کتاب «نگاهی به شاه» نوشته عباس میلانی (1) در 590 صفحه از سوی انتشارات باران  در سوئد (2) انتشار یافت. نویسنده مدعی است تلاش داشته است این کتاب بمانند کتاب «معمای هویدا» (3) در ایران انتشار یابد. کتاب به شرح ابعاد خصوصی و حریم خلوت زندگی شاه ایام کودکی و مدرسه، رابطه با اعضای دیگر خانواده، ازدواج‌ها، حالات شخصی، کفش و پوشاک، رانندگی و خلبانی، تندرستی و بیماری، سفر‌ها، عشق و عواطف، باور‌ها، توهمات و شایعه‌ها پرداخته است. بخش عمده کتاب بررسی نقش و زیست سیاسی شاه و زمینه تاریخی گسترده‌تر زندگی اوست.

  نویسنده به دلیل عدم حضور در ایران به اسناد و مدارکی همچون نامه‌ها، یادداشت‌ها، پیشینه پزشکی، اسناد و مدارکی که در بایگانی‌های دولتی یا خصوصی وجود داشته دسترسی نداشته است و به ناگزیر تا حد زیادی به اسناد دولتی انگلیس و آمریکا بسنده کرده است. نویسنده به منابع متعدد منتشره داخلی که در سی و چهار سال گذشته در ایران انتشار یافته است، ارجاع نداده و یا اصولاً آنها را ندیده است. وی کوشیده است خود را از احساساتی که از سوی مخالفین شاه مطرح می‌شود، برکنار نگاه دارد. او مدعی است در کتابش نیک و بد هر دو را می‌نویسد و تلاش دارد خود را فرا‌تر از درگیری‌های سیاسی نشان دهد. موضوع اساساً زندگینامه سیاسی محمدرضا پهلوی است و طبیعتاً به بخش‌های مهمی از تاریخ ایران پرداخته است. در کتاب به مسائل شخصی و خصوصی فراوان شاه پرداخته است. نویسنده به چگونگی «میهمانی و عروسی و لباس و آرایش،‌‌ زندگی‌های مجلل شهریارانه و ويژگي‌هاي خلق و خوي شاه» مسلط بوده و در برشمردن رویدادهای زندگی خصوصی شاه موفق نشان می‌دهد. در اين حوزه‌ها نكاتی را در كتاب گنجانده كه برخي از آنها جدید به نظر می‌رسد.

از ديدگاه نويسنده، تاریخ آوردگاه سرنوشت و كاستي‌ها و انتخاب‌هاي تراژيك است. هيچ كتابي نيست كه به رغم تلاش‌هاي مولف آن، از خطا يكسره بركنار باشد؛ چيزي كه زبان را به شكوه مي‌گشايد دامنه اين گونه كاستي هاست. اشتباه اگر حاصل دسترسي نداشتن به اطلاعات يا آسان‌گيري نباشد پي‌آمد بي‌دقتي است و بي‌دقتي در تاريخ نگاري چيزي نيست كه بتوان آن را سهل انگارانه ناديده گرفت.
کتاب نخست او با عنوان «معمای هویدا» تصویری همدلانه از هویدا به دست داد. دامنه محدود آن کار و این که نخستین نوشته در باره هویدا بود توجه زیادی برانگیخت، بارها تجدید چاپ شد و خوانندگان زیادی یافت. واکنش‌های خرده‌گیرانه در باره آن نیز کم نبود.

میلانی که ۱۰ سال از عمرش را صرف جمع‏آوری اسناد و مدارک و گفت و گو با نزدیکان و اطرافیان شاه و خاندان پهلوی کرده ساعاتی پس از خودکشی علیرضا پهلوی، فرزند آخرین شاه ایران در گفتگویی اعلام داشته بود: «سرنوشت خاندان پهلوی سرنوشت تراژیکی است. شبیه آن را فقط در نمایش‌های کلاسیک تراژیک می‌توان دید، انگار چیزی در سرنوشت این خانواده هست که یکی بعد از دیگری این مصائب را همراه می‌آورد».

