایت از تاریخ گذشته منطقه است. پس از آن روستای احمد آباد و سپس آبادی بزرگ لایین نو قرار گرفته اند. پس از اینكه تهاجم ترکمن ها به مرزها كاسته شد مردم به فكر استفاده از دشت برای كشاورزی شدند. زیرا دشت سرسبز مكانی حاصلخیز برای كشت گندم، جو، پنبه وسایر محصولات كشاورزی بود.

روستاهای حاجی آباد، رجب آباد، كریم آباد و آخرین نقطه سنگدیوار اتمام آبادیهای دره لایین را رقم می زنند. آب رودخانه لایین پس  از مشروب كردن وعبور از مزارع  كشاورزی كه اغلب به كشت برنج صدری بلند اختصاص دارند وارد دشت تركمنستان شده است. یكی از قدیمی ترین اسناد راجع به این رودخانه مسأله تقسیم آب  است كه تحت عنوان سواد پروتكل آبهای كلات بین ایران و نماینده روس در شعبان1321ه ق منعقد شده است. در این پروتكل به نكاتی همچون كشت محصولات و نحوه تقسیم آب اشاره شده است.(5)  مردمانی كه در مسیر رودخانه به سر می برند از كردهای کرمانج می باشند كه به زبان كرمانجی(Kurmancî) تكلم دارند. و شیعه مذهب هستند. مهمترین قبایل كرد زبان منطقه عبارتند از: صوفیانلو، باج خوانلو، شیخوانلو، زیدانلو و... ضمن اینكه تركها و فارسها هم گروه اندکی از مردمان این منطقه را تشكیل می دهند.

مردم منطقه بواسطه شغل دامداری از اواسط اردبیهشت ماه به مناطق سرسبز و صعب العبور هزارمسجد كوچ می كنند تا در هوای مطلوب بهاری به شغل دامداری بپردازند. مهمترین مناطق كوچ عشایر مكانهای چون النگ، كژدره، عربچاه، آوه دریژ، هزارمسجد و.... می باشد. طبیعت زیبا و وجود درختان ارس، مرخ، پسته، گیاهان داروئی، حیات وحش با حیواناتی چون پلنگ، آهو، خوك و...كلكسیونی از زیبایی های خلقت در این نقطه نمایان كرده است.

مراسم عروسی
ازدواج در بین ساکنان دامنه های شمالی هزار مسجد مسئله ای مهم و تداعی روحیه شاد زیستن  است. در گذشته همین كه جوانان می توانستند به استقلال نسبی برسند پدر و مادر و خویشان به فكر انتخاب شریك زندگی وی می افتادند. از بین دختران اقوام و آشنایان فردی را انتخاب و مقدمات ازدواج فراهم می كردند. بنابراین بزرگان قوم كه" ایلچه" می گویند برای خواستگاری رسما به منزل پدر عروس می روند. مراسم خواستگاری معمولا شبها انجام می شد و در این مراسم  پس از اینكه طرفین به توافق رسیدند مقدمات شیرینی خوری فراهم می شود. در صورتی كه پسر توانایی انجام مراسم عروسی نداشت، یكی از رسومی كه در گذشته متداول بود فراری دادن عروس بوده است كه در فرهنگ عامیانه به نام"رواندن "مشهور است. این رسم بدین نحو است كه داماد پس از قول و قرار های كه از طریق یكی از بستگان با عروس می گذاشت در مکانی مشخصی منتظر عروس می ماند. هر دو نفر با اسب یا پیاده از آن روستا فرار می كردند و در روستایی دیگر (خانه دیگر اقوام)ساكن می شدند و سپس از لحاظ شرعی مراسمات برگزار می شد وپس از آنکه رضایت خانواده ها جلب شد مختصر مراسم عروسی انجام می شد.

اما در صورت كه خواستگاری رسمی انجام می شد، بحث باشلق- قلند (شیربها، مهریه) بود كه معمولا یا پول رایج آن زمان، و یا چند راس گاو، گوسفند و در مواردی قطعه زمینی به این امر اختصاص می دادند.

شیرینی خوری مراسمی است كه دختر و پسر به صورت رسمی با همدیگر ازدواج می كنند. در شب شیرینی خوری مراسم قند شكن انجام می شد. طبق این رسم یكی از بزرگان مجلس به منظور شادباش و مباركی دو كله قند در یك لحظه به هم می زد و قندها می شكست و حاضران درمجلس به داماد تبریك می گفتند. یعنی شكستن كله قند جزئی از مراسم ازدواج تلقی می شود. شعر كرمانجی یادآور این مراسم است.

