مطالعه هفتگی هفته‏نامه تاریخ شفاهی سبب شد تا عناوین برخی مقالات نامربوط به موضوع تخصصی و اصلی سایت، توجه مرا به خود جلب نماید. این نوشته‌‏ها بیشتر بازگویی یا بازخوانی برخی از وقایع تاریخی و آن هم وقایع سیاسی تاریخ معاصر ایران است. این سلسله مقالات مرا بر آن داشت تا بتوانم از انتشار آنها بهره گرفته و پرسشی مرسوم و البته بجا از دوستان مسئول سایت به خصوص جناب سردبیر بپرسم؛ مگر نه این است که این سایت، پایگاهی تخصصی با موضوع و محوریت تاریخ شفاهی است؟

مگر نه این است که محتوای نوشته‏های این سایت به قلم فعالان یا علاقه‏مندان و دلسوزان و صاحبنظران عرصه تاریخ و به خصوص تاریخ شفاهی و کمابیش مباحث نظریِ پیرامون آن است؟ و مگر غیر از این باید باشد که هر نوشته‏ای که از سوی سایت یادشده منتشر می‏شود تلاشی برای ترویج تاریخ شفاهی و یا گره‏گشایی از بدفهمی‏ها، کج‏روی‏ها، نادرستی‏ها، و معضلات این گونه از تاریخ‏شناسی در جهان معاصر و ایران امروز ماست؟ بنابراین با توجه به نکات یادشده ضروری است پرسیده شود که چرا و به چه دلیل چنین مطالبی در این سایت انتشار یافته است؟ مطالبی که بی‏شک در شمار نوشته‏هایی است که می‏تواند در کلیه سایت‏های عمومیِ بازگوکنندۀ وقایع و حوادث سیاسی ایران معاصر، منتشر و ارائه شوند.

برای آنکه مقصود خویش را دقیق‏تر بیان کرده باشم، می‏افزایم که از میان شماره‏های فراوان هفته‏نامه، بنده فقط به مقالات یادشده از شماره 90 تا 99 یعنی (10 شماره آخر) توجه کرده و آنها را مورد دقت قرار داده‏ام. عناوین برخی از این مقالات دهگانه، خود، گویای محتوای غیرتخصصی آنها است: «حضور محمدعلی رجایی نخست وزیر ایران در نشست شورای امنیت»، (منتشره شماره 90)؛ «کناره‏گیری ازهاری از کابینه نظامی» (شماره 91)؛ «آخرین سفر شاه ایران به آمریکا» (شماره 92)؛ «سیدحسین امامی: در انتظار شهادتم» (شماره 93)؛ «خلیل طهماسبی و ترور رزم آرا» (شماره 94)؛ «نقش فروغی در تاسیس و بقای سلطنت پهلوی» (شماره 95).

البته لازم به ذکر است که دو عنوان از عناوین دهگانه مربوط به تاریخ شفاهی و موضوع خاطرات نیز هست؛ یکی مطلبی در معرفی کتاب خاطرات دکتر علی شریعتمداری با عنوان «سیاست و خردمندی» (در شماره 98) و دیگری معرفی شماره آخر مجله یادآور که «شناخت‌نامه آیت‏الهو سید محمود طالقانی» است و بخشی از محتوای آن را خاطرات و گفت‌وگوها تشکیل می دهد.

حال، جدا از میزان اعتبار محتوای مقالات یادشده که از منظر روش پژوهش و چینشِ اطلاعات در کنار یکدیگر قابل بحث و درخور تأمل بوده و به آن نیز خواهم پرداخت، می‏توان به لحاظ پژوهش تاریخی وتاریخ‌نویسی علمی، خدشه اساسی بدان وارد کرد، ناهمخوانی موضوع مقالات و در نتیجه مطالب ارائه شده با بسترِ موضوعات هفته‏نامه، مهم‌ترین مساله آنها است. مساله‏ای که بی‌گمان، علت آن را باید از سردبیر محترم پرسید و دلایل برگزیدن چنین موضوع‌ها و مقالاتی را جویا شد.

البته چه بسا یکی از دلایل این کار، کمبود مطلب برای نشر هفتگی باشد، که اگر چنین باشد، پیشنهاد می‏کنم رویِ «دوهفته‌نامه» شدن یا «ماهنامه» شدنِ نشریه، تأمل جدی شود. چه خوب است در وادی وانفسای پژوهش‌های تاریخی و جَوَلانِ مطالب عمومی و سایت‌های عمومی، سایت تخصصی تاریخ شفاهی به عملکرد تخصصیِ خود پایبند باشد و آن را ادامه دهد و در این مسیر فقط از مطالب مربوطه بهره‏گیری نماید و لاغیر.

نشریه ای که کلمه «تاریخ» را در عنوان خود دارد، باید به انتشار مطالبی بپردازد که منطبق با اصول و روش تحقیق علمی تاریخ باشد. یکی از مواردی که در این مقالات بیشتر مناسبتی دیده می شود، نقل مطالب یا اظهار نظرهایی نسبت به شخصیت‏ها و حوادث تاریخی است که منبع یا ارجاعی به خواننده ارایه نمی‏کنند. برای نمونه، در مقاله «کناره گیری ازهاری از کابینه نظامی»(ش91) آمده است: «ازهاری بهترین مناسبات را با سفیران آمریکا و انگلیس در تهران و با مستشاران نظامی آنها داشت و همواره نظر مساعد آنها را به خود جلب می کرد.» برای این ادعا هیچ سند و مدرکی ارایه نشده است. یا در ابتدای مقاله «نقش فروغی در تاسیس و بقای سلطنت پهلوی» (ش95) ادعایی نسبت به فروغی مطرح شده به این ترتیب که: «وی به اشاره سفارت انگلیس و بنا به اقتضای روحیه خود در طرفداری از قدرت، برای به قدرت رساندن رضاخان نقش به سزایی داشت.» نویسنده، برای این ادعا (که نمی توان به سادگی از آن گذشت) هیچ سندی معرفی نمی‏کند. به علاوه، این مطلب جنبه‏های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مقطع مهم سقوط قاجار و روی کارآمدن پهلوی را نادیده می‏گیرد. به دلیل اوضاع هرج و مرج و نابسامانی سیاسی، اجتماعی واقتصادی ایران پس از جنگ جهانی اول و خطر تجزیه کشور، تقریباً همه طبقات اجتماعی خواهان ایجاد حکومتی قوی و متمرکز به دست یک قدرت‏مدار منجی بودند که تحقق این آرزو را در شخصیت وعملکرد رضاخان پیدا کردند.(1) حمایت فروغی از قدرت‏گیری رضاخان در چنین بستر تاریخی صورت گرفت. همچنین ادعا شده که فروغی «با پرداخت هزینه پلیس جنوب» هنگامی که وزیر خارجه بوده، موافقت کرده است و نویسنده، این کار را «همراهی و همکاری او با سیاست انگلیس در ایران» می‏داند. این مطلب هم بدون استناد به منبعی نقل شده است. به علاوه نویسنده، برای خواننده روشن نمی‏کند که این پرداخت در چه سالی و در کدام کابینه که فروغی وزیر خارجه آن بوده است، صورت گرفت؟
در مقاله «شاه جوان تنها دقایقی با رهبران سه قدرت جهانی دیدار کرد»(ش96)، مطالب، بدون ارجاع دیگری دیده می‏شوند. مطرح کردن تقسیم منابع نفتی شمال و جنوب از سوی استالین در جریان کنفرانس تهران، ورود نمایندگان طرفدار انگلیس در مجلس چهاردهم، سخنرانی گلشاییان هنگام افتتاح خیابان‏هایی که به نام رهبران متفقین نامگذاری شدند، از جمله مطالبی هستند که نویسنده منبعی برای آنها معرفی نمی‏کند.

نکته بعدی که لازم است خاطرنشان شود، موضوع پانوشت‏ها و منابع است. در مقاله «حضور محمد علی رجایی نخست وزیر ایران در نشست شورای امنیت»(ش90)، پانوشت‏های 6 و7 به سایت‏های «خبرآنلاین» و«فرارو» با تاریخ، ارجاع داده شده‏اند، اما نویسنده مشخص نکرده از کدام مقاله یا مصاحبه در این سایت‏ها استفاده کرده است.

در ابتدای مقاله «آخرین سفر شاه ایران به آمریکا»(ش92) آمده است: «شاه به منظور تقویت وجهه آزادیخواهانه رژیم خود» حزب رستاخیز را ایجاد کرد. پانوشت این مطلب به نظر عجیب، به کتاب «محسن میلانی» ارجاع داده شده است، اما صفحه کتاب نیامده است و البته با مراجعه به کتاب «شکل گیری انقلاب اسلامی، محسن میلانی» چنین اظهار نظری یافت نشد.(2)

با توجه به مطالب ذکر شده، بار دیگر پیشنهاد می‏شود مدت انتشار نشریه از«هفته‏نامه» به «دوهفته‏نامه» تغییر کند تا فرصت کافی برای بررسی و تصحیح مقالات توسط دست اندرکاران نشریه به وجود آید.

به نظر می رسد باید از نوشته‏های ضعیف و متوسط و عمومی پرهیز کرد و تلاش کرد پژوهش‌های عمیق و و به لحاظ دانش تاریخی بی‏طرفانه جایگزین آنها گردد تا بتوان از تاریخ ایران درکی درست و دقیق‏تر بیابیم.

جعفر گلشن روغنی، دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی
محمدمهدی موسی‏ خان، آموزگار تاریخ

پی نوشت:
1- برای اطلاع از اوضاع ایران و لزوم ایجاد حکومتی متمرکز هنگام کودتای 1299 ببینید:
کاتوزیان، محمد علی همایون، دولت وجامعه در ایران؛انقراض قاجار و استقرار پهلوی، ترجمه حسن افشار، نشرمرکز،چاپ اول،1379،صص 119-42؛ آبراهامیان، یرواند؛ ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی، چاپ اول، 1377، صص169-117
برای آگاهی ازوضعیت اقتصادی ایران در دوران جنگ جهانی اول و حمایت تجار و بازرگانان از رضا خان ببینید:
ترابی فارسانی، سهیلا، تجار، مشروطیت ودولت مدرن، نشرتاریخ ایران، چاپ اول، 1384، صص498-357
درموردحمایت بخش مهمی ازروحانیون ازرضا خان رجوع کنید به:
حايری، عبدالهادی، تشیع ومشروطیت درایران ونقش ایرانیان مقیم عراق، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول، 1360، صص 196-191؛

2- برای شرح دلایل و چگونگی تاسیس حزب رستاخیز از نگاه منبع ارجاع داده شده ببینید:
میلانی، محسن، شکل گیری انقلاب اسلامی ازسلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ترجمه مجتبی عطارزاده، نشرگام نو، چاپ اول،1381، صص142-138



نام پست الكترونيك نظر شما کد امنیتی   27 دي 1391 صمدزاده با سلام؛ شخصاً اکثر شماره‌های این نشریه را دیده و خوانده‌ام اما مطالعه شماره صدم و دیدن نظرات جالب توجه منعکس شده در آن، انگیزه‌ای شد تا مطلبی را آغاز کنم با عنوان «چه کسی این نشریه را می خواند» و در آن با توجه به نظراتی که در شماره صدم آمده بود، به تجربه انتشار شش یادداشت خود بپردازم و نحوه تقابل برخی خوانندگان آن یادداشت‌ها را یادآور شوم. ان‌شاءالله اگر مجالی باشد سنجیده شده تقدیم خواهد شد. اما خواندن مطلب فوق را به فال نیک گرفتم تا مواردی را در تبیین نظرات این دو بزرگوار عرض کنم: 1ـ نشریه الکترونیکی نه تنها چیزی کم‌ از نشریات کاغذی ندارد بلکه به‌سبب ظرفیتی که فضای مجازی در اختیارش می‌گذارد همواره انتظار است کیفیت بهتری داشته باشد. بنابراین توقع نویسندگان این مطلب و سایر بزرگوارانی که در شماره صدم از عدم انسجام در روش آن گله‌مند بودند کاملاً بجاست. اما انتشار هفتگی ناچاری‌هایی دارد که ذاتاً کار را از انسجام دلخواه دور می‌کند پس باید ابتدا هدف‌گذاری اولیه روی این نشریه را شناخت. «برای هفته نامه [تاریخ شفاهی]، مهم، تولید داده‌ها، اطلاعات و اندیشه‌هاست؛ مهم نیست که این اطلاع و دانش را چه کسی و کجا تولید کرده است؛ اما برای خود مهم می داند که همه آنها را جسته، یافته و متمرکز کند؛ و در چینش دیگر، بازتاب دهد» (محسن کاظمی، ش 2، یادداشت هفته) من نیز با اینکه در ابتدا منتقد این‌گونه انتشار آن بودم اما شخصاً از این روی‌کرد نشریه در تمزکز اطلاعات تا کنون منتفع شده‌ام. اکنون مهم‌ترین مرجع خبری و اطلاعاتی من در خصوص تاریخ شفاهی این نشریه است و از این بابت از گردانندگان آن سپاسگزارم. 2ـ با چشم‌پوشی از برخی مطالب کم ارتباط و حتی بی‌ربط که در آن تا کنون منتشر شده است این نشریه در موضوع و محتوا تخصصی است اما تعمداً در روش و تحلیل تخصصی عمل نمی‌کند چرا که به‌خوبی می‌داند نقد و تحلیل مستلزم شکل‌گیری هیئت علمی منسجم و هم‌سوست و تا آنجا که من اطلاع دارم حداقل در توان مالی این نشریه نیست و اگر بنا باشد به سمت نشریه‌ای با سمت‌گیری یک جریان فکری پیش برود سوای مباحث مالی، ناچار از ریزش بسیار است و اجماع دیگران را از دست می‌دهد و بازه انتشار آن شاید افزون بر یک ماه یا دو ماه طول بکشد. با این حال مسلماً گردانندگان این نشریه، به تمام کسانی که در این خصوص صاحب نظر هستند و انصافاً با همه، از هر قشر و مسلکی، مرتبطند به مثابه یک هیئت علمی (گرچه نامنسجم) نگاه می‌کنند و به آنها برای مشارکت در این نشریه چشم امید دارند و حتی مسیری درست کرده‌اند تا بتوانند در حد وسع، جوابگوی حقوق مادی و معنوی مطالب آنها باشند. 3ـ یکی از انتظارات این نشریه، که برای گردانندگان آن می‌تواند بسیار دلگرم‌کننده باشد مشارکت عالمانه در نقد و نظر مطالب منتشره است. به‌سبب حضور نشریه در فضای مجازی وب، امکان نرم‌افزاری خوبی نیز برای چنین بده بستان‌هایی فراهم شده است. انتقاداتی که این دو بزرگوار در مطلب فوق مطرح کرده‌اند صرف نظر از درستی یا نادرستی جایگاه مطالب مورد انتقاد در شماره‌های پیشین، می‌توانست ذیل خود آن مطالب بیاید و دیده‌ام که گردانندگان نشریه به‌خوبی نقدها را بازتاب می‌دهند و نویسندگان مطالب را از وجود آنها آگاه می‌سازند. اصلاً حُسن آن‌لاین و برخط بودن هم به همین مشارکت لحظه‌ای در نقد و نظر است. شخصاً از همه علاقمندان و صاحب‌نظران درخواست می‌کنم که در نقد مطالب مشارکت کنند که آن، بهترین مزد برای سردبیر محترم و سایر گردانندگان این نشریه است. 4ـ ... و نکته آخر را به این عبارت از مطلب فوق اختصاص می‌دهم که «نشریه ای که کلمه تاریخ را در عنوان خود دارد، باید به انتشار مطالبی بپردازد که منطبق با اصول و روش تحقیق علمی تاریخ باشد» این عبارت مبین آن است که هنوز ماهیت «تاریخ شفاهی» در چالش است و هنوز نمی‌توانیم بپذیریم که تاریخ شفاهی یک روش گردآوری اطلاعات برای تمام دانش‌ها و گرایش‌هاست. شایسته است به این نکته خوب توجه کنیم که «تاریخ شفاهی نه گونه ای مستقل از تاریخ و نه حتی آنگونه که برخی پنداشته اند، شیوه ای از تاریخنگاری است. تاریخ شفاهی را باید روشی علمی، قانونمند و برخوردار از اصول نظری و عملی، برای گردآوری شواهد و مدارک شفاهی دانست که پس از راستی آزمایی و تایید و تکمیل یا تصحیح آن مدارک، توسط منابع دیگر، از جمله اسناد مکتوب، به تولید سند شفاهی یاری می‌رساند» (مهدی ابوالحسنی، ش 3). وابستگی شغلی و تعلق خاطر اکثر بزرگوارانی که پیرامون این مسئله جمع شده‌اند نسبت به تاریخ، ورود سایر علاقمندان، همچون من کتابدار را بدان بر نمی‌تابد که خوب است این نشریه، با مسئله‌شناسی درست و ایجاد جایگاه مباحثه، البته با ماندگاری بیش از یک هفته (مثلاً یک ماه) در نشریه، برای رفع این معضل، که مانعی برای فراگیری روش «تاریخ شفاهی» در کشورمان شده است یاری رساند. همواره سربلند و پیروز باشید نصرت‌الله صمدزاده، کتابدار کتابخانه تخصصی جنگ 30 دي 1391 موسی خان 1-روی سخن مطلب بالا با سردبیر محترم بود که کمی بیشتر در مطالب ارسالی دقت کند. 2-برخی از این نکات در بخش نظرات خوانندگان تذکر داده شده بود،متاسفانه تغییری در روش دیده نشد.به عنوان نمونه:ش 66،مقاله ترور سرلشگر فرسیو. 3-نگاه مولفین، موضوع تاریخ شفاهی نیست؛بلکه نقد روش تاریخ نگاری یکی از مولفین فعال سایت است.مطالبی که در مورد مقالات ذکر شده آمده تنها از دیدگاه روش تحقیق تاریخی بیان شده است.لذا منظور از آوردن جمله ای که آقای صمدزاده در بند 4 به آن اشاره کرده اند،تلاش برای تعیین ماهیتی برای تاریخ شفاهی نیست. 4- مقصود نویسندگان این مطلب برنتابیدن ورود افراد غیر تاریخی به حوزه تاریخ شفاهی نیست؛چرا که اصلا مطلب فوق این منظور را دنبال نمی کند.هر کسی چه متخصص یا علاقمند می تواند در حوزه تاریخ شفاهی یا تاریخ اظهار نظر کند؛ به شرط آن که بر اساس روش علمی تاریخ نگاری در بحث تاریخ باشد،نه این که هر چیزی که خواستیم بدون سند و مدرک به کسی یا جریانی نسبت دهیم. 1 بهمن 1391 محمد رضا روحی نژاد شخصا چون مطالب سایت را دنبال می کنم با بند سه نوشته آقای صمد زاده موافقم که خوانندگان هر مطلبی اگر نقدی به مطالب منتشره در هفته نامه دارند می بایستی در هر شماره دیدگاه خود را در قسمت نظر خوانندگان قرار دهند و نه اینکه پس از مدتها این کار را انجام دهند.