شرایط سخت اقتصادی و تبلیغات روس‌ها در مشهد موجب می‌شود تا حزب توده فعالیت رسمی‌اش را در مشهد آغاز کند. در واقع رشد و گسترش حزب توده محصول شرایط نابسامان اقتصادی و تبلیغات گسترده بعد از شهریور 1320 است. این حزب به صورت رسمی در سال 1322 فعالیتش را در شهر مشهد آغاز می‌کند. از جمله عواملی که موجب می‌شود تا فعالیت حزب توده در مشهد از گستردگی برخوردار باشد وجود کانون‌های کارگری و مراکز صنعتی است.
هرچند فعالیت اعضای اصلی حزب توده همچون باقر عاملی، محمد پروین گنابادی و علی اصغر معینیان در شهر مشهد بعد از شهریور 1320 با انتشار روزنامه اردبیهشت شروع شده است. ولی توقیف این نشریه در شماره سوم فرصت تبلیغ از آن‌ها می‌گیرد، بنابراین نویسندگان مزبور با همکاری با نشریه اخبار تازه روز که توسط کنسولگری شوروی در مشهد منتشر می‌شد تا حدی دیدگاهشان را در قالب مطالب متنوع بیان می‌کردند. نخستین کنفرانس ایالتی حزب توده در خراسان با سخنرانی اعضای اصلی در خردادماه 1322در مشهد برگزار می‌شود که محمد پروین گنابادی خبر از تشکیل کمیته‌های حزب توده در شهرهای خراسان اعلام نموه است.(1)
مهم‌ترین کانون‌های فعالیت حزب توده در مشهد عبارتند از:
الف: کارخانه نخریسی و نساجی خسروی:
در عصر پهلوی اول به صنعت توجه ویژه‌ای می‌شود، تاسیس و گسترش کارخانجات موجب می‌شود تا بخشی از جامعه کارگری در این تأسیسات مشغول کار شوند. مشهد از جمله شهرهایی است که در صنعت نخ و قند فعالیت‌های شایانی داشته است. بنا به نوشته‌ی روزنامه‌ی طوس، در سال 1313 ش عده‌ای از تجار مشهد اقدام به تأسیس کارخانه‌ی نخریسی و نساجی خسروی خراسان با سرمایه پانصدوپنجاه‌هزارتومان نمودند. قرار شد که مبلغ سیصدهزارتومان را تجار محترم مشهد تقبل نمایند و دویست‌وپنجاه‌هزار تومان هم تجار زرتشتیان هندوستان عهده‌دار شده‌اند.(2) سرانجام، شرکت نخریسی و نساجی در تاریخ چهاردهم اسفند 1313، در مشهد برای مدت پنجاه‌سال به ثبت رسید. در اولین مجمع عمومی شرکت که در منزل متولی‌باشی (اسدی) تشکیل می‌شود.
پس از اینکه دستگاه‌های قسمت‌های مختلف کارخانه خریداری و توسط تکنسین‌های خارجی نصب می‌شود سرانجام مراسم گشایش کارخانه نخریسی و نساجی عصر چهارشنبه یازدهم اسفند ماه 1316 انجام شد در این مراسم آقای عبیدی رئیس کل صنایع سخنرانی کردند سپس آقای گلکانی رئیس بانک سپه و آقای پاکروان استاندار سخنرانی مبسوطی انجام دادند. بنابر اسناد موجود در سال 1316 عزت وهاب زاده به عنوان اولین مدیرعامل کارخانه نخریسی و نساجی خسروی خراسان برگزیده شد. بعد از وی حسن احیائی از تاریخ بیست و پنجم مهرماه 1317 به‌عنوان مدیر عامل کارخانه نخریسی و اکبر اسکوئی به‌عنوان معاون مدیرعامل انتخاب شد. کفایی، فرخ و منجذب و سیروس احمدی از دیگر مدیر عاملان کارخانه تا انقلاب اسلامی بودند.
قسمت‌های مختلف کارخانه عبارت بود از: حلاج‌خانه، کاردینگ، فلایر یک‌لا، رینگ، بقچه‌بندی، کلاف، غلطک‌سازی، چله‌خانه، آهار، این کارخانه در سایر نقاط هم نمایندگی فروش داشت که امور مربوط به شرکت را انجام می‌دادند از جمله در تهران، آقای مهاجر اسکویی؛ در زاهدان، تجارتخانه‌ی حاجی شیخ فیض‌محمد و پسران؛ و در باجگیران، رحیم‌زاده را می‌توان نام برد.
این کارخانه به طور متوسط حدود 800 نفر در آن اشتغال داشتند، بنابراین مورد توجه حزب توده واقع می‌شود و بخش زیادی از کارگران آن به عضویت حزب توده در می‌آیند.
ب: کارخانه قند آبکوه:
توجه به صنعت قند و قابلیت کشت محصول چغندر در خراسان موجب می‌شود تا یکی از بزرگ‌ترین صنایع قند ایران در مشهد نصب شود. شرکت اشکودا طی سال‌های 1311 تا 1329 حدود 9 کارخانه قند در نقاط مختلف ایران تاسیس می‌کند، که از لحاظ پراکندگی جغرافیایی در نقاطی چون کرج، ورامین، اسلام آباد غرب، مرودشت، آبکوه مشهد، میاندوآب، ارومیه و تربت حیدریه قرار داشته‌اند، سهم خراسان دو کارخانه بوده است.
کارخانه قند آبکوه اولین کارخانه قند در خراسان بوده است این کارخانه توسط کارشناسان و تکنسین‌های چکسلواکی طی سال 1313 تا 1315 تاسیس و مورد بهره برداری قرار گرفته است. این کارخانه در زمینی به مساحت 279000 متر مربع از سال 1313 توسط شرکت اشکودا شروع به بنا گردیده است. در ابتدا ظرفیت اسمی کارخانه 350 تن در 24 ساعت بوده است چون زمین‌های اطراف کارخانه برای چغندر کاری استعداد کامل دارد از سال 1318 ظرفیت کارخانه به 650 تن ارتقا داده شد.
در سال 1314 روزنامه شهامت در گزارشی به روند تاسیس کارخانه قند آبکوه پرداخته است در این سال حدود 500 نفر مشغول بکار بوده‌اند در این گزارش به روند تاسیس بناها اشاره شده است و تأسیس کارخانه قند را از اقدامات مهم که موجب آسایش و افتخار اهالی ذکر شده است. در تاریخ 25/4/1315 ساختمان کارخانه به اتمام رسیده و دستگاه‌های آن نصب شده در این سال برای اولین مرتبه کشت چغندر در مشهد شروع و مأمورین اداره کل فلاحت برای آموزش کشاورزان اعزام شده اندو آقای عبد الصمد فرهنگ به عنوان اولین رئیس کارخانه منصوب و روانه مشهد شده است. مراسم افتتاحیه کارخانه روز سه شنبه 5 آبان 1315 ساعت سه بعد از ظهر با حضور جمعی از رجال و رؤسای ادارات شهر مشهد انجام شد.
در اسفند 1316 حدود 13 نفر پرسنل خارجی در کارخانه قند آبکوه مشغول به کار بوده‌اند که دکتر بوهومیل کلینسکی مدیر فنی کارخانه قند آبکوه بوده برخی از روئسای کارخانه قند آبکوه در بدو تاسیس عبارتند از: آقای فرهنگ، لقائی، شهاب‌الدین علائی، عروضی، مهندس فهیمی، صدیق، سجادی و...
بخش اعظم کارگران کارخانه قند آبکوه از شهر مشهد و دیگر آبادی‌های اطراف همچون آبکوه، بحر آباد، شاندیز، طرقبه، فتح آباد، محمد آباد تأمین می‌شده است. این کارگران در زمان بهره برداری 12 ساعت در دو شیفت شب کار و روز کار مشغول بوده‌اند و در غیر فصل بهره برداری 8 ساعت مشغول بکار بوده‌اند. در مجموع در این کارخانه دو نوع کارگر دائمی و فصلی اشتغال داشته‌اند.
ج: سایر کارگاه‌ها:
وجود کارگاه‌های مختلف همچون روغن کشی، پنبه پاک کنی، صابون سازی و ... در مشهد و حضور کارگران در این مکان‌ها دور از دید طرفداران حزب توده نبوده بنابراین با تحریک کارگرها شرایط نابسامانی در چرخه تولید به وجود می‌آورند.
مصاحبه با کارگران کارخانه‌های نخ ریسی و نساجی خسروی و قند آبکوه موجب شد تا به مهم‌ترین دلایل رویکرد کارگران به حزب توده دست یابم. زیرا در بخش‌های کارگری:
1- اغلب طرفداران این حزب از متصدیان و افرادی هستند که در کارخانجات رده‌های میانی مشغول فعالیت بودند.
2- تعدادی از افراد عضویت در حزب توده را اجباری می‌دانستند و اغلب فشار سر کارگرها را علت جذبشان عنوان می‌کردند.
3- در مواردی بی سوادی، نا آگاهی‌های سیاسی و برخورداری از آزادی سیاسی موجب تقویت حزب توده در مشهد می‌شود.
4- شرایط وخیم جامعه کارگری، حقوق و دستمزد پائین وعدم برخورداری از مسائل رفاهی از علت‌های جذب کارگران عنوان می‌شد.
5- تبلیغات وسیع، وعده‌های جذاب در جهت رفاه کارگران مهم‌ترین علت جذب به حزب توده است.
فعالیت حزب توده محدود به جامعه کارگری نبوده است درشهر مشهد تعدادی از معلمان، پزشکان، مهندسان، وکلا، کارمندان و... طرفدار سرسخت آن بودند. کتاب از باغ قصر تا قصر آرزوها تألیف عبدالمجید مجید فیاض گوشه‌هایی از فعالیت حزب توده در شهر مشهد را بیان نموده است.
در عرصه تحولات سیاسی حزب توده برای بدست آوردن کرسی در مجلس چهاردهم تبلیغات وسیعی را انجام می‌دهند. روزنامه راستی ارگان حزب توده با معرفی نمایندگانشان از مردم می‌خواهند تا به آن‌ها رای دهند.(3)
«همشهری عزیز: از حق قانونی خودتان جدا استفاده کنید. حزب توده ایران که قول داده بود شما را در انتخابات رهبری کند. پس از مطالعات دقیق، اشخاص زیر را که به سوابق پاک و بیآلایش آن‌ها سابقه کامل دارید، برای نمایندگی دوره چهاردهم از شهرستان مشهد معرفی می‌کند. محمد پروین گنابادی، دکتر حسن شهیدی، دکتر علیرضا قوام نصیری و ابوالفضل نیری رضوی.»
برگزاری برنامه‌های هنری در جهت برجستهسازی گوشه‌هایی از زندگی کارگران بخشی از فعالیت حزب توده در مشهد است.
دهمین برنامه هیئت هنر پیشگان توده برای اولین بار در مشهد پیس تراژدی شاهکار نویسنده بزرگ آذربایجان حسین جاوید بنام شیدا.
شیدا پیسی است که گوشه‌ای از زندگی ملال انگیز کارگران نشان می‌دهد.(4)
ایجاد مطب عمومی برای دست یابی سریع به نیاتشان از دیگر برنامه‌های تبلیغی حزب توده در مشهد است، آن‌ها با افتتاح مطب‌های مجانی در دو شعبه واقع در خیابان پهلوی در محل روزنامه راستی عصرهای روزهای شنبه، دوشنبه و چهارشنبه از ساعت چهار تا شش پذیرای بیماران بود. دکتر شهیدی و دکتر اسدی از پزشکان این شعبه بوده‌اند. شعبه دوم هم در فلکه جنوبی با حضور دکتر قوام نصیری پذیرای بیماران بوده است.
تشریح وضعیت زنان کارگر از دیگر فعالیت‌های تبلیغی روزنامه راستی بوده است. هر چند تعداد زنان در کارخانجات مورد بررسی اندک بوده است ولی همان تعداد انگشت شمار در حزب توده عضویت داشتند زیرا برخی از آن‌ها در سال 1325 با نوشتن آگهی در روزنامه‌ها قطع عضویت خود را اعلام می‌دارند. خانم رخساره جوان که اپراتور تلفن کارخانه نخ ریسی بوده در یا داشتی با عنوان زنان کارگر ایران به تشریح وضعیت زنان کارگر پرداخته است.
«زندگی زنان و دختران کارگر ایرانی خارج از حد مشقت بار و غمانگیز است در ایران در اثر اختلاف مزدی که بین زن‌ها و مردها قائلند زنان کارگر با اینکه کارشان کمتر از مردها نیست با این حا مزدی که دریافت می‌دارند نصف مردها است شما اگر پا در دخمه‌های تاریک و مرطوب قالی بافی بگذارید و وضع اسف‌انگیز دختران 11 و 12 ساله را که در مقابل 12 ساعت کار در شبانه روز هفته‌ای 6 ریال دریافت می‌دارند از نزدیک مشاهده کنید می‌توانید به وضع پر از مشقت و زندگی رقت بار زنان و دختران کارگر پی ببرید این دختران که باید در این سن از مدرسه و درس استفاده کنند ایام جونی خود را با قلب افسرده و چهره‌های زرد طی نموده و در موقع دریافت مزد خود مواجه با این بی عدالتی صاحبین کارخانه می‌شوند این وضع خراب نتیجه فاسد اوضاع غیر عادلانه اجماع ما است...»(5)
پانویسها:
1. روزنامه راستی،4/3/1322
2. روزنامه طوس، 1/11/ 1313
3. روزنامه راستی ، 9/6/1322
4. روزنامه راستی، 15/4/1322
5. روزنامه راستی، 11/2/1324
ادامه دارد....
غلامرضا آذری خاکستر