ایشو چنده ایشو چنده                        وره بشكن كله قنده
 Îşev Çende  Îşev Çende                   were bêşkin kele qende

در گذشته مراسم عروسی تقریبا سه شبانه روز طول می کشید كه دو روز اختصاص به میهمانان و عموم مردم داشت. یك هفته مانده به عروسی مردی سوار بر اسب با پارچه ای پر از آبنبات و شیرینی از اول روستا خانه به خانه می رفت و مردم را برای روز تعین شده دعوت به عروسی می كرد. معمولا افرادی كه از وضعیت اقتصادی مطلوبی برخوردار بودند روستاهای مجاور را هم دعوت می كردند.
 از زمانی كه به یاد دارم عروسی ها در فصل پائیز شروع می شدند. بعد از آن عده ای با تبرهای تیزمشغول تهیه هیزم می شدند. در سوی دیگر یك روز مانده به عروسی زنان مشغول پخت نان محلی بودند. یك شب مانده به عروسی عده ای از افراد كه قادر به كمك كردن و كار می باشند دعوت شده و تقسیم كار می شود هر كسی مسئول كاری است.
در عروسی، كه اصطلاحا به آن" قولغ كار" می گویند.لباسی كه زنان می پوشند از نظر اسلامی كاملا پوشش یك زن مسلمان است و از چندین قسمت تشكیل شده است. پاچه یا شیلوار بصورت دامنی بزرگ كه حاشیه های آن با هنرهای دستی بصورت ماهرانه تزئین شده. نیم تنه لباسی نسبتا بلند كه تا روی زانو است وقسمت جلوی این لباس با دستان زنان هنرمند دارای نقش و نگارهای قابل توجهی است. شال كه بر سردارند."چنگه" كه مملو از سكه های قدیمی است به وسیله دو چنگگ در بالای سر قرار می گیرد. "پیست" لباسی است كه قسمت های جلو آن پوشیده از سكه های قدیمی است. جوراب محلی و كفش از دیگر مواردی است كه زنان در مراسم عروسی می پوشند.

از نزدیكی های ظهر روز اول عروسی دسته دسته مهمانان می رسند همه مشغول كار هستند. میهمانان بخصوص خانمها با كادوهای چون قند،روغن، برنج، پول و...به صاحب مجلس تبریك می گویند. مراسم عروسی به صورت رسمی بعد از نهار انجام می شود نخست عده ای از بزرگان وسایلی كه داماد برای عروس خریده است به خانه پدر عروس می برند تا فردای روز دیگر همراه عروس به خانه داماد حمل شود.
"عاشق"، دهل، سورنا و قوشمه از آلات موسیقی مقامی در جشن عروسی می باشند. ضمن اینكه دوتار، كمانچه هم در برخی از موارد استفاده می شوند. نكته جالب توجه در موسیقی مقامی این منطقه یا آهنگها رزمی هستند و یا اینكه برگرفته از فرهنگ و تاریخ منطقه هستند و اصولا مبارزات و مجاهدت های برخی از سرداران در قالب نت های موسیقی نواخته می شود. سورنا زن با مهارت خاصی ساعتها به نواختن می پردازد و دهل چی هم با كوبیدن برطبل مردم را دعوت به عروسی می كند.

اولین مراسم عروسی حمام بردن داماد است. در گذشته حمام ها عمومی بودند، آن روز حمام اختصاص به داماد داشت. عده ای از جوانان به همراه براكه (ساقدوش) داماد را تا حمام بدرقه می كردند. صدای هلهله ورقص فضای روستا می گرفت. روی سر جوانان، لباس دامادی و لباس ساقدوش همراه جعبه شیرینی در مجمه ها قرار داشت. پس از استحمام داماد را به خانه براكه می بردند. (انتخاب براكه یا ساقدوش بدین نحو است كه پدر و مادر زمانی كه بچه هایشان كوچك هستند فردی كه هم سن و سال کودکشان است با موافقت دیگر خانواده به عنوان براكه انتخاب می كنند) درمنزل براكه مراسم رقص های محلی و مراسم پوشیدن لباس دامادی انجام می شد.

داماد و براكه، لباس و كفش نو می پوشند و بروی دوش داماد لباسی قرمز رنگ به نام "دون" قرار می دهند. پس از اینكه داماد لباسهایش را پوشید مراسم روبوسی و تبریك توسط افرادی كه در مراسم وجود دارند انجام می شود. همراهان داماد با كادوهایی كه خانواده براكه گذاشته است به خانه داماد بر می گردند. این كادوها اغلب مواد غذایی چون برنج، گوشت، روغن، چای، انواع پشتی و... است.

