پس از ترور حسنعلی منصور نخستوزیر ایران(1) در اول بهمن 1343، به دست محمد بخارایی، از اعضاء شاخه اجرايي هيئت مؤتلفه اسلامي که از تصمیم منصور برای اعطای امتیازات جدید به شرکتهای خارجی خشمگین بودند، کشته شد، هویدا کفیل نخستوزیر شد و پس از مدت کوتاهی شاه بیدرنگ نخستوزیری را به امیرعباس هویدا از بستگان منصور و معاون دبیر کل حزب ایران نوین واگذار کرد. در دور اول انتخاب هویدا، نمایندگان مجلس که 177 نفر بودند، 156 نفر رای موافق، یک رای مخالف و 20 رای ممتنع به هویدا دادند. پس از مجلس شورا، مجلس سنا نیز به همین ترتیب به دولت وی رای اعتماد داد. هویدا که انتظار نمیرفت مدت زیادی نخستوزیر باقی بماند و او را نخستوزیر محلل میدانستند در طول چند ماه بظاهر خوب درخشید و اینطور نشان میداد که قصد دارد وضع اقتصادی کشور را بهبود بخشد. هویدا که در خانواده برجسته اداری به دنیا آمده بود، برای انجام خدمات اداری تربیت شد و برای تحصیل در رشته علوم سیاسی به لبنان اعزام شد. او پس از بازگشت به کشور در اواخر دهه 1320، سالهای موفقی را در هیئتهای دیپلماتیک، شرکت ملی نفت ایران و حزب ایران نوین سپری کرد و دوره نخستوزیریاش هم از بهمن 1343 تا سال 1356 طولانیترین دوره نخستوزیر در تاریخ معاصر ایران به طول انجامید. هویدا در ده سال نخستوزیری خود به شدت بر حزب «ایران نوین» نظارت میکرد اما به حزب «مردم» اجازه داد تا در مجلس فعالیت کند.
هویدا دو سال بیسروصدا مشغول انجام وظایف نخستوزیری خود بود و به عنوان یک نخستوزیر تکنوکرات و فن کار شهرت یافته بود اما طولی نکشید که حزب ایران نوین مجدداً به کار گسترش نفوذ خود پرداخت و هویدا نیز بعنوان یکی از بلندپایگان این حزب و عضو دفتر سیاسی، یک مرد سیاسی شد و هرچه بیشتر هویدا خود را در حزب ایران نوین آغشته کرد منفورتر شد. دولت هویدا ضمن ترسیم چهره‌ای توانا و باثبات از رژیم شاه در منطقه و در صحنه بین‌المللی، بانی برگزاری جشن‌های 2500 ساله شاهنشاهی در ایران بود و مبلغ عظیمی از بودجه کشور صرف برگزاری این جشن‌ها شد.
از سال 1356 حكومت جديد آمريكا به رياست كارتر عدم رضايت خود را از روند اوضاع در ايران آشكار ساخته و خواهان تغيير در خط مشي ايران به خصوص در زمينه مسائل مربوط به حقوق بشر و آزاديهاي سياسي بود. آزادیهای سیاسی در ایران را هرچند میتوان یکی از دلایل شدت یافتن روند نهضت مردمی دانست که سرانجام توانست شاه را سرنگون کند، اما در ورای این اقدامات ظاهری شاه، رژیم متزلزلی قرار داشت که تفکرات و ایده آلهای آن اساساً برای اکثریت ملت بیگانه مینمود. در زیر ثبات نمادین موجود، جامعه روبه انفجاری ایستاده بود که آکنده از سردرگمی فردی، بیگانگی و نفرت از رژیم شاه بود. شاه در این شرایط نگران وجهه خود به عنوان فرمانروایی خیراندیش در اذهان جامعه بین‌المللی بود. حقوق بشر از بخشهای آسیبپذیر رژیم بود. در سال 1972 هیئتی از سازمان ملل متحد ایران را به نقض حقوق مستمر بشر محکوم کرد و در 1975 نیز عفو بینالملل ایران را به داشتن بدترین آمار نقض حقوق بشر متهم کرد.(2)
جیمی کارتر در دورانی که کاندیدای ریاست جمهوری بود از ضرورت دفاع از حقوق بشر سخن گفته بود. گاه حتی به لحنی سخت گزنده از حکومت غیر دموکراتیک شاه انتقاد کرده بود. اعلام سیاست حقوق بشر کارتر در بحبوبه بحران بین‌المللی و تنش ناشی از شکست ویتنام و رسوایی واترگیت در جامعه آمریکا، شاه را واداشت تا نسبت به تعدیل رویه مستبدانه حاکمیت خویش اقدام کند. چنین تحولی چندان هم شگفتآور نبود، چرا که کشوری وابسته همچون شاهنشاهی ایران نمیتوانست از پیامدهای تحولات سیاسی یک کشور قدرتمند همچون آمریکا برحذر بماند. کارتر در جریان مبارزات انتخاباتی خود، این دیدگاه کیسینجر را مورد چالش قرارداد و از بهبود وضعیت حقوق بشر در سراسر جهان حمایت کرد.
