به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران؛ نشست نقد و بررسی کتاب «شیخ المعاونین ما کجاست؟» خاطرات شفاهی محمد عرب، نخستین معاون وزارت امور خارجه ایران با حضور جواد منصوری، محسن کاظمی و شقیقهسادات نیکنفس، منتقد و پژوهشگر و حسین روحانیصدر نویسنده اثر روز دوشنبه (پنجم تیر ماه سال جاری) در سرای اهل قلم برگزار شد.
حجم مطالب به موضوع اثر لطمه زده
جواد منصوری در مراسم نقد و بررسی کتاب «شیخ المعاونین ما کجاست؟» درباره نقص و اشکالات این کتاب گفت: «راوي نتوانسته با وجود تلاش‌هاي خود، آنچه را كه بايد، از شخصيت محمد عرب به تصوير بكشد. نویسنده متن کتاب را بسیار طولانی کرده در صورتی که میتوانست آن را در دو بخش از دوران تولد تا سال 1360 راوی یا از سال 1360 به بعد را در این کتاب بیاورد. حجم مطالب سنگین بوده و به دلیل گستردگی دامنه موضوعات مطرح شده نویسنده نتوانسته بر روی ترتیب بندی آن تمرکز کند.»
وی در ادامه گفتگوهاي متعدد با افراد براي تكميل كردن متن را از نقاط قوت اثر دانست و افزود: «استفاده از این گفتگوها و ارجاع آن در متن و پاورقي كار خوب و ارزند‌ه‌اي است اما تایيد گفته‌هاي عرب به نقل از ديگران به كار آسيب مي‌زند زيرا من تاكنون چنين كاري را نديده‌ام.»
وی با اشاره به اینکه برخی از افرادی که در خلال کتاب از آنها نامبرده شده، شخصیت آنها روشن نشده و در سایهای از ابهامات گرفتار شده است، اظهار داشت: «تدوینگر از کنار برخی از موقعیتهای مکانی و زمانی به سادگی عبور کرده است. در برخی از وقایع تاریخی که در این کتاب ذکر شده یک جابهجایی صورت گرفته در حقیقت وقایع به خوبی و در زمان خود مطرح نشدهاند.»
وی درباره عنوان اثر خاطر نشان کرد: «بهتر بود به جای نامگذاری کتاب با عنوان «شیخ المعاونین ما کجاست؟» نویسنده مینوشت «شیخ المعاونین» در کتابهایی که به این صورت ویرایش میشوند بعضاً روزشماری از زندگی راوی در انتهای کتاب ارایه میشود تا مخاطب به راحتی بتواند دورههای زندگی راوی را مطالعه کند. در طول کتاب نقل قولهای طولانی ذکر شده که فقط تعداد صفحات کتاب را زیاد کرده است.»
وی اظهار داشت: «این کتاب دارای برخی اشکالات ویرایشی، رسم الخط و علامتگذاریهاست که امیدوارم در چاپهای بعدی این اشکالات برطرف شوند.»
استفاده نویسنده از اطلاعات حاشیهای برای جذابیت اثر
نیکنفس، منتقد و پژوهشگر در مراسم نقد و بررسی کتاب «شیخ المعاونین ما کجاست؟» با اشاره به مشکلات تدوین و جمعآوری آثاری از این دست، اظهار داشت: «به طور کلی جمعآوری و تدوین خاطرات کاری مشکل و سخت است، چه برسد به اینکه در خلال خاطرات یک نفر خاطرات دیگری به نقل از راویان آن آورده شود. تدوینگر علاوه بر جمعآوری خاطرات محمد عرب، خاطرات دیگری نیز در این کتاب آورده که تطبیق آنها مشکل بوده است.»
وی با اشاره به نقاط ضعف در ساختار این اثر عنوان کرد: «در این کتاب جای پیشگفتار و مقدمه جابجا شده است. پیشگفتار، توسط ناشر برای معرفی جذابیتهای کتاب و به طور خلاصه و جزیی میآید. مقدمه توسط تدوینگر نوشته میشود و در آن درباره روش کار و جمعآوری اطلاعات به طور مفصل و مفید گفته میشود. در حقیقت خواننده در مقدمه کتاب از سیر تدوین اثر و موضوع آن آگاهی پیدا میکند. اما متاسفانه نویسنده کتاب «شیخ المعاونین ما کجاست؟» به طور کامل و دقیق به افرادی که با آنها مصاحبه کرده و یا نوع جمعآوری اطلاعات در مقدمه کتاب اشاره نکرده و به سرعت از آنها گذشته است.»
نیکنفس در ادامه با اشاره به اینکه برخی از مطالب وجود دارند که به خودی خود به اصل متن خدشه وارد نمی کنند، تصریح کرد: «در این اثر برخی از مصاحبهها از مراجع و منابع مستند گردآوری شدهاند، اما برخی از آن مباحث با سن و سال راوی کتاب جور در نمی آیند. برای مثال به نظر نمی رسد که راوی با وجود داشتن 12 سال سن بتواند درباره اوضاع سیاسی کشور حرف بزند. در حقیقت حرفهایی که زده شده، جایش در این کتاب نبود.»
وی خاطر نشان کرد: «در مقوله تاریخ شفاهی تاکید بر این است که اصالت متن مصاحبه حفظ شود بدون هیچ دخل و تصرفی، در حقیقت متن مصاحبه آیینه گفتار مصاحبه شونده است، اما در کتاب «شیخ المعاونین ما کجاست؟» تدوینگر به خاطر ایجاد جذابیت از متنها و منابع اطلاعاتی دیگر نیز استفاده کرده است. این کتاب بیش از آنکه اثری در حوزه تاریخ شفاهی یا خاطره باشد، جنبه پژوهش تاریخی دارد. از طرفی متن اثر گاهی گفتار و گاهی نوشتاری شده است. در برخی از جاهای کتاب متن خاطره قطع شده، پانوشتها اغلب دارای ارجاع درستی نبودند.»
نیک نفس با تاکید بر نثر شفاف، روان و جذاب را از نقاط قوت اثر دانست و افزود: «این کتاب از نثری ساده و روان برخوردار است و این برای مخاطب ویژگی مثبتی تلقی میشود. از طرفی اطلاعات خوبی درباره روند دستههای اداری وزارت امور خارجه و سفارتخانهها ارایه شده است. تصاویر موجود در کتاب نیز به اثر جذابیت بخشیده و به نوعی مستندسازی تصویری صورت گرفته است. همچنین مطالب مهم و جالبی درباره چهرههای سیاسی کشور بدون هیچگونه تعارف و سانسوری عنوان شده که همگی از نقاط قوت کتاب به شمار میآیند.»
وسواسهای بیش از حد نویسنده به اصل متن آسیب رسانده
محسن کاظمی، منتقد و پژوهشگر با تبریک به حسین روحانیصدر، نویسنده کتاب «شیخ المعاونین ما کجاست؟» به خاطر ورود به عرصه نگارش خاطرات و مقوله تاریخ شفاهی اظهار داشت: «اگر روحانیصدر به سراغ محمد عرب نمی رفت، شاید کسی به فکر جمعآوری خاطرات او نبود.»
وی ادامه داد: «با گذشت 2 دهه خاطرهنگاری در کشور، زمان آن فرا رسیده تا آثاری که در این حوزه منتشر میشوند به ورطه نقد بکشانیم. با توجه به پیش زمینه ذهنی که درباره کتاب «سفیر هفت هزار روزه) خاطرات آیتالله درچهای داشتم، به سراغ این کتاب رفتم. گمان میکنم در کشور ما دو چیز مانع جدی در مقوله نقد ایجاد کرده، تعارف و ظرفیت. اغلب افراد ظرفیت نقد را ندارند یا با تعارفات مانع نقد درست میشوند. روحانیصدر نشان داد که با مقوله نقد مشکلی ندارد.»
کاظمی با اشاره به نقد درباره روش تولید این اثر گفت: «در مقوله تاریخ شفاهی و خاطرات شفاهی عمدتاً کار مصاحبهگر و محقق با ذهن راوی است. ذهن راوی در سیطره زمانی دچار آسیب شده و گذر زمان باعث تحلیل ذهن راوی و فراموشی میشود. مصاحبهگر خلاق باید ذهن روای را پویا کند تا خاطرات را همان گونه که هستند به یاد بیاورد. خاطرات محمد عرب، شخصی که فراز و نشیبهای بسیاری در طول زندگیش داشته و جمع کردن این آب دریا در کوزه کار بسی سخت و دشوار است. نگاه جامعه نگر تدوینگر به جبر یا به قهر آسیبهایی را به کتاب وارد کرده است.»
وی تصریح کرد: «استفاده از عکسها و تصاویر برای پویایی ذهن راوی یکی از تکنیکهای قابل تحسین تدوینگر است یا استفاده از روزشمار برخی از وقایع دهههای 30 و 40 توسط تدوینگر باعث شده راوی خاطرات خود را مرور و آنها را به یاد بیاورد. یکی دیگر از نقاط قوت کتاب حاضر استفاده تدوینگر از مصاحبههای تکمیلی و پوششی است، هرکدام از آنها شخصیتهای موثری در تاریخ کشور بودهاند. در حقیقت نویسنده در این کتاب با 47 نفر مصاحبه تکمیلی انجام داده است. اما ای کاش در مقدمه کتاب ذکر میشد که با هر کدام از این افراد چگونه و در چه زمان و مکانی مصاحبه کرده است.»
وی با تاکید بر اینکه در مقوله تاریخ شفاهی دیالوگ حاکم است، اظهار داشت: «تدوینگر نتوانسته این مقوله یعنی دیالوگ را در متن مشخص کند. در فضای تاریخ شفاهی برای آنکه به صحت و سقم گفتههای راوی برسد با چندین نفر دیگر درباره آن به گفتگو نشسته است. این وسواس بیش از حد و چک کردن موضوعات به خاطر آن است که تدوینگر نمی توانست برخی از حرفهای راوی را باور کند، این وسواس بیش از حد به متن اصلی کتاب آسیب وارد کرده است.»
این منتقد و پژوهشگر یادآور شد: «300 صفحه از این کتاب را خواندم و علت اینکه نتوانستم آن را به موقع به پایان برسانم، برای آن بود که متنهای کتاب را با منابع دیگر مطابقت میدادم و متوجه شدم تدوینگر با همان ویرایش مطالب را از متون دیگر در خلال متن آورده در صورتی که نیازی به این کار نبود. باید این منابع در اختیار راوی قرار میگرفت تا شاید بخشی از خاطرات مربوط به آن را در ذهنش تداعی میکرد. اگر در تدوین دقت کافی صورت میگرفت، به فرازهایی از تاریخ شفاهی میرسید. متاسفانه نوع تدوین آسیبهای جدی به اثر وارد کرده که اثر حاضر را نه میتوان خاطره و نه تاریخ شفاهی دانست.»
کاظمی خاطر نشان کرد: «تدوینگر در برخی از مواقع میتوانست سوالاتی را از راوی بپرسد اما از این کار چشمپوشی کرده است. یکی از حقوق مصاحبهگر فعال طرح سوالات خوب است که راوی را به چالش بکشاند. از طرفی وظیفه راوی این است که به سوالات پاسخهای دقیق و درستی بدهد. در این کتاب حفرههایی دیده میشود که به خاطر حذف برخی از قسمتها ایجاد شده، حال اینکه این حذفیات از سوی ناشر بوده یا نویسنده مشخص نیست.»
کاظمی گفت: «مورد جالبی که در این کتاب با آن برخورد کردم، روند رشد و ترقی افراد در جامعه بود، اینکه اگر فردی با بچههای محله خود رفاقتش را حفظ کند، اتفاقات خوبی برایش میافتد. اغلب بچههای محله (رستم آباد شمیرانات) محمد عرب در وزارت امور خارجه بودند و همین نکته باعث شده به این موضوع فکر کنم. از طرفی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تغییر و تحولات بسیاری در وزارت امور خارجه روی داد که تدوین گر و راوی به این موضوع نپرداختند.»
در پایان جلسه نقد و بررسی کتاب «شیخ المعاونین ما کجاست؟» حسین روحانیصدر در پاسخ به نقدهایی که صورت گرفته بود، گفت: «برخی از این نقدها برایم تجربه شد، اما لازم به ذکر است که در مصاحبههای که با راوی صورت میگرفت در مواقعی خود راوی چیزی از آن خاطره به یاد نمی آورد و مرا به یکی از دوستانش ارجاع میداد. بسیاری از وقایع و گفتهها را فیش برداری میکردم و زمانی که برای آقای عرب میبردم، پس از مطالعه تایید میکرد. برخی از نواقص در زمینه پای نوشتها و ارجاعهای نادرست به خاطر سخت گیریهای ناشر به وجود آمده است.»
گزارشگر: فاطمه نوروند