 
در خانه پدر عروس هم مراسم مشابه ای انجام می شود. زنان و دختران گرد عروس جمع شده و با شادی مقدمات عروسی فراهم می كنند مراسم حمام و خانه "دستخواه" (ساقدوش عروس) انجام می شود.

در حین مراسم عروسی رقص كه برگرفته از حركات رزمی است در بین مردان و زنان به صورت جداگانه انجام می شود. كه این حركات دسته جمعی را"گووند" می گویند. معمولا آهنگهایی كه برای زنان نواخته می شود خیلی سنگین است با قرار گرفتن كف دو دست در مقابل این حركات ادامه دارد و دو قرصه را تشكیل می دهد. مردان با آهنگهای اناركی، دوقرصه تند وچوب بازی حركات به نمایش می گذارند.

كم كم شب می رسد آن زمان كه برق نبود از هر سو مردم با چراغ توری به مجلس عروسی می آمدند تا در روشن شدن محیط كمك كرده باشند. همچنین در محوطه ای كه میهمانان در حال رقص یا تماشا هستند، آتش هایی روشن می كردند و جوانان در اطراف این آتش می رقصیدند. ساعت هشت تا نه شب صاحب مجلس میهمانان را دعوت به شام می كرد در گذشته شام آبگوشت بود ولی در حال حاضر غذاها متفاوت شده اند.

در سوی دیگر زنان مراسم تهیه حنا انجام می دهند. یكی از مردان با خواندن آهنگ "آقا حنا مبنده، عروس حنا مبنده" حنا تهیه می شود در میان دست های منظم و هیاهوی زنان عاشق با نواختن قوشمه مجلس را گرم می كند.

پس از صرف شام مجددا مراسم رقص و پایكوبی انجام می شود زنان و مردان گروهی حنا را برداشته و به منزل پدر عروس می روند. صدای دهل و سورنا وشادباش حاضران فضا را شاد می كند. قبل از اینكه مراسم حنا بندی انجام شود داماد شروع می كند به انداختن سیب، انار، شیرینی.
در منزل پدر عروس مراسم حنابندان انجام می شود براكه دستهای داماد و دستخواه دستهای عروس را حنا می زند. در حین حنابندی اشعاری خوانده می شود و مجلس با این مراسم به پایان می رسد. البته نكات ریزی در حنابندی وجود دارد كه به یك مورد آن اشاره می شود. پسر بچه ای چهار پنج ساله از حنای كف دست عروس كنده و به سرش می مالد چنین معتقدند كه اگر این عمل انجام شود فرزند اولشان پسر خواهد بود.

با طلوع آفتاب دومین روز عروسی شروع می شود. میهمانان بعد از صرف صبحانه به میدان كشتی می روند.
كشتی چوخه از جمله ورزش های جذاب و پرطرفدار در بین کرمانج های شمال خراسان است. چوخه یك نوع لباس كوتاه است كه جوانان می پوشند، لباسی خشن و شلواری با پاچه های كوتاه و شالی محكم بسته شده به كمر. این مراسم صبح روز دوم عروسی شروع می شود و تا ظهر ادامه دارد. در ابتدا هركسی كه مدعی است با حریفان كشتی می گیرد جذابیت این ورزش به حدی است كه در برخی موارد پیران و میانسالان هم با پوشیدن لباس كشتی می گیرند. در نهایت، "قند" كه عبارت است از جوایز، از سوی خانواده داماد اعلام می شود معمولا قند اول یك قوچ است. آنچه در كشتی چوخه حائز اهمیت است، روحیه  مردانگی و پهلوانی است كه از گذشته در بین چوخه كاران وجود داشته است. شروع كشتی با ذكر صلوات و مدد از مولی علی (ع) شروع می شود ونوازندگان با طنین آواهای چون سردار عوض خان، روحیه جنگندگی و شور میهن پرستی را به چوخه كاران گوشزد می كنند. در بین آواهای موجود صحنه ای از رزم در بین دیدگان حاضران مجسم می شود .
كشتی چوخه دارای فنون مختلفی است كه عمومی ترین آن فن لنگ می باشد. چوخه كاران مشهور از منش پهلوانی برخوردارند و همیشه به عنوان سنبل و نمونه در بین عموم مردم مشهورند.

نزدیك ظهر پس از اینكه مراسم كشتی تمام شد به دنبال عروس می روند. عروس در حالی كه سوار براسب است و داماد پیاده در كنار آن به خانه خودشان می آیند پیشاپیش عروس، جوانان می رقصند، همه خوشحال و شاد هستند.
 