به گفته مورخان و محققان از جمله نویسنده کتاب شاه، تقریباً در تمام تصاویری که سازمان‌ های اطلاعاتی یا سفارتخانه‌های خارجی از شاه ارائه می‌کردند یک جنبه از زندگی شاه یعنی افسردگی او مدام مورد اشاره است. میلانی معتقد است: «در مواردی این افسردگی به شکل فلج کننده‌ای در می‌آمد مثلاً در ماه‌های پیش از ۲۸ مرداد می‌بینیم که به کرات سفارت آمریکا به افسردگی شاه اشاره می‌کند».
نویسنده کتاب نگاهی به شاه می‌گوید: «من فکر می‌کنم این خانواده با تراتژدی‌های فراوانی رو به رو شده است. تراژدی بعد از تراژدی می‌آید». او نگاهی به سرنوشت دیگر اعضای خانواده پهلوی دارد: «اگر از آغاز این خانواده را نگاه کنید می‌بینید که پدر یعنی رضاشاه چه سرنوشت تلخی داشته، او در تبعید در افسردگی مطلق و در تنهایی فوت کرد. در مفهوم دقیق می‌شود گفت که از غم فوت کرد. می‌گویند که مریض بود و سکته کرد اما آنچه به نظر من باعث مرگ او شد، غم مهاجرت بود، تحقیری بود که از طرف انگلیس‌ها عامداً و عالماً می‌شد. تنها برادر تنی شاه در حادثه سقوط هواپیما فوت کرد. زندگی فاطمه، خواهر شاه هم غمگین است. نامه‌های او خطاب به همسرش منتشر شده که نشان می‌دهد زندگی پر دردی داشته است. زندگی خواهر دوقلوی شاه (اشرف) هم که فراز و فرودهای بسیاری داشته و چند بار تلاش برای قتل او صورت گرفته. زندگی دیگر دختر شاه، شاهدخت شهناز به روایت خاطرات اسدالله علم پر از تنش با پدر و تنش ‌ای درونی خودش بود. حالا فوت این خواهر و برادر، ترکیب به گمان من شگفت‌انگیزی از تراژدی بعد از تراژدی ایجاد می‌کند. شبیه آن را فقط در نمایش‌های کلاسیک تراژیک می‌بیند. انگار چیزی در سرنوشت این خانواده هست که یکی بعد از دیگری این مصائب را همراه می‌آورد. همه این ها را که کنار هم می‌گذارید تصویر عجیبی است از بلیه بعد از بلیه برای خاندان پهلوی که پیش‌بینی سرنوشت آنها را پیچیده می‌کند».(4)

پانوشت:
1- عباس ملک‌زاده میلانی، مورخ و استاد ایرانی مقیم آمریکا و مدیر برنامه مطالعات ایران در دانشگاه استنفورد است. وی در 1345 از دبیرستان فنی اوکلند فارغ‌التحصیل شد و مدرک لیسانس خود را در علوم سیاسی و اقتصاد از دانشگاه برکلی، کالیفرنیا دریافت نمود و در 1974 دکترای خود را در رشته علوم سیاسی از دانشگاه هاوایی گرفت. میلانی از 1354 الی 1356 استاد دانشگاه ملی (شهید بهشتی فعلی) بود و در 1356 به اتهام عضویت در سازمان انقلابی حزب توده، به 13 سال حبس محکوم شد. وی از سال 1358 الی 1365 استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران بود. وی در همان سال ایران را ترک کرد و مقیم آمریکا شد. از وی تاکنون کتاب‌هایی همچون«ریگان و  پایه‌های قدرت او، مرشد و مارگاریتا (ترجمه)، تجدد و تجدد ستیزی در ایران، معمای هویدا، ایرانیان نامدار و نگاهی به شاه » به فارسی انتشار یافته است.
2- نشر باران در سال 1991 در استكهلم (سوئد) تاسیس‌ شد.
3-  کتاب «معمای هویدا» نوشته عباس میلانی در سال 1380 از سوی انتشارات اختران در 535 صفحه انتشار یافت. کتاب از شانزده فصل به همراه یک‏ پیشگفتار تشکیل شده است. نویسنده در مقدمه کتاب علت‏ انتشار کتاب را پیشنهاد دبیران دائرة المعارف‏ ایرانیکا عنوان می‏کند که از او خواسته بودند مقاله‏ای در باب زندگی امیر عباس هویدا بنویسد.
4- سرنوشت خاندان پهلوی از نگاه عباس میلانی،‌‌ ۱۶BBCدی ۱۳۷۹.

محمود فاضلی



نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی   29 تير 1392 م. امین کاش این کتاب نیز بمانند معمای هویدا در ایران منتشر می شد.