آمریکا فروش مقادیر محدودی از تسلیحات به ایران را ادامه داد و در عین حال شاه را برای آزادسازی فضای سیاسی تحت فشار گذاشت. مدیریت کارتر یک رویه ناهماهنگ و محکوم به شکست را در مورد ایران در پیش گرفت. چنین روش برخوردی عمدتاً از شکاف عمیق بین کادر اجرایی دولت کارتر ناشی میشد. سوء تفاهمهای موجود به پیوندهای سیاسی واشنگتن– تهران آسیب رساند. این مسئله خود، بدبینی شاه را مبنی بر اینکه هدف واقعی واشنگتن از پروژه آزادسازی، تضعیف و یا شاید سرنگونی رژیم او است، تقویت کرد. برنامه آزادسازی رژیم برنامه دراز مدت بود. شاه به مردم ایران قول داد که از جهت سیاسی یک فضای سیاسی آزاد را برای آنان فراهم خواهد ساخت. رژیم پرمدعا که تنها یک سال پیشتر از این قادر به تحمل اختلاف آرا و عقاید نبود، ناگهان قول برگزاری انتخابات آزاد را داد و سانسور مطبوعات را کاهش داد. در حوزه قضایی و نحوه رفتار زندانیان سیاسی اصلاحات شکل گرفت و متعهد شد شکنجهای صورت نگیرد و نیروهای امنیتی را به بردباری در برخورد با مخالفان فراخواند و صدها زندانی سیاسی را آزاد کرد.
با شروع حرکتهای مردمی در سال 1356 حوزههای علمیه و دانشگاهها دستخوش اعتراضات و مخالفتهای جدیتر با رژیم شاهنشاهی شد. اعتراضها و مخالفتها به خیابانها کشیده شد. شرایط سیاسی و اجتماعی به گونهای شد که حکومت را به عقب نشینی واداشت. فرح دیبا در آمریکا گفت: «توجه به حقوق افراد در ایران ریشه عمیق دارد». دو روز بعد نیز هویدا اظهار داشت: «در محیط رستاخیزی باید انتقاد کرد. دولت وظیفه ندارد که قلمها را به یک سو هدایت کند و یا آنها را از یک نوع جوهر و اندیشه و نظر پرکند». این اظهارت کاری از پیش نبرد و دامنه اعتراضات و تظاهرات رژیم شاهنشاهی را به عقب نشینی واداشت.
در نخستین هفته مرداد 1356 هویدا تعطیلات تابستانی خود را در یکی از جزایر یونان آغاز کرد. در 13 مرداد به تهران بازگشت. روز بعد به دیدن شاه که در نوشهر مشغول استراحت بود، رفت. به محض آن که شاه آغاز به سخن کرد، هویدا انگار ذهنش را خواند. کار را بر شاه آسان کرد و به شاه گفت: «اوضاع تازه به گمانش، خون و روحیه تازهای میطلبد و با همین عبارات در واقع از مقام خود استعفا داد. شاه هم البته استعفای هویدا را پذیرفت. در غیبت امیر اسدالله علم که برای درمان سرطان به آمریکا رفته بود، امیرعباس هویدا از نخستوزیری عزل و به وزارت دربار منصوب شد تا هم پیامی به مخالفان جدی حکومت باشد و هم حامیان قدرتمند هویدا راضی بمانند. ساعت 6 بعد از ظهر 15 مرداد 1356 پس از 4572 روز، هویدا از نخستوزیری، استعفا داد و صندلی صدارت را به رقیب دیرینه خود جمشید آموزگار که از حمایت جدیتر آمریکائیان برخوردار بود واگذاشت.(3)
استعفای هویدا با ناباوری عمومی روبرو شد. زیرا دوران صدارت وی به قدری طولانی شده بود که مردم ایران پیشبینی میکردند این شخص تا پایان عمر و سلطنت محمدرضا همچنان نخستوزیر خواهد بود. زیرا شاه اختیار مجلس را از سئوال یا استیضاح کابینه سلب کرده بود و برخلاف اصول مشروطیت، بدون توجه به خواست و تمایل مجلس هر زمانی که هویدا برابر رسوم متعارف استعفا میداد، دوباره وی را مامور تشکیل کابینه میکرد. علت برکناری هویدا علاوه بر اشاعه شایعات گسترده در باره نارضایتی عمومی دولت و وخامت اوضاع اقتصادی که موجب بروز خصومت میان دولت و تجار، فروشندگان و صاحبان صنایع شده بود، ناشی از علائم بحران اقتصادي و حاصل ريخت و پاشهاي گذشته و برنامه‌ريزي غلط بود.
به عنوان نمونه قطع مداوم نيروي برق از اوايل تابستان 1356 در تهران و نماد «تمدن بزرگ» به منزله زنگ خطري براي صنايع ايران به صدا درآمد.(4) او به جای مواجه شدن با این مشکل مغازه داران و کسبه را وادار کرد که در آغاز شب مغازههای خود را بسته نگهدارند! وضعیت اقتصادی نابسامان شد. قیمتها سیر صعودی داشت و کمبود کالا در سراسر کشور بیداد میکرد. گهگاه بیآبی هم مزید بر علت میشد. در اطراف و اکناف شهر، حلبی آبادهایی سبز میشد و وقتی دولت سعی کرد به زور از رشد این محلهها جلوگیری کند، مردم فقیر سرسختانه مقاومت نشان میدادند. کار اغلب به زد و خورد میکشید. علائم بحران در یک کلام فراوان بود، اما شاه به هیچ کدام اعتنایی نداشت. حاضر نبود آهنگ رشد اقتصادی را کاهش دهد. دولت در عوض مالیاتها را افزایش داد و از برخی کشورهای خارجی وام گرفت. در سال 1353 ایران دو میلیارد دلار مازاد بودجه داشت، اما طولی نکشید که این مازاد به کسری بودجه بدل شد. دولت 3/7 میلیارد دلار کم داشت.(5) در این دوره مشکلات اجتماعی، از سانسور مطبوعات و انتخابات فرمایشی گرفته تا دشواریهای اقتصادی و فساد مالی در ادارات دولتی، همه به حساب هویدا گذاشته میشد.
در حقيقت بركناري هويدا و انتصاب آموزگار به جاي وي يكي از كوششهاي شاه براي گسترش فضاي باز سياسي از طريق وارد كردن اعضاي جديد و جوان به كابينه و جلب رضايت روشنفكران ايراني بود. اما هویدا با انتصاب آموزگار موافق نبود. میخواست علی امینی را جانشین آموزگار کند. وی به این نتیجه رسیده بود که ترکیبی از مشکلات اقتصادی و نوعی فلج سیاسی، مردم را به دولت آموزگار کم اعتماد کرده است. شاه به خیال خود شیوه و رفتار روسای آمریکا را میشناخت و مطئمن بود کارتر دست کمی از کندی ندارد و همانطور که او پس از مدتی سپری شدن دوران ریاست جمهوری خود مساله حکومت شاه و فساد و دیکتاتوری آن را فراموش کرد و به مسائل مهمتری پرداخت که برای آمریکاییها در اولویت قرار داشت، این رئیس جمهور نیز پس از مدتی به اصلاحات روبنایی و سطحی او دل خوش کرده، شاه را به حال خود رها خواهد کرد. از این رو پذیرفت تا آنجا که مقتضیات رژیم خودکامه اش اجازه میدهد در خواستهای رئیس جمهوری جدید را قبول کرده و به مخالفان رژیم درباغ سبزنشان دهد. فريدون هويدا درباره استعفاي برادرش مي‌گويد: «اميرعباس راجع به كناره‌گيري خود از وزارت دربار مي‌گفت: به خاطر ابراز مخالفت با دستور شاه راجع به تيراندازي به سوي مردم در اوايل سپتامبر 1978 (17 شهريور 1357) از اين شغل نيز استعفا داده است.»(6)
در حالی که علم در فرانسه با سرطان دست و پنجه نرم میکرد، شاه در یک تماس تلفنی از علم خواست که از مقامش استعفا کند تا دشمن دیرینهاش هویدا را را به وزارت دربار گمارد. از یادداشتهای علم آشکارا بر میآید که از این کار شاه رنجیده بود. چرا هویدا که همه مردم نسبت به او ناراضی و بدبین بودند در پست وزیر دربار شاهنشاهی منصوب شد؟ وزیر دربار از روزی که رضا شاه این پست را ایجاد کرد یک مقام موثر و ذینفوذ و هم سطح نخستوزیر بود. شاه، هویدا را مخصوصاً وزیر دربار کرد تا به مردم بفهماند افراد مورد اعتماد او، چاکران محترمند و ناراضی بودن مردم و شایعات موجود و مقالات مطبوعات خارجی و بالا گرفتن فساد تاثیری در اراده همایونی ندارد.
اندکی پس از استعفای هویدا از نخستوزیری، موجی از تظاهرات ضددولتی آغاز شد. به تدریج ترس از دولت و ساواک فرو میریخت و هر روز شمار تازهای از توده مردم به صف مبارزان وارد میشدند. همزمان کشتار پیدرپی مردم در شهرهای مختلف، نه تنها مردم را هراسان نکرد که بر انسجام و اتحاد بیشتر آنان انجامید. اقدامات مختلف رژیم از جمله تعویض نخستوزیر و روی کار آمدن دولت نظامی نیز کارساز نیفتاد و مردم را در خواسته شان که تغییر رژیم شاهنشاهی بود، مصمم تر کرد. هویدا و 41 وزیر سابق و کلیه وزرای کابینه آموزگار به جز خود آموزگار به وسیله مامورین انتظامی دستگیر شدند. هویدا در تماس با غلامرضا ازهاری نخستوزیر وقت گفت: «میبینید که از همه طرف علیه من اعلام جرم میشود و خواستار دستگیری و محاکمه من هستند، پس چرا معطلید و اقدام نمیکنید» و ازهاری نیز با خنده پاسخ داد: «شما به این حرفها توجه نداشته باشد». هویدا تاکید میکند: «... من یادداشت و مطالب زیادی نوشتهام و به یکی از ناشران در فرانسه تحویل دادهام و سفارش کردهام مادام که با من کاری ندارند این یادداشتها مکتوم بماند و هر موقع دستگیر شدم بلافاصله تمام یادداشت را بدون کم و کاست منتشر نمایند، حالا خود دانید».
شاه در كتاب پاسخ به تاريخ مي‌گويد: «... ازهاري چون مشتاق بود حسن‌نيت خود را به مخالفان نشان دهد، فوراً دوازده تن از مقامات عاليرتبه را توقيف كرد كه از آن ميان آقاي هويدا را در خانه‌اش تحت‌نظر قرار داد. او به من گفت: «فقط محاكمه‌اي منصفانه مي‌تواند چگونگي اتهامات وارده به نخست‌وزير سابقم و ديگر كساني را كه توقيف كرده بود، روشن سازد.»(7) شاه که خود دستور بازداشت هويدا را صادر كرده بود همواره گناه بازداشت هويدا را به گردن دولت نظامي انداخته و مدعی بود بازداشت او به منظور حفاظت شخص او صورت گرفته در حاليكه صاحبنظران معتقدند كه شاه او را سپر بلا قرار داده است. در میان بازداشتشدگان سیاستمداری که همیشه عصا، پیپ و گل ارکیده‌ای همرنگ کراوات را مشخصه ظاهری‌اش ساخته بود، «شاه کلید» محسوب میشد. وی که تصور میکرد فرصت گرفتن برای نوشتن خاطرات میتواند جانش را نجات دهد، فرصت نکرد تاریخ 25 ساله تاریخ معاصر ایران که میتوانست به قلم او روایت شود، به رشته تحریر درآورد.
پانوشتها:
1-حسنعلي منصور فرزند علي منصور طي سالهاي دهه 1320، مدارج ترقي را پيمود تا اين که پس از ورود به مجلس شوراي ملي و سنا در شهريور 1342 و تاسيس حزب ايران نوين، راه براي صدارت او باز شد. حسنعلي منصور از اسفند 42 تا بهمن 43 به مدت کمتر از يک سال نخست وزير بود. تصويب کاپيتولاسيون، افزايش قيمت بنزين و تبعيد حضرت امام خميني (ره) به عنوان نخستين گام اجراي روش او در اداره کشور محسوب ميشد. در ساعت 10 صبح اول بهمن 1343 هنگامي که حسنعلي منصور قصد پياده شدن از اتومبيل در جلوي درب ورودي مجلس شوراي ملي را داشت، هدف گلوله محمد بخارايي از اعضاء شاخه اجرايي هيئت مؤتلفه اسلامي قرار گرفت و چند روز بعد به هلاکت رسيد. فتواي قتل منصور از جانب آيتاللَّه سيد محمدهادي ميلاني در مشهد صادر شده بود.
2- شکل گیری انقلاب اسلامی، محسن میلانی، ترجمه عطارزاده، گام نو، 1381.
3-قصه هویدا، مظفر شاهدی، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1386 ، ص 399.
4- چهره‌ها و يادها، محمود طلوعی، نشر علم، ص 134.
5- معمای هویدا، عباس میلانی، اختران،1380 .ص 372 .
6- سقوط شاه، فریدون هويدا، اطلاعات، 1388 ،ص 85.
7-پاسخ به تاريخ، محمد رضا پهلوی، ترجمه حسین ابوترابیان، زریاب،ص 349.
منابع :
- شکل گیری انقلاب اسلامی، محسن میلانی، ترجمه عطارزاده، گام نو، 1381.
- چهره‌ها و يادها، محمود طلوعی، نشر علم، 1381ص 134.
- قصه هویدا، مظفر شاهدی، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1386 .
- معمای هویدا، عباس میلانی، اختران،1380 .
- آن سوی دیوار کاخ سلطنتی، خسرو معتضد، البرز،1387 .
- هویدا، خسرو معتضد، البرز، 1385.
محمود فاضلی