همین كه عروس به خانه داماد می رسد یك گوسفند قربانی می شود سپس داماد از بالای بلندی شروع می كند به سیب و انار انداختن از روی سر عروس. معمولا اول یک عدد تخم مرغ برای رفع بلا انداخته می شود. پس از پایان این مراسم عروس را به خانه خودش راهنمایی می كنند. قبل از ورود به خانه آینه و قرآن وآب در مقابل دیدگان او قرار دارد ، در این لحظه لیوان شیشه ای یا یك تخم مرغ جلوی پای عروس می شكنند، عروس پس از بوسیدن قرآن به داخل خانه هدایت می شود .
 

مراسم جمع آوری هدایا برای عروس که اغلب پول، طلا و سکه می دهند در سوی دیگر میهمانان مرد در حال دادن هدایای نقدی هستند. در گذشته چنین رسم بود یکی از بزرگان روستا که صدایی رسا داشت و مورد اعتماد همه بود هر کس هر مقدار پول یا هدیه ای را که می داد، با صدای بلند اعلام می کرد. ولی در حال حاضر هدایا در دفتری ثبت می شوند. پس از جمع آوری هدایا، ناهار به میهمانان داده می شود و بدین شكل مراسم عروسی به پایان می رسد.

آنچه حائز اهمیت است، در گذشته برگزاری این مراسم به دور از هرگونه تجمل گرایی بود همه کمک می کردند تا مراسم عروسی به نحو مطلوب انجام شود و ساده زیستی سرلوحه این مراسم سنتی بود. اما در طی سالهای اخیر ورود تکنولوژی و مسائل اقتصادی مراسم کاملا دگرگون کرده است. تغییرات به وجود آمده بدین شرح است:

نخست اینکه مراسم در یک شب به اتمام می رسد،  در حالی که در گذشته حداقل 24 ساعت بود.
2- استفاده از سازهای جدید و تکنولوژی موسیقی
 3- استفاده از تالارها و ... در مجموع، سبکِ برگزاری متفاوت شده است.

چنین به نظر می رسد عموم مردم از تغییرات جدید به خاطر مسائل اقتصادی استقبال کرده اند و آداب و رسومی که قرن ها بدون تغییر در بین مردم یک منطقه وُجود داشت، دستخوش تغییرات اساسی شده اند. هر چند پژوهشگران نسبت به این تغییرات حساس هستند و اغلب برای پایداری و احیای این آداب تلاش می کنند ولی در دنیای امروز زمان و سرعت عمل موجب می شود دیگر برخی از آداب و رسوم محلی با اندک تغییراتی خلاصه شده و محتوای آن بر اساس نیازهای روز تغییر پیدا کند.

«محقق تاریخ شفاهی» با دقت در هر یک از مراسم مورد اشاره به پیشینه و فرهنگ مردم پی می برد، به نظر می رسد تغییرات انجام شده در آرشیوهای شخصی و خانگی مردم کاملا ثبت شده است، زیرا از زمانی که این تغییرات در حال شکل گرفتن بود عکس و فیلم در بین مردم رواج پیدا کرده است. بنابراین، با بررسی هر یک از این اسناد می توان به تغییرات تدریجی در دو دهه گذشته پی برد.

1- رشته کوههای هزار مسجد از شمال غربی به سمت جنوب شرقي امتداد يافته است كه در دامنه هاي سرسبز شمالی این رشته کوه، منطقه کلات نادری، در کوهپایه‌های شمالي دشت قره قوم ترکمنستان، در شمال غربی آن شهرستان درگز و در جنوب شرقي اين كوهستان دشت مشهد واقع گشته است. بخشی از کوه‌های هزارمسجد را کپه داغ می‌نامند. در امتداد جاده درگز – قوچان، رشته کوه به نام الله اکبر خوانده می‌شود. ارتفاع قله اصلی هزار مسجد۳۱۴۰ متر مي باشد.
2- لایین نو در طول جغرافیایی 59 و 45 و عرض جغرافیایی 37، 08 در ارتفاع 820 متری از سطح دریا واقع شده است.
3- خاکستر (کلات)، روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان کلات در استان خراسان رضوی ایران است. این روستای خالی از سکنه در دهستان هزارمسجد قرار دارد.
4- این رودخانه  از کوههای هزار مسجد سرچشمه می گیرد و پس از طی دره های پر پیچ و خم و مشروب کردن روستاها  وارد خاک ترکمنستان و قهقه می شود. فرهنگ جغرافیایی ایران خراسان. ترجمه کاظم خادمیان. مشهد. بنیاد پژوهشهای اسلامی 1380. ص916
5- جهت اطلاع بیشتر نگاه کنید به مقاله نگارنده با عنوان پروتکل آبهای کلات. پیام بهارستان. د2، س2، ش6، زمستان1388، صفحات619-626

غلامرضا آذری خاكستر



نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